Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 72

(1954)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde– rechtenstatus

Voegwoordelijke verbindingen voor de aspectische functies der simultaniteit in het Middelnederlands

I. Inleiding

In de Nederlandse Grammatica worden zinnen met voegwoorden als terwijl, toen, nadat, sinds en dergelijke normaliter naar de functie benoemd als ‘bijzinnen van tijd’. Deze benaming is onbevredigend. Zij berust op een onzorgvuldige analyse van de functies dezer voegwoordelijke zinnen. De term ‘temporele functies’ leidt bovendien in het algemeen tot misverstand en verwarring, omdat er verschillende, hoewel samenhangende begrippen mee worden aangeduid.

Onder ‘tijd’ als taalkundige functie verstaat men in de eerste plaats de groepering van de in zinsvormen meegedeelde feiten, toestanden of voorstellingen ten opzichte van het bewustzijnsmoment van den spreker: het heden valt als taalfunctie voor den spreker samen met dat reële bewustzijnsmoment, het gebeuren dat plaatsgrijpt, of als zodanig wordt voorgesteld, op dat moment van bewustzijn, denken of spreken, noemt men praesentisch; wat aan dit moment reeds is ‘gepasseerd’ of als daaraan gepasseerd wordt voorgesteld, is taalkundig gesproken ‘de verleden tijd’ of het praeteritum; wat nog niet is ‘gepasseerd’, maar vanuit het bewuste ‘heden’ wordt verwacht, of in taalvorm voorgesteld wordt als aan- of toekomend op dat bewustzijnsmoment, heet ‘toekomende tijd’ of futurum. Deze groepering der in taalvorm gegeven voorstellingen naar het drievoudig tijdschema berust bij de wil van den spreker. Naar believen kan hij in zijn taalvormen de begrenzingen der drie ‘perioden’ meer of minder scherp aangeven en de reikwijdte, vooral van het praesens, vergroten of vernauwen. Ook kan hij in die aangenomen perioden, en dan speciaal van het verleden en de toekomst, nadere indelingen van ‘tijd’ aangeven. Deze secundaire indeling bv. naar maanden, dagen (gisteren, eergisteren, morgen, overmorgen, enz.) of naar de uren van den dag,

kan men beschouwen als liggend in het verlengde van het drieledige schema ‘verleden-heden-toekomst’, en dus vanuit het subjectieve gezichtspunt van den spreker. Deze onderverdeling berust op een kunstmatig schema van willekeurige eenheden die met elkander in een getalsverhouding zijn gebracht: seconden, minuten, uren, dagen, enz. Er is geen bezwaar tegen, de taalvormen die deze tijdsverdeling aanduiden, onder de temporele bepalingen te rangschikken en met de drievoudige indeling waarvan het praesens het kernpunt is, tot één taalkundige categorie samen te voegen. Adverbiale bepalingen als morgen, gisteren, tien dagen geleden, de volgende week, vandaag enz., zijn als temporele bepalingen afdoende gekarakteriseerd.

Toch schuilt in dit subjectieve tijdsbegrip ook een objectief gegeven, een element dat inhaerent is aan het object zelf: het gebeuren, de toestand, de handeling zoals die in taalvorm tot voorstelling is gebracht. Dit tijdsbegrip immers berust uiteindelijk op of hangt ten nauwste samen met het begrip ‘verandering’, wisseling van toestand en gebeuren, en zelfs daardoor met ‘opeenvolging’ van verschillende gebeurtenissen, m.a.w. het resulteert uit de verhoudingen van het ene gebeuren ten opzichte van één of meer andere gebeurtenissen. Uit die onderlinge verhoudingen van toestanden en gebeurtenissen of handelingen, komen de noties van ‘begin en einde’ en zelfs die van het tussen begin en einde liggende begrip ‘duur’ te voorschijn. Met het oog op de taalkundige analyse van vormen en functies is het van belang, dat deze hoewel samenhangende maar toch onderscheidene begrippen door afzonderlijke termen worden aangeduid. Waar het de bedoeling van den taalgebruiker is, zijn mededeling niet slechts te plaatsen in het schema ‘heden - verleden - toekomst’, of in de verfijndere periode-indeling van één dier ‘tijdstrappen’, maar waar het hem er vooral om te doen is, de onderlinge verhouding der voorgestelde acta en toestanden in het epische verband aan te geven, schiet de term ‘temporele’ bepaling te kort, en krijgen we te doen met wat men aspectische functies pleegt te noemen.

Dit moge in principe duidelijk worden, als we den zin ‘vanmorgen stond ik om 8 uur op’ vergelijken met de tweeledige zinsverbinding ‘toen vanmorgen de klok 8 uur sloeg, sprong ik het bed uit’ - Naast

de tijd-functie in engeren zin, dwz. bepaling van het ‘tijdstip’ in het kunstmatige schema van uren-verdeling in de tijdstrap van het verleden, dringt zich in de tweede verbinding de aspectische functie naar voren. In de eerste verbinding fungeren ‘vanmorgen’ en ‘om 8 uur’ louter temporeel in den bedoelden zin. In de aanduiding ‘om 8 uur’ kan men in dit verband nauwelijks iets van de momentane aspectfunctie ontdekken. Maar in de tweede verbinding, de voegwoordelijke, tweeledige syntactische figuur heeft de bijzin met toen als geheel genomen overwegend aspectische functie ten opzichte van den volgenden hoofdzin. Weliswaar bevat de zin dezelfde tijdsbepaling (8 uur), maar de aanduiding daarvan in taalvorm is uitgegroeid tot een afzonderlijk gebeuren: het slaan van de klok. De aanduiding van het tijdstip in het verleden wordt verdrongen door de aanduiding van de coïncidentie van twee afzonderlijke, doch samenhangende gebeurtenissen. De samenhang tussen die twee gebeurtenissen kan verschillende facetten hebben. Ze kan bv. causaal zijn: het slaan van een klok is dan een aanleiding tot het opstaan. Maar zij is in wezen en voorzover in den taalvorm tot uiting gebracht, aspectisch: de momentane opeenvolging. In een zinsverbinding zonder tijdsbepaling in engeren zin wordt die aspectische verhouding nog gemakkelijker te constateren: Zodra ik hem zag, liep ik op hem af en sprak ik hem aan om hem geluk te wensen. Het moet den taalkundige geheel onbevredigd laten den zin ‘zodra ik hem zag’ functioneel gekarakteriseerd te vinden als ‘bijzin van tijd’; het is beter te spreken van bijzin van aspect, terwijl die functie nader kan gespecialiseerd worden tot momentaan, en de verhouding van bijzin + hoofdzin tot momentaan-progressief.

Uit deze beschouwing volgen twee overwegingen. In de eerste plaats dat de aspectfuncties in den grond van de zaak relaties zijn tussen minstens twee feitelijkheden of voorstellingen. Bij de begrippen ‘begin’ en ‘einde’ richt men zich weliswaar op één bepaalde handeling, gebeuren of toestand, maar de onderscheiding van begin of einde is afhankelijk van het epische verband, het heeft pas zin tegen den achtergrond van andere gebeurtenissen of toestanden en zelfs wanneer men het éne gebeuren isoleert uit die samenhang met andere, dan nog sluit de aanwijzing van het begin in zich een oppositie ten opzichte

van het vervolg dier zelfde handeling, en het ‘einde’ evenzo een tegenstelling tot het voorgaande, m.a.w. bij de aanduiding van de aspecten van begin en einde drukt men een relatie uit ten opzichte van andere phasen van hetzelfde gebeuren.

De tweede overweging die uit onze hierboven gegeven beschouwing voortvloeit, is dat de grens tussen temporele, voor zover dat niet uitsluitend bepaling van de subjectieve tijdstrap (heden, verleden, toekomst) betekent, en aspectische functie niet absoluut is. Het gemeenschappelijke zit in het facet van ‘verandering’ of ‘wisseling’. Zelfs de meest exclusieve temporele functie van plaatsing der gebeurtenissen in het schema ‘toekomst - heden - verleden’, bevat dat element van ‘wisseling’ of ‘opeenvolging’. Daaruit is dan ook begrijpelijk dat bij verbale middelen tot uitdrukking van de tijdstrappen en van de aspecten samengang en overgang van functie plaats vindt. De perfectum-vormen zijn daarvan een klassiek voorbeeld. In de kern is het ‘perfectum’ als functie een aspectfunctie: het begrenst een gegeven gebeuren t.o.v. een ander gebeuren of andere situatie. Maar het ‘voltooid-zijn’ van een gebeuren of handeling wordt steeds in een tijdstrap voorgesteld: het plusq. perfectum in het verleden, het futurum exactum in de toekomst, het perfectum ten opzichte van het heden. Dit aspect van het ‘voltooid-zijn’ is dus een typisch ‘grensgeval’, dwz. het markeert niet alleen den grens tussen twee handelingen of phasen van een handeling, zoals het perfectieve aspect doet, maar het overschrijdt die grens: het vermeldt het voltooid-zijn van een gebeuren met het oog op een volgenden of lateren toestand of gebeuren, om een resultaat van de oude in de nieuwe situatie aan te geven. Bij het perfectum nu is die grens tussen opeenvolgende phasen tevens de grens tussen verleden en heden, de temporele grens in engeren zin. En daaruit is te verklaren, dat de vorm voor de aspectische perfectum-functie over kan gaan in of volledig kan opgaan in de uitdrukking van dat ene facet der functie nl. de temporele: men denke aan de functieovergang der zgn. praeterito (of perfecto-) praesentia. In omgekeerde richting ontwikkelde zich het tegenwoordig gangbare omschreven perfectum, dat het oude perfectum na zijn overgang in de praeteritale functie verving. Immers de verbinding van

hebben met een participium perfecti was oorspronkelijk, zoals nog vaak in het mnl., niet anders dan een praesentische (of praeteritale of futurische) en veelal duratieve verbinding van een zelfstandig werkwoord (hebben) met een verbaal praedicatief attribuut. De raakpunten tussen temporele en aspectische functies blijken ook uit het feit dat sommige adverbia voor beide functies in gebruik zijn: toen, dan, nu, tevoren en dergelijke adverbia fungeren zowel aspectisch als temporeel, hetzij onderscheidenlijk in verschillende syntactische omstandigheden, hetzij tegelijk temporeel en aspectisch in dezelfde syntactische situatie. Ook adverbiale bepalingen van anderen vorm hebben meermalen dat gemengde karakter. In den zin ‘Klokslag acht uur schoot ik uit mijn bed’ fungeert de adverbiale bepaling temporeel, maar door de preciserende verzwaring ‘klokslag’ wordt tevens het momentane aspect scherper gemarkeerd. Zelfs kan men in dit verband de vraag opwerpen, in hoeverre de aanduiding van ‘duur’ thuishoort onder de temporele of onder de aspectische functie-categorie. De voorstelling van een gebeuren zonder markering van de grenzen in den tijd, nl. begin en einde, is zonder twijfel in hoofdzaak aspectisch van aard. Zodra men echter den ‘duur’ van die ‘duratieve’ voorstelling in zijn uitgestrektheid gaat benaderen, dringt de temporele functie naar voren. De zin ‘we waren rustig aan het werk’ is aspectisch ingesteld; maar in ‘we liepen die hele middag doelloos rond in de bossen’ fungeert de gecursiveerde bepaling tegelijk aspectisch én temporeel, dwz. precisering in de verleden tijdstrap.

Wat wij hier hebben aangewezen voor de verbale en de adverbiale middelen ter uitdrukking van temporele en aspectische functies, geldt nu ook voor de voegwoordelijke verbindingen. Een zin met het voegwoord toen fungeert temporeel-aspectisch; gewoonlijk echter domineert de aspectische functie in het epische verband, soms overheerst daarentegen de temporele. Men herinnere zich nog even den gegeven zin ‘toen de klok acht uur sloeg’, waar de temporele functie, dwz. de plaatsing van het gebeuren van den hoofdzin (opstaan) in het schema van den tijd, nog duidelijk aanwezig is. Zo kan bv. ook een zin ‘toen Vader nog leefde’ of ‘toen Willem III stadhouder was’, eenvoudig een middel zijn om het te vertellen gebeuren, het eigenlijke ‘verhaal’

in het verleden, dus temporeel, te begrenzen, te ‘localiseren’ in den tijd. Daarin ligt echter geen reden om alle zinnen met toen temporeel te noemen. Deze constatering kan eerder aanleiding zijn om een scherpere analyse te beproeven van de functionele schakeringen van zinnen met toen. Hetzelfde geldt voor zinnen ingeleid door andere temporeel-aspectische voegwoorden.

Uitgaande van de functionele categorie der aspecten zou het interessant zijn, alle in de taal gebruikelijke middelen tot uitdrukking van die functie-nuancen in hun onderlingen samenhang syntactisch en stilistisch na te gaan, ook in hun historische ontwikkelingen: verbale vormen, adverbia, praepositiebepalingen, woordschikkingen, intonaties en zinsverbindingen. In de Nederlandse grammatica, en vooral in de historische syntaxis, is dit nog uitermate weinig object van diepgaande studie geweest. Een uitzondering vormt hier tot op zekere hoogte Overdiep. Zijn dissertatie over de aoristvormen in de middelnederlandse epiek beperkt zich echter tot verbale en adverbiale vormen. In zijn studies, met name ook in de 17e Eeuwse syntaxis en vooral in de Stilistische Grammatica is zeker aan de aspecten veel aandacht besteed, maar het minst consequent gebeurde dit toch bij de analyse van de functies der bijzinnen. In § 389 en volg. van de Stil. Gr. bv. worden zinnen met toen en andere voegwoorden toch primair gekarakteriseerd als ‘adv. bepaling van tijd’, waaraan dan eventueel de aspectfunctie als bijkomend of secundair wordt toegevoegd. Ik geloof dat Overdiep hierin nog teveel heeft vastgehouden aan oude schema's, al is zijn attenderen op de aspectfuncties der voegwoordelijke verbindingen, reeds een belangrijke stap voorwaarts. In de na volgende studie heb ik mij nu uitsluitend gericht op de aspectische functies der voegwoordelijke verbindingen, op soortgelijke wijze als ik dit deed bij mijn analyses van de vormen voor de functiecategorieën van hypothese, conditionalis en concessiefGa naar voetnoot1). Uitgaande van de functies stel ik dus de vraag, welke voegwoordelijke verbindingsvormen daarvoor in gebruik zijn of geweest zijn. Het gaat daarbij om de fijnere analyse van de functionele verhoudingen, om stilistische varianten en om het

historische perspectief. Maar dit alles slechts in grote lijnen, gebaseerd op een beperkt materiaal, als voorbereiding voor breder en diepergaand onderzoek.

Men kan de categorie der veelsoortige aspecten, speciaal die welke uitgedrukt worden in tweeledige, voegwoordelijke verbindingen, in drie groepen verdelen: 1. de aspectische verhoudingen der gelijktijdigheid of simultaniteit - 2. die van de opeenvolging in tijd of der progressiviteit - 3. die van de begrenzing in den tijd, hetzij gerekend naar het begin, hetzij met het oog op het einde. In dit artikel houd ik mij voornamelijk bezig met de aspecten der simultaniteit; in latere publicaties hoop ik ook de andere onderafdelingen te behandelen.

Bij simultaniteit zijn in de aspectische verhouding tussen de twee verbonden zinnen verschillende schakeringen aan te wijzen. Het is nuttig voor we de analyse van de voegwoordelijke vormen apart beginnen, de theoretische mogelijkheden te overwegen, om straks gemakkelijker te kunnen zien, welke al of niet gerealiseerd zijn.

In de eerste plaats kunnen twee of meer duratieve handelingen of gebeurtenissen in het aangegeven tijdschema volledig parallel lopen. Bij situatietekeningen worden dan gewoonlijk de verschillende ‘gelijkwaardige’ elementen in coördinatie naast elkaar gezet: ik zat gezehig te lezen; de jongens waren aan het schaken, en moeder was druk bezig met haar naaiwerk. - Zulke coördinerende verbindingen laten we verder buiten beschouwing. Anders wordt de aspectische verhouding, wanneer één der beide elementen aan de andere wordt ondergeschikt: terwijl ik rustig zat te lezen, waren de jongens aan het schaken. Door deze verbinding wordt het gebeuren van den bijzin min of meer tot achtergrond van het gebeuren in den hoofdzin; het gebeuren in den hoofdzin treedt als onderdeel van de epische ontwikkeling op den voorgrond. De overgang van het eerste type (coördinatie) naar het tweede (subordinatie) is echter geleidelijk. De zinsvorm met terwijl en de woordschikking SAVf, is geen doorslaggevend kenmerk voor volledige onderschikking. Wanneer, zoals in het gegeven voorbeeld, het gebeuren in beide zinnen onbeperkt duratief is, is de aspectische verhouding tussen terwijl-zin en hoofdzin nauwelijks anders dan

bij coördinatie. De terwijl-zin mag dan formeel (dwz. naar de w.s.) ondergeschikt zijn, functioneel is hij nog nevengeschikt, licht met een tegenstellend effect. Dat blijkt dan vooral uit de intonatie, en dikwijls ook uit de plaats van den terwijl-zin na den ‘hoofdzin’: ík zat rustig te lezen - terwijl de jóngens aan het schaken waren. - of: de jóngens waren aan het schaken - terwijl ík rustig zat te lezen. Beide onderdelen van de verbinding worden als ‘gelijkwaardige’ elementen van de milieutekening ervaren: lezers of hoorders verwachten een nieuw gebeuren dat in deze situatie zijn intree zal doen, en waarmee het eigenlijke verhaal inzet of voortgang vindt.

Gewoonlijk echter is in de subordinerende verbinding van simultane gebeurtenissen, het gebeuren in den hoofdzin beperkter van duur dan dat in de bz.: het gebeuren van den hoofdzin vindt plaats ‘binnen het raam’ van het gebeuren of de situatie van den bz.: terwijl het hevig stormde en regende, een noodweer dat dag en nacht aanhield, reed hij rustig op zijn ezeltje door het bos. Zonder twijfel hangt die omramende functie van den bijzin ook samen met den aard of de betekenis van het verbale deel: storm en regen als natuurgebeuren in de situatietekening, in den hoofdzin een activiteit van een levend subject, m.a.w. de inhoud in den hz. behoort tot de ontwikkeling van het epische gebeuren, maar de bijzin bevat slechts een begeleidende bijkomstigheid, hij is geen schakel in de keten der voortschrijdende gebeurtenissen.

Frequenter dan de duratieve voorstelling in den hoofdzin, is in verbinding met een omlijstenden duratieven bijzin een momentaan gebeuren in den hoofdzin, hetzij momentaan zonder meer, hetzij ingressief of perfectief: terwijl hij stond uit te kijken, kwam er een oud vrouwtje de straat doorlopen; of... hield een auto stil aan den overkant.

Uit deze verhouding der simultaniteit ontstaat echter gemakkelijk een andere aspectische relatie, nl. die der progressiviteit. Zodra nl. het ‘nieuwe’ momentane gebeuren de reeds aan den gang zijnde handeling doorkruist, en feitelijk doet ophouden, is de parallellie opgeheven. De bijzin bevat dan niet zozeer een milieutekening, ‘onafhankelijk’ van het hoofdgebeuren (‘storm’ tegenover ‘rijden door het bos’) maar een handeling of gebeuren als vóórphase van het zich verder

ontwikkelende verhaal. Vooral als het subject van den bijzin hetzelfde is als dat van den hoofdzin, is dit duidelijk: ‘terwijl hij daar zo stond uit te kijken, zag hij opeens z'n vriend aan komen lopen,...’ Na te gaan is of hier nog dezelfde voegwoordelijke middelen gebruikt worden: in de plaats van het duratieve terwijl, treedt dan nl. gemakkelijk het gewoonlijk momentane toen op, ondanks het toch duratieve karakter van den bijzin.

Er is nog een overgang naar de progressieve verhouding te constateren, nl. in de verbinding van twee momentane zinnen. Theoretisch is het mogelijk dat twee momentane gebeurtenissen simultaan plaats vinden: we schoten tegelijk, hij raakte de kop, ik het linkerbeen. - Ook in den subordinerenden vorm: terwijl ik hem vastgreep, gaf hij mij een slag op het hoofd; of: toen ik hem vastgreep, gaf hij me meteen een slag op het hoofd. In de practijk van het verhaal komen deze aspectische voorstellingen slechts weinig voor; veel normaler wordt deze coïncidentie ervaren als een snelle opeenvolging van gebeuren. We behandelen de gevallen waarin ook de bijzin momentaan is, dan ook liever uitvoeriger bij de analyse der progressieve verbindingen.

Tenslotte kunnen we constateren, dat een simultane verbinding van momentanen bijzin en duratieven hoofdzin practisch zelden voorkomt, maar toch niet geheel is uitgesloten. Voorbeelden daarvan echter komen niet bij de hier behandelde voegwoorden voor, zodat ik er in mijn volgend artikel op terug kom.

Voor behandeling blijven hier dus in hoofdzaak over verbindingen van een duratieven bijzin met een duratieven of een momentanen hoofdzin. In de tegenwoordige taal is daarvoor de gangbare verbinding die met het voegwoord terwijl; in het middelnederlands is dit voegwoord nog nauwelijks in gebruik, maar komen allerlei adverbiale vormen voor, die voegwoordelijke functie ontwikkelen. Meestal zijn dit praepositiebepalingen, vooral de verbindingen van de voorzetsels binnen, in, onder, op en te met een substantief of een pronomen, gevolgd door een dat-zin. Daarnaast ook nominale vormen zonder praepositie, nl. die wile (dat). Een afzonderlijke plaats, niet alleen vanwege den vorm, maar ook om de functie, vragen de zinnen met daar. Meermalen

zullen we bij deze verbindingen ook overgangen naar andere aspectische functies moeten aanwijzen, en ook overgangen naar andere functiecategorieën, bv. de causale.

II. Verbindingen met de praepositie binnen

Het adverbium binnen heeft in het mnl. als praepositie naast zijn oorspronkelijke localiserende functie ook begrenzend temporele, en daarmee samenhangend aspectische functie ontwikkeld: dat hi mi binnen derre maent sekerlike sal nemen te wive, Flor. 3015. - Nochtan waest na Gods gheboort / driehondert jaer, alsict las, / eer Constantijn keiser was, / daer menich martelare binnen / syn bloet storte van minnen, Lek. Sp. II, 45, 43. - Binnen desen naesten jare sone at hi vleesc., Rein. I, 270. De bepaling met binnen geeft dus een tijdsperiode aan, waarin een handeling zich afspeelt, hetzij duratief, hetzij momentaan of iteratief.

Een soortgelijke verhouding nu kan bestaan tussen een hoofdzin en de praepositiebepaling binnen + pron. dem. dien gevolgd door een dat-zin. Het pron. demonstrativum wijst vooruit op den bijzin, die nu echter niet zozeer een tijdsperiode omschrijft als wel een handeling, gebeuren of toestand als ‘omraming’ voor het gebeuren in den hoofdzin. De verbinding binnen dien dat ontwikkelt zich zo tot voegwoord van aspect. Soms blijft het pron. dem. weg en ontstaat directer contact tussen binnen en voegwoord dat: Torec 1428, Parth. 697, Bloeml. III, 9, 33, Leksp. II, 28, 48. Het gebruik is echter gebonden aan den verleden tijdstrap. De bijzin is bijna steeds duidelijk duratief; in de verhouding tussen hoofd- en bijzin zijn de volgende schakeringen mogelijk:

beide zinnen zijn duratief. De zuiver parallelle aspectische verbinding komt zelden voor. Ik heb slechts een enkel vb. aangetroften in Christ. 1163: Binnen dien dat sie dus sanc / ende men daer hoerde dat suete geclanc / en ginc noch stimme noch ademtocht ute hare nese. -
In vs. 1815 kan men zeggen dat het perfectief gerichte (duratief-perfectieve) gebeuren van den hoofdzin zich afspeelt binnen

	het raam van het in den bijzin bedoelde gebeuren, het is ‘beperkter’ van duur en perfectief gericht: Binnen dien dat dit gesciede, so quamen de sustre van den cloestre te samen. -
2.	de bijzin is duratief, de hoofdzin perfectisch. De perfectisch gereleveerde gebeurtenis vindt plaats binnen het raam van den bijzin: Ende binnen dat dese coepman rike / te Brugghe was sekerlike / So was besproken een huwelijc / Van eere scoene maghet rijc, Bloeml. III, 9, 33. - De vorm van het plusquam perfectum kan tevens het momentane karakter van dat gebeuren verscherpen: Vrouwe binnen dien dat ic was hiere / Ende mi wermede bi den viere / Late! doe was mi dene verstolen / Der dieve, die mi waren bevolen, Vroed. 3260. - In Lanc. III, 10315 echter is het perfectum een historisch perfectum, met momentaan aspect: Binnen dien dat si van deze saken / Onderlinge hier af spraken / Hebben si vier joncfrouwen vernomen / Daer ute ere cameren comen / Met enen bedde. - Dit geval is te vergelijken met de verbindingen onder punt 3, met overgang naar de progressieve verhouding.
3.	de bijzin is duratief; de hoofdzin, op een of andere wijze momentaan, staat in het imperfectum. De handeling in den hoofdzin is een ‘nieuw’ gebeuren dat in de bestaande situatie zijn intree doet; het varieert van momentaan zonder meer tot momentaan-ingressief; het Vf. is vaak een vorm van het werkwoord komen: Binnen dat hi dus gebonden lach / Quam die joncfrouwe, die hi sach / Des selves dages in den woude / Ende haer ontfarmes herde sere, Torec. 1428. - Binnen datsi dus spraken / Quam Jhesus in corten stont / Daer uut gaende al ghesont, Leksp. II, 28, 48. - Ook comen als hulpwerkwoord van aspect verbonden met een part. pf.: Binnen dien dat dus gemict / Die joncfrouwe, quam die dach gestrict / In die sale: het was claer daer uut, Ferg. 1533 (In den bz. een praes. historicum!) - Met een ander ww. dan comen: Binnen dat hijt trac te sinen oren / Dat licht, dat daer was te voren / Van de kersen / verloer hi doe, Parth. 697. - Van deze simultane verhouding tussen een duratieven bijzin en een momentanen bijzin is er slechts één stap naar de progressieve

verbinding: de ‘nieuwe’ handeling doorbreekt het duratieve gebeuren of den bestaanden toestand, doet deze daarmee beëindigen; er treedt een nieuwe phase van het verhaal in: Ende binnen dat-men stont in deser onleden / Quam die man ter selver steden / Die ghedaen hadde die moort, Bloeml. III, 15, 269. - Binnen dien dat de Coninc lach / Vor Valenchine op enen dach / Quam hem bootscap openbare, Dat ... Stoke III, 1479. - In deze gevallen, waarmee ook de geciteerde plaats Leksp. II, 28, 48 is te vergelijken, kan men nog zeggen dat de toestand van den bijzin voortduurt tijdens en enigen tijd na het gebeuren in den hz. De subjecten van hz. en bz. zijn verschillend. Duidelijker progressief wordt echter de verhouding als het subject van hz. en bz. dezelfde persoon is: Binnen dat hi in desen gepense was, sach hi op... Lanc. III, 4033.
Interessant is Christ. 1173 waar de progressieve verhouding door adverbiale bepalingen in den hz. nadrukkelijk wordt aangeduid: Binnen dien dat al hare lede rusten / ende si haer oghen to dede / na dien maniere ende die wise / die si pleghen die slapen lise / so quam die edele creature daerna te haer selve over een ure / ende stont oppe -
In zulke verbindingen verliest dus de binnen (dien) dat-zin zijn omramende aspect functie, en wordt hij concurrent met zinnen ingeleid door doe, als en zelfs nadat.

Merkwaardige varianten op de vorige verbindingen zijn nu nog de twee volgende gevallen:

a.	Hoofd- en bijzin hebben beide den perfectum-vorm, met de functie van het historische perfectum; de verhouding blijft echter simultaan: Binnen dien dat hi dese wort / Gesproken heft, heft hi verhord / Sulc een ghedrusch in dat wout /... Ferg. 1739.
b.	De bijzin is ‘futurisch’; het momentane gebeuren van den hz. voorkomt echter het intreden van die bedoelde of beoogde situatie, het werkwoord heeft dan ook den vorm van de irrealis met soude (= op het punt staan te gebeuren): Binnen desen dat gescien soude / Quam daertoe gevaren boude / Die sevende vroede..., Vroed. 3522. - Binnen dien dat dus soude ge-

scien / God, die duecht ende euvel can versien / Gaf hem de gadoot daer hi sat, Lev. o.H. 790. -

Overzien we ons materiaal, dan valt op, dat de voegw. verbinding binnen dien dat hoewel verspreid over verschillende teksten uit onderscheiden perioden, toch gering is naar de frequentie: totaal 18 gev. Ettelijke teksten, die ik daarop heb gecontroleerd, gebruiken deze voegwoordelijke verbinding in het geheel niet, o.a.: Walewein, Moriaan, Lorreinen, Brandaen, S. Lutgard, Floris ende Blancefloer, Reinaert. Ongetwijfeld hangt dit samen met de concurrentie van andere synonieme voegwoordelijke verbindingen, zoals vooral dewijle; maar vooral ook met het stilistische karakter der epiek. Deze kwesties kunnen echter pas behandeld worden, nadat we een overzicht gekregen hebben van de andere voegwoordelijke middelen voor deze aspectische verhoudingen.

Gezien het geringe gebruik van deze constructie, verwondert het niet dat binnen (dien) dat geen gangbaar voegwoord is geworden of gebleven. Toch leeft het nog voort in het begin van de 17e eeuw. Het Ndl. Wdb. geeft echter slechts enkele voorbeelden, vooral van Zuidndl. herkomst: in de 16e eeuw: Gentse spelen (1539); Laurier Ovid. (± 1560); van Mander, Gr. d. Schilderconst (1618), De Harduyn (± 1620). In de 17e eeuwse syntaxis van Overdiep wordt de verbinding niet vermeld. Bij Cats, Vondel en andere 17e Eeuwse schrijvers heb ik er tevergeefs naar gezocht.

Tenslotte zij nog vermeld, dat de voegwoordelijke verbinding met binnen zich in hoofdzaak beperkt tot de combinatie met het pron. dem. Verbindingen met substantiva zijn zeldzaam: Binnen der wilen dat Agulant is geweken, Gods viant ... ende Karle voer in Vrancrike / hierbinnen selen wi u bedieden vele dinghen, Brab. Y. II. 2680.

III. Verbindingen met de praeposities, in, op en onder

In veel geringer mate dan de voegwoordelijke verbindingen met binnen waren in het middelnederlands de verbindingen met de eveneens oorspronkelijke locale voorzetsels in, op en onder in gebruik ter uitdrukking van de aspectische verbindingen.

Op.

Zeer beperkt is de syntactische mogelijkheid voor deze functie van op. Slechts kan de verbinding van deze praepositie met een substantief dat een tijdbegrip aanduidt, voegwoordelijke functie ontwikkelen, in zoverre zij in relatie treedt met een dat-zin die een gebeuren of een toestand omschrijft. Deze mogelijkheid heeft een verbinding met op gemeen met de andere bedoelde praepositiebepalingen, ook met die van binnen of te. Naast de tot de voegwoordelijke groep overhellende verbinding ‘binnen dien (dat)’ staat nl. de verbinding met een substantief als ‘wile’: binnen der wile dat Agalant is geweken ... ende Karle voer in Vrancrike / hierbinnen selen wi bedieden vele dinghen, Brab. Y. II, 2680. - Si ghinc oec baervoet, als ic las / tijr tijt dat onbescedelic cout was, Christ. 849. - Weliswaar behouden zulke praepositiebepalingen sterker dan de verbinding met een pronomen demonstrativum zonder meer, hun adverbiale karakter, maar de handelingen van hoofd- en bijzin treden toch door die verbinding in de aspectische verhouding der simultaniteit. Die verbindingsmogelijkheid heeft ook op + substantief (met pron. dem. of onbep. lidw.). Beide zinnen zijn duratief, de verhouding is ‘parallel’ in: Op dien dach ende op dien tijt / Dat te Steps de iammerleke strijt / Was tusschen den Hertoghe van Brabant / ende sijn wedersake ... doen lach Kerstine ende riep ende creet ... Christ. 975. - Met den bijzin achter den hoofdzin: So quam hi gaende in dat parloer / op enen tijt dat in den koer / Lutgart die fine maget, was / Aldaer si hare beden las, Lutg. 1476. -

In Lutg. 993 gaat de verbinding over in een momentane aspectverhouding: Want op die wile dat hi schit / Van derre werelt ende lit / Dit brosche lijf, dit arme leven / So wart die sile enwech gedreven ... - Mogelijk hangt dit verschil in aspectische verhouding ook samen met de betekenis van het substantief wile, tegenover tijt of dach. -

Ondanks toevoeging van het adjectivische ‘selve’ gaat de aspectische functie der parallellie verloren: Op din selven dach dat Jhesus op herstaen was van der doet so vertoegde hi hem selven tveen sinen yongren in ere gelikenessen; Lev. v.J.L. 239. - De beide handelingen van het zelfde subject vinden wel plaats binnen het zelfde tijdsraam,

maar zijn niet simultaan: de temporele functie overheerst; de handeling in den bijzin dient slechts om de ‘dag’ als tijdstip in het verleden te bepalen.

Verbindingen van op met een pron. demonstrativum zonder substantief heb ik nergens aangetroffen.

Onder.

Nog zeldzamer is het voegwoordelijk gebruik van verbindingen met onder. Dit is wel te verklaren uit het feit dat onder + substantief dat een tijdbegrip aanduidt oorspronkelijk in het mnl. een eigen betekenisschakering had: onderwilen nl. evenals het minder gebruikelijke ondertiden en onderstonden betekent in mnl. ‘soms, nu en dan, van tijd tot tijd’, een betekenis die tot in de 17e Eeuw bij Huygens voortleeft. Zie Mnl. W. V, 459. - De betekenis ‘intussen’ is blijkbaar van jongeren datum. Tot een simultaan voegwoord heeft onderwijl het dan ook als concurrent van terwijl niet kunnen brengen, behoudens een enkel incidenteel geval. Het W.N.T. geeft één vindplaats: Hij zou ontzien eene allerhagchelijkste zaak te ondernemen, onderwijl de Voorzienigheid tot het ondernemen geenerlei aanwijzingen doet, Broes, Filips v. Marnix 22, 254. -

In tegenstelling echter met op komt onder een enkele maal verbonden met het pron. dem. voor in voegwoordelijke functie. Het Mnl. W. citeert twee plaatsen: Onder desen dat si aldus tsamen waren. -. Clerc 38 en Mande 28. - Een geval trof ik nog aan in hs. S van Lev. v. Jezus CCXXVI: Onder dien dat Jhesus dit sprac, so quam Judas. L. heeft een andere constructie, met al die wile (zie blz. 258).

In.

Iets ruimer is het voegwoordelijk gebruik van de verbinding met in. In de eerste plaats treft men het meermalen met een temporeel substantief waarop een dat-zin volgt, met name in het Lev. v. Jezus. Gewoonlijk is de bijzin duratief, maar de hoofdzin momentaan: In din tide dat Jhesus daer was, so vil Lazarus in ene sikheit, Lev. v.J.L. 183 (de paralleltekst S. heeft een geheel andere lezing). - In din

tide dat Jhesus ende sine yongren waren in dat lant van Galileeen, so vertoegde (hi) hen noch dat menne leveren soude den gerichte, Lev. v.J.L. 131. Het momentaan karakter van den hz. wordt in S. scherper aangeduid door doe als adv. in den hz. en ook als voegwoord in plaats van dat in cap. CXIII: In dien dagen doe echter vele scharen waren met Jhesus ende niet en hadden tetene / Doe riep hi te hem sine jongere. Het lijkt wel of de afschrijver, van S. (of zijn voorganger) een behoefte had tot scherper uitdrukking der aspectische verhouding. Zo luidt de parallel van L. 74: In dire wilen dat Jhesus aldus sprac den volke toe soe stonden sijn moeder ende sine brudere buten - in S. met aspectisch verscherpenden imperatief: Die wile dat J. den volke toesprac sich so stonden sijn moeder ende broedere buten (in overeenstemming met den grondtekst: adhuc eo loquente ad turbas ecce mater eius et patres..). In de parallel van L. 131 staat in S. in plaats van de praepositiebepaling een momentane bijzin met doe: doe si quamen in Galileam doe seide Jhesus..

De bijzin is perfectisch in Lev. v.J.L. 70: In din tide dat Matheus de tolnere.. Jhesus yongre worden was, so ghaf hem Levi ene grote maeltijt in sijn hus. (S. in dier tijt dat... doe....) Hier overheerst de temporele functie.

Bijzin en hoofdzin zijn momentaan (perfectief en ingressief); in dit geval heeft ook L. doe in plaats van dat: In din tide doe Jhesus vernam dat Yan Baptista was ghevaen... so lit hi dat lant van Judeeen en keerde weder te lande van Galileen. (S. idem).

Naast deze verbindingen met een substantief komt in oudere epische poëzie-teksten soms ook de vorm in dien dat voor met aspectische functie.

a.	Bijzin en hoofdzin zijn duratief; bz. voorop: Indien dat hi was in Indië / was een coninghinne daerbi in Etyopen, Alex. IX, 789. - De bz. volgt: Daer si lach in groten qualen / in dien dat si haer ziele bevalen. Lutg. V, 816. -
b.	Bijzin duratief, hoofdzin momentaan: Indien dat tgedinghe hinc so vernam Agrippa 't ghone., Sp. I⁸, 18, 22. -
c.	Eigenaardig is Sp.d.S. 14435, waar de parallellie van momentane aspecten op den voorgrond schijnt te komen: Onder alle die daer

stoeden / Was een man, wien hi waende gheven / Hantwater, ende hets hem ontbleven: / Indien dat hi hem omme wende / en wiste hi, waer die gast belende: / Omme sach hi hier ende daer / Hi ne vant en niet. - Misschien echter moet men indien hier causaal opvatten. Het gebruik van indien als temporeel-aspectisch voegwoord heeft zich in later mnl. niet gehandhaafd. Dit is begrijpelijk uit de zware concurrentie van de hypothetische en ook causale functies van indien (dat), zoals het onzekere vb. onder c. reeds duidelijk maakt.

IV. Verbindingen met wile als aspectisch voegwoord

1. De meest gangbare voegwoordelijke verbinding voor de aspecten der simultaniteit is in het middelnederlands de adverbiale accusatief die wile (dat). In tegenstelling met de verbindingen der boven behandelde praeposities is deze voegwoordelijke constructie niet beperkt tot de praeteritale tijdstrap: minstens even vaak komt zij voor in het praesens. Aangezien daarmee verschillen en overgangen in de functie samenhangen, behandelen we de praeteritale en de praesentische verbindingen afzonderlijk. Voor de analyse der functies is het verder van belang te letten op de plaats van den bijzin ten opzichte van den ‘regerenden’-zin. Ook in dit opzicht vertoont de zin met die wile (dat) grotere syntactische souplesse dan de besproken concurrente vormen. Een derde eigenaardigheid is dat die wile met en zonder dat voorkomt. Waarschijnlijk is die met dat wel de oudste vorm: de bijzin met dat omschrijft het gebeuren, die wile treedt op als verbindend element en aanwijzing van de simultaniteit tussen bijzin en hoofdzin. Uit de constructie zonder dat, die vooral in jongere teksten frequenter wordt, blijkt dat die wile volledig voegwoord is geworden. De verbindingen met en zonder dat hebben dezelfde functionele schakeringen, en op die wile zonder dat volgt steeds de afhankelijke woordschikking SAVf. We delen het materiaal op grond van bovenstaande overwegingen dus in: ten eerste naar den vorm van het Vf, ten tweede naar de plaats van den bijzin, om vervolgens te letten op de nuancen in de functies. Het materiaal van die wile met en zonder dat is niet afzonderlijk gehouden.

I. De verbinding staat in het praeteritum. (34 gev.)

A. De bijzin staat voorop. Voor de aspectische functie is dit de meest voor de hand liggende en meest levendige constructie. Gewoonlijk knoopt deze bijzin aan bij het voorafgaande verhaal, hervat hij een reeds bekende situatie; de hoofdzin bevat dan het nieuwe element in de vertelling, met, aanvankelijk tenminste, handhaving van de gelijktijdigheid: op rustig epische wijze wordt zodoende door deze verbinding den parallellen samenhang der gebeurtenissen aangegeven. Ook als de inhoud van den bijzin geheel ‘nieuw’ is, als achtergrond of omlijsting van het eveneens ‘nieuwe’ gebeuren in den hoofdzin, is toch vooropplaatsing van den bijzin gewenst, wanneer de verteller de aspectische verhouding wil belichten.

De bijzin is zelf steeds duratief, maar de hoofdzin kan wisselen tussen duratief en verschillende nuancen van het momentane aspect.

a. De hoofdzin is duratief. - Deze verbinding van twee duratieve parallelle gebeurtenissen of toestanden komt maar weinig voor in den epischen stijl. De hoofdzin knoopt aan bij het voorafgaande verhaal: Die wile datsi dus orloghe hilden / Ende daerom zorghen ende pinen wilden / So droeghen si wel over een / Dat elc des anders broeder scheen, Lsp. I, 40, 25. - Nog scherper komt de parallellie aan het licht in: Die wijle dat hier Jan van Cromwy up de marct stille hielt ... so trocken de Heynuwiers van huyzen te huyzen, Cron. v. Vl. 2, 131. Aangezien het hier twee gelijktijdige handelingen betreft die wijzen op een ‘rolverdeling’ in het samengestelde oorlogsgebeuren, terwijl beide elementen ‘nieuw’ zijn, grenst deze verbinding aan die van de coördinatie. Een voorbeeld zonder dat in M. loep II 399. Daar is overigens ook het aspectisch karakter verzwakt: O edel vrouwe ende goed man / Hier salmen truwelic deyncken an / Hier liet truwe truwe bliken / Der truwen en woude sy niet bezwiken. / Die wile si leefden waren sy / onverscheiden ende wandels vrij / Dus sijn sij in der lesten noot / onghescheiden ghebleven doot. - Ik citeer dit vb. enigszins uitvoerig, om de verzwakking van de aspectische functie duidelijk te maken. Deze passage is nl. niet een schakel uit het eigenlijke verhaal, maar de samenvattende toepassing. De bijzin bevat niet een element uit het voorafgaande waarbinnen of waaraan parallel een nieuw episch ele-

ment wordt toegevoegd, noch bevat hij zelf een nieuw gegeven. Hij behoudt ten opzichte van de hoofdzin slechts zeer ondergeschikte functie van verzwaring van het duratieve aspect in de hz. zelf: zij bleven elkaar onveranderlijk trouw ‘zolang zij leefden’ dwz. hun hele leven lang.

We zullen straks zien dat deze aspectische functie, die een verzwakking van de ‘zelfstandigheid’ van het gebeuren in den bijzin betekent, aanleiding kan zijn voor verplaatsing van den bijzin naar achteren. Alleen nadruk op het duratieve karakter van den hoofdzin houdt den bijzin hier voorop.

Merkwaardig uit een ander oogpunt zijn voorts de zinnen, waar die wile (dat) verzwaard is door al: al die wile dat men venite sanc, sat si ende sach die broeders vriendelic aen, Mar. leg. I, 94. Het heeft er alle schijn van, dat al hier het duratieve karakter van den bijzin verzwaart, maar dan tegelijkertijd dat van den hoofdzin. De parallellie van hoofd- en bijzin wordt daardoor onderstreept; beide bevatten een ‘zelfstandig’ element van het verhaal, de bijzin het ‘bekende’, de hoofdzin het ‘nieuwe’: het subject van beide zinnen is verschillend, de handeling ‘kijken’ duurt even lang als die van het ‘zingen’. Of dit echter de algemeen gangbare en de meest oorspronkelijke functie van de door al verzwaarde zinsverbinding is, kan betwijfeld worden. Opvallend is nl., dat dit het enige voorbeeld is van duidelijke duratieve parallellie, dat ik van deze verbinding heb aangetroffen. In Lev. v. Jezus, L. 126 kan men door de aanwezigheid van al, en uitgaande van de interpretatie van het vorige voorbeeld, nog in dubio zijn, of de hoofdzin, ondanks de momentane verbale middelen wel momentaan (perfectief of ingressief) is bedoeld: ende al die wile dat hi dede sijn gebet, so wart hi getransfigureert ende sijn anschin ontfinc ene andre ghedente (hs. S. heeft hier dezelfde constructie). De duratieve opvatting is aldus te verdedigen: zolang hij in gebed was, duurde ook die verandering van uiterlijk. Maar de twijfel aan de juistheid van deze uitleg wordt gewekt door vergelijking met de volgende gevallen, waar de hoofdzin beslist momentaan is, ondanks al: Al die wile dat Jhesus sprac so quam Judas ... doe ghinc hi altehant tote Jhesen etc. L. 224. (S. heeft hier: onder dien dat J. dit sprac, zie blz. 255 - en een

variant van S.: die wijle dat ... dus zonder het verzwarende al). - Vergelijk ook in denzelfden tekst: Al die wile dat si gingen olie koopen, soo quam die brudegom, L. 201, waarvoor hs. S. heeft: Maar doe si gingen copen, doe quam ... In S is dus de balans volledig naar de momentane verhouding doorgeslagen; en daarmee is de aspectische voorstelling anders geworden: door doe wordt de duratieve parallellie en de omramende functie van den bijzin opgeheven en ontstaat hoogstens de momentane coïncidentie of mogelijk zelfs de progressie. Dit laatste is zeker niet in overeenstemming met den grondtekst. Tenzij men ‘gingen copen’ niet ingressief, maar duratief mag vertalen met ‘op weg waren om te coopen’.

Uit deze voorbeelden zou men nu kunnen afleiden, dat de verbinding die wile dat ondanks de aanwezigheid van al, althans in dezen tekst in duratief karakter is verzwakt. Interessant is het dan te zien hoe de hss. op dit punt uiteenlopen: blijkbaar hebben de afschrijvers geaarzeld in de keuze van den juisten vorm, al kunnen we niet zeggen welke constructie de oorspronkelijke is. Een andere mogelijkheid van interpretatie is echter, dat al, afgezien van het eerste vb. (Mar. leg.) niet zo zeer moet beschouwd worden als verzwarend element van het duratieve aspect van den bijzin en daardoor van het geheel, maar zonder meer als onderstreping van de gelijktijdigheid: ‘geheel’ of ‘net op hetzelfde ogenblik dat’... of ‘precies in diezelfde tijd’. Met deze beschouwing van de functie van al zijn we reeds overgegaan naar punt

b. De hoofdzin is momentaan (in verschillende schakeringen: perfectief of ingressief). Deze verhouding is frequenter dan de volledig duratieve parallellie. Er is ook ruimte voor fijnere verschillen.

Tussen de duratieve parallellie en de duratieve omlijsting van het enkel momentane gebeuren in staan gevallen waar de hoofdzin een ingressieve of duratief-perfectieve voorstelling of ook een reeks van handelingen bevat, vallend binnen het kader van den bijzin: Die wile dat vluchtich waren / Die Sarasijne, quamen gevaren / Twee coninge met groeten scharen, Limb. VII, 715. - Die wile dat duerde dese dinc / Sprac Demophon, den coninc: ..., Limb. VIII, 1353. - Ende die wile dat men dit bedreef / Melious, die in den pit noch bleef /

	Ende bevaen was met groten vare / Ginct daer besien harentare / Ende quam gegaen daerna te hant / Daer hi dat scoenste ors vant, etc. Torec 1774. - Zonder dat: Die wile alle die liede aten / Die bi sinen here saten / Soe liet hi sinen here wt / Sonder enich gheluut / Ende leider enen steen in neder / Ende loec die kiste weder, Limb. VI, 1455. - Vergelijk ook: Die wile dat de broeders lagen / Ter stede dies wi gewagen / Die helege man vandaer hi lach / Ghinc up enen zaterdach / Tote Assisen, enz. Franc. 1605. - De overgang naar de volgende rubriek is weliswaar vaag, maar van belang voor de epische techniek is toch op te merken dat de verteller deze verbinding gebruiken kan (zie 1e en 3e vb.) om het ene, zo juist geschilderde tafereel voorlopig te laten rusten en over te schakelen op een ander simultaan gebeuren.
2.	De hoofdzin bevat één enkel gebeuren, dat gelijktijdig plaats vindt met het gebeuren in den bijzin, maar zich episch op een ander plan afspeelt; de verhouding lijkt min of meer op een tegenstelling. Als terugblik op het verleden gebeuren door een persoon in het verhaal (D. 9): Die wile dat ic u geleedde / Galiene hare doe ghereedde endesciet sonder orlof van mi, Ferg. 1993. - Als rechtstreekse onderdelen van het grote verhaal in Rein. I, 842; de verteller schakelt over naar een ander tafereel: Die wile dat si die vrouwe uuttraken, so quam Brune in die riviere. -
3.	De hoofdzin is een nieuw momentaan gebeuren dat zijn intree doet in de bekende situatie: Die wile dat Milions spapen was / Quam een bode, sijt seker das / Te Raguelle ende vraechde daer / Om sconincs dochter, Torec. 1630. - Die wile die coninc seide dat / Quam die conincghinne ghegaan, Limb. V, 1204. - Die wile hijt dede, quam dare ter stont / Een jagher an mit menighen hont. Mn. loep III, 297. - Die wile dat die wise man dese sake vorderde, quam hem aen een groet siecte, Brab. Y. 11523. - Gemakkelijk gaat deze verbinding zoals uit enkele vbb. reeds blijkt over in tekening van de progressieve ontwikkeling der gebeurtenissen, vooral ook als het subject van hoofdzin en bijzin dezelfde persoon is: die wile si in desen ghebede waren / saghen si achter hem comen gevaren / enen sconen waghen met vrouwen, Limb. I, 457.

4.	De bijzin omschrijft niet zozeer een voorafgaande episode uit het verhaal, maar een temporeel omlijstenden toestand. De hoofdzin is iteratief: die wile hi was een jonghelinck / so dede sij mit hem hoer dinck, M. loep III, 845. - De hoofdzin is een enkel gebeuren: die wile ic hadde die ijsere roede / ende rechter was in svorsten lant / Wart ic uit hoghe rijck ghesant,... M. loep I, 78. -
5.	De hoofdzin is perfectisch, retrospectieve bezinning, in de directe rede: waer mach si / Siin ghevaren, mi wondert dat / Inne weet, die wile, si hier sat /ofse mi iemen heeft ontfoert, Limb. VI, 1948. In dit laatste geval is er alle aanleiding den bijzin te verplaatsen.

B. De bijzin volgt op den regerenden zin.

Zoals reeds gezegd hangt dit samen met een verzwakking van de aspectische functie en daarmee met het epische karakter van de verbinding. Een twijfelgeval levert Mar. leg. 151, 14: Ende hi seide tot sinen broeder: Verbeit mijns hier, ic sel een paert halen daer ghi mede tot uwen cloester riden moegt. Ende daer ghesciede een wonderlic dinc die wile dat sijn broeder om een paert ghinc tot sinen hove Doe quam die enghel gods totten monic ende voerde hem in een oghenblic biden wthove... - Men zou den bijzin bij den voorafgaanden zin kunnen laten aansluiten en den zin met doe als een nieuwe hoofdzin beschouwen. Maar ondanks het feit, dat deze zin blijkbaar in het hs met een hoofdletter begint, ben ik geneigd den bijzin te beschouwen als inleiding op den hoofdzin met doe.

In de volgende gevallen echter is zonder twijfel, om verschillende syntactische en stilistische redenen de bijzin achteraan geplaatst.

De bijzin met die wile (dat) is een bijzin in den tweeden graad: achteraan plaatsing is dan bijna vanzelfsprekend, vooral in het middelnederlands waar men nog opziet tegen een synthetische constructie met onderbreking. In M. loep II, 1926 is de zin met die wile onderdeel van een hypothetisch verband: Mer hebstu erghent enighen hoop / Off enich ghetru an enen vrient / Die du so wail moechs hebben ghedient / Dat hi een verbant ane ghighe / Die wile du dedes dine dinghe / Ende quame voer di hier inder hecht... / So sal ick di oirloff gheven.

	In Rijmb. 17926 is de zin met die wile dat afhankelijk van een relatieven zin: Die wet die verbrant was van den quaden Nabusarden / die wile dat men Jherusalem wan. - Daarmee heeft de bijzin tevens zijn typisch aspectische functie grotendeels ingeboet: het tijdbepalend karakter treedt op den voorgrond. Er wordt geen episch verband gelegd met vorige phasen van het verhaal, maar slechts een feit uit het verre verleden gereleveerd met de vermelding van de omlijstende simultane gebeurtenis als aanwijzing voor de periode in de historie. Hoewel minder los van het directe epische verband, gebeurt dit ook bij de perfectische samenvatting in: Alle die sijn ghevanghen die wile dorloge heeft ghehanghen, Brab. Y. VII 1761. (= tijdens de oorlog). In verbindingen als de laatste behoudt de zin met die wile (dat) nog slechts een duurbepalende functie ten opzichte van den hoofdzin.
2.	Dit gebeurt ook, wanneer de verteller de woorden of gedachten van een persoon uit het verhaal weergeeft in de indirecte rede. Men vergelijke met het vb. van de directe rede, waar de bijzin nog vooropstond (A, 4) de plaats in Woer. II, 601: Heeren Godevaerde dochte / Dat hi den biscop niet ne mochte / Die wile dat die strijt soude dueren / Daer konden noch henen vueren. - waar de bijzin met die wile den regerenden zin onderbreekt. Volledig achteraan staat de zin in Limb. VIII, 1212, en: Ende leident doen in deser vouden / Datsi souden alle drie / Gaen ligghen slapen en die / Den wonderlecsten droem saghe / Die wile de coeke int vier laghe / Soude den coeke eten allene, Lsp. III, 3, 1052. - Hier is trouwens niet meer sprake van het ophalen van het verleden, maar van een plan voor de toekomst. Zo ook in Lim. XII, 72.
3.	Wanneer de bijzin niet afhankelijk is van een bijzin in den eersten graad maar direct van een hoofdzin kan toch de stilistische functie aanleiding zijn tot verplaatsing. Zó, wanneer het hele verband van hoofdzin en bijzin staat in het samenvattende, retrospectieve perfectum, als afsluiting van de verhaalde episode: Glorifeer hevet al verjaghet / Die Zarassinen op dat velt / Die wile dat hi (Seghelijn) tale helt / Jeghen den enghel die tot hem quam, Segh. 5250. - In Lor. 795 ook is het hele voorstellingscomplex van hoofd- en bijzin anaphorisch. Voorop gaat de eigenlijke beschrijving van een geweldi-

gen slag die Karel uitbracht, waardoor hij zijn tegenstander met paard en al in tweeën kloofde! Dan volgt de verzwarende uitbreiding: Dus gedane slage, dats waer / Sloech die keyser vele daer / Die wile dat hi stoet / Die keyser aldus te voet.

Tenslotte dan enkele gevallen, waar uit de achterplaatsing blijkt dat de zin met die wile geen belangrijke aspectische functie heeft als uitbeelding van simultaan gebeuren. In M. loep I, 560 omschrijft de bz. slechts een levensperiode: Altoos studeerde si ende las / die wile si was in 's vaders hoof. - In Mar. leg. I, 95 knoopt de inhoud van de bz. niet aan bij het voorafgaande verhaal en heeft weinig episch reliëf: het gaat meer om de tijdsbepaling (metten) dan om een samenloop van gebeurtenissen: Ende Maria die maghet ende moeder gods quam tot hem mit sinte Nycolaes ende mit Sinte Katharinen ende mit anderen heiligen die wijle dat men metten sanc in den cloester. -

II. De verbinding staat in het praesens (30 gev.)

In de frequentie is tussen de verbindingen met praeteritum en praesens weinig of geen verschil, al mag men de hier vermelde getallen niet te streng statistisch opvatten: daarvoor is het onderzoek niet systematisch en volledig genoeg gebeurd. Maar de getallen wijzen er toch wel op, dat het praesentische gebruik van deze voegwoordelijke verbinding zich reeds behoorlijk heeft ontwikkeld, in tegenstelling met de verbindingen der praepositiebepalingen. Wat de functionele verhoudingen betreft, kunnen slechts enkele nuancen vergeleken worden met de praeteritale vormen.

De epische aspectische verhouding in vollen zin komt in het praesens feitelijk niet voor. Nieuwe speciale functies komen op. Daarmee hangt samen dat de praesentische zin met die wile (dat) vrijwel altijd volgt op den regerenden zin.

De zuivere simultaan-aspectische verbinding in episch verband, die theoretisch mogelijk moet zijn in het praesens-historicum ben ik in mijn middelnederlandse materiaal niet tegengekomen. Het dichtst daarbij komen de volgende gevallen. In Mande 267: Ende dese joncfrouwen singhen liedekine, die wile dat hi et - is nl. wel sprake van twee afzonderlijke handelingen, met duratief aspect, als gelijktijdig

	voorgesteld; maar niet in een episch verband, niet als een ‘einmalig’ gebeuren, doch als een gewone, normale gang van zaken. Iets dergelijks is het geval in Lev. v.J. L 85, een gelijkenis van Jezus; de hoofdzin is momentaan: ende en can hi dis niet gedoen te sinen wille so sendt hi sine boden te sinen adversarijs, die wile dat hi noch verre van hem es, ende doet hem bidden omme pais ende soene. - De bz. omschrijft hier echter meer een toestand dan een zelfstandig gebeuren en heeft in hoofdzaak slechts duurbepalende functie. Die beperkende duuraanduidende functie ten behoeve van den hoofdzin blijkt ook in de directe rede van Wal. 6139, waar een plan of voornemen voor de naaste toekomst wordt omschreven: Als ghi wilt so moghedi keren / ic sal den wech hierbinnen leren / die wile dat ics hebbe stade. - dwz. zo lang als ik daartoe de gelegenheid heb. - Vergelijk ook Leksp. II, 55, 87, waar in het gebed een verzoek voor de toekomst wordt uitgesproken en de bijzin niet zo zeer de begeleidende of omlijstende omstandigheid als wel den duur omschrijft: Oec biddic mede op trouwe / Dat mine ziele niet en scouwe / Den quaden gheest die wile dat / Si sculet in dit vleeschelyc vat (= zo lang ik leef).
2.	Onmiddellijk sluiten hierbij gevallen aan waarin het complex hz-bz niet slaat op een gefantaseerde of als toekomstig gedachte of gewenste situatie of gebeuren, maar een algemene geldigheid heeft in een redenerend, betogend verband. Ook hier is de functie van den bijzin bepaling of beperking van den duur van het meegedeelde in den hoofdzin: Daer toe so gaet al die sin / Die wile dat men daer over es. - Die scarpe egghen, die de tant hevet / die wile dat die beeste levet, die verliest hi, als hi es doot, Nat. Bl. II, 315. - Min of meer stereotiep is de zin ‘die wile dat hi leeft’; Brand. 610, 1452, 1459. Of een beperkter levensperiode: Dat was van den sueten spele / Dies jonge liede plegen vele / Die wile si in jogeden sijn, Vroed. 1515. Het duratieve karakter kan ook door al versterkt worden: Want der wiser zielen en steet niet te rustene al die wile dat si aer es, sien vlieghe alle uren na dien onverhaven hoecheit, Had. Br. 22, 399; ook Brand. 1452.
3.	Meermalen heeft in zulke zinsverbanden de hoofdzin een imperatief karakter: Deelt Gode van dat hi u gheeft / Die wile dat u is ende

ghi leeft, Leksp. III, 23, 212. - Sijt sober, wel gheordent ende ghematen ... die wile dat ghi nootdorft nemt, Ruusbr. 4, 85. - Helpt die tijtlike luden leven / Die wile ghi staet inder tijt, M. loep II, 4145. - Vgl. M. loep 4169; Biënb. 284. Ook in omschreven vorm: Here, dit suldi lesen die wile dat ghi ledich sout wesen, Nat. Bl. II, 4029; vgl. Alex. X, 267; L.o.H. 4838, Leksp. III, 25, 21; Mar. leg. I 177. - Een afhankelijk optatief in Sp. Hist. III, 8. 94 212.
In vrijwel alle in rubriek 1-3 aangevoerde gevallen heeft dus de bijzin duuraangevende of zelfs beperkende functie. In overeenstemming met die geheel ondergeschikte relatie tot den hoofdzin staat de bijzin achteraan (Vergl. onder I B, 1, 2). Maar in vele gevallen is de zin met die wile (dat) ook een bijzin in den tweeden graad.

Uit deze duur-beperkende functie (te omschrijven met zo lang als) ontstaat in de praesentische of futurische relatie gemakkelijk de hypothetische functie. In verschillende van de geciteerde voorbeelden is de overgang daartoe reeds aan te wijzen, bv. in Ruusbr. 4, 85, waar ‘die wile dat’ gelijk wordt aan ‘in het geval dat, als’ en in Nat. Bl. II, 4029 (zie voor beide onder 3), waar bovendien de vorm van het Vf. sout aanwijzing is voor het dubitatief hypothetisch karakter van den zin. Interessant is ook de geciteerde plaats uit Nat. Bl. II, 315 (onder 2), waar de zin met ‘die wile dat’ staat naast de zin met als; het verschil is echter duidelijk: de toestand van dit leven is beperkt van duur (= die wile dat), maar de toestand van de dood is blijvend (hier zou ‘die wile dat’ dus onmogelijk zijn). - Nog een vb. van hypothetische functie is Leksp. III, 25, 37: Ledicheit te menighen stonden / Is voedster van vele zonden / Want die viant vint dan stade / Ende werpt daer in van zinen zade / Die wile dat hijt ledich vint / Daer hi dicke vele aen wint. - In zulke hypothetische verbindingen gaat feitelijk het duratief karakter van den bijzin verloren: het verbale gedeelte ‘ledich vint’ is momentaan; hoogstens kan men zeggen dat de voorstelling iteratief is: zo vaak als hij het ledig vindt - daarop wijst mogelijk ‘dicke’ in den slotzin; maar in ieder geval domineert de hypothetische functie, zoals ook blijkt uit dan in den voorzin. Vergelijk nog voor overgangen naar de hypothetische functie: Vroed. 1513, M. loep II, 634, 4235. Tien pl. 2350, 2300, 2478.

In sommige gevallen staat zelfs de bijzin voorop, typische trek van den hypothetischen bijzin. Zo in Rusbr. 3, 59: Ende hem gesciet als ener coperen pennic: die wile dat hi in de viere niet en si, soo scijnt hi wit silveren; mer als hi comt int vier, soo openbaert hi dat hi copere si. - Ook hier staan dus de zinnen met als en die wile naast elkaar, maar die met ‘die wile’ verenigt met de hypothetische functie de oorspronkelijke duratieve (= zolang als), de zin met als echter is tegelijk hypothetisch en momentaan-ingressief. Vergl. daarmee nog het geval van Nat. Bl. II, 315 (onder 2). Voorop staat de bijzin ook in Had. Stroph. Ged. I, 61: Die wile dat si sijn over mi / Wie sal hare lief dan minnen? (= zolang zij zich over mij druk maken, zich met mij bemoeien, nl. de mensen die haar willen afhouden van de liefde tot God, etc.). Ook hier dus duur-aanduidend, maar met hypothetische bijfunctie (zie dan). Nog een vb. uit M. loep I 764: Die wile hi zweeft in deser hitten / So werpt hi sijn arm in die lucht / Ende maect een heerlic gherucht.

In de 17e Eeuwse grammatica § 130 deelt Overdiep mee, dat de oude temporale functie van dewijl aan het verdwijnen is. Hij noemt nog slechts twee voorbeelden, een in de Sp. Brab. en een in de Baeto. Overigens is de zin met dewijl in zijn materiaal reeds volledig verklarend en redengevend. Het Nedl. Wdb. geeft nog enkele andere plaatsen, maar niet jonger dan het begin van de 17e Eeuw. In het Mnl. is dewile of diewile nog niet causaal voegwoord. Het lijkt er dus wel op dat de overgang van temporeel-aspectisch naar causaal voegwoord zich vooral in de 16e Eeuw heeft afgespeeld. Op de causale functies van dewijl ga ik thans liever niet in, omdat ik dat beter kan doen in verband met de andere causale voegwoorden. Slechts wijs ik hier even op de in dit opzicht interessante teksten van Phil. van Borsselen, vooral Strande, waar op verschillende plaatsen de wijl(e) (d'wijl(e)) nog wel temporeel-aspectische functie heeft, maar op andere causale functie; de wisseling van deze twee functies in deze niet epische, maar beschrijvend-betogende tekst maakt het op sommige plaatsen moeilijk de juiste interpretatie te geven. Temporeel-aspectisch, in algemene toepassing, met de nevenfunctie der tegenstelling is aanwezig in: Hier

in het leege (= lage) land de schoone glatte koeyen / Door liefde na de lucht der stieren tuchtich loyen / Het wolle-drachtigh Vee 't begraesde veld afscheert / D'wijl 't dertel Lam'ken sich met huppelen geneert, S. 1873. - vgl. ook 1898. - Vermoedelijk causaal is: Twee Sterren heeft dy God verleenet t'sijner eeren / End sal dyn saed voort-aan den Sterr'n gelijck vermeeren, / Met jaren dy versaen, dewijl du wijs en vroed / Bist, sober, simpel bli van leven hert, gemoed, S. 1768. (Muller vertaalt hier echter met ‘terwijl’!). Dubieus is: Vermelde nu, mijn Dicht dewijl het dy gedenckt / Wat Thetis witten arm voor schoone schelpen schenkt, S. 331 (Muller: terwijl). - Eveneens: Al even eens de mensch Die in de warme Son der weelden sit na wensch / In deuchden haest verdort, niet d'wijle soute vloeden / Des harden tegen-spoeds zijn neder herte voeden, S. 1234 (M.: terwijl, maar ik ben geneigd het causaal op te vatten). - De causale functie lijkt wel te overheersen, zie nog S. 228, 1538, 1728, B. 364, 1167.

2. Naast den accusatiefvorm die wile (dat) heeft nog de datiefvorm zonder praepositie der wilen (dat) recht op een bescheiden plaatsje in ons overzicht. Het aantal vindplaatsen is gering: in mijn eigen materiaal heb ik het niet aangetroffen, het Mnl. Wdb. enkele voorbeelden, alleen uit latere mnl. teksten: totaal 5 gevallen.

Drie daarvan staan in het praeteritum. De vooropstaande bijzin is duratief, de hoofdzin momentaan in episch verband in: Mit sinen sustren ende mit andren maechden speelde hi op den oever van dier vloet ende ter stont der wilen dat si speelden, quam daer uut den water een die alre lelicste man, Biënb. 160. - vgl. ook Biënb. 7c. - In de andere twee gevallen volgt de bz. op den hz. Beide zinnen zijn duratief in het verhaal: Seer vlytich was sie hoer te becummeren ende te verenygen myt onsen heren, der wylen dat sie soe wekelick was ende by horen bedde sat, Sustr. v. Diep. I, 18b. Het gaat hier echter niet om één bepaald gebeuren, maar om een ‘gewone gang van zaken’ (= hz.) gedurende een bepaalde periode (= bz.): temporele en aspectische functie gaan samen.

In twee gevallen staat het zinsverband in het praesens. In Rein. II, 6837, wordt een advies gegeven voor een toekomstig tweegevecht:

(ge moet met uw staart veel stof opjagen) dier wilen dat hi misschat sijn oghen / saldi om u voordeel poghen / ende biten ende slaen. Nog duidelijker krijgt de bz. een licht-hypothetische bijschakering in Arnh. Oudh. I, 80 (v. Hasselt), waar de hz. imperatief is en het hele verband hypothetisch: Voirt wanneer ennige kraen is in tavernen off in wijnhuyser daer men tapt, so en sall men dair nyet tappen der wylen die kraen duert. (= zo lang als).

Uit deze voorbeelden blijkt dat der wilen (dat) in functie geheel overeenkomt met die wile (dat): syntactisch is het als een zeldzamer variant daarvan te beschouwen.

3. In de derde plaats moeten we hier even stilstaan bij de verbindingen van wile met de praepositie te. In het mnl. bestaan verschillende vormen: ter wijlen, twijle, te wile, meermalen gecombineerd met dat en als. Daaruit groeit dan het tegenwoordig algemeen gangbare en vrijwel enige voegwoord voor de functie der simultaniteit: terwijl. In het mnl. echter komt deze verbinding nog nauwelijks aan bod; zij is beperkt tot, naar het lijkt, vooral ambtelijke taal van de 15/16e Eeuw. En aangezien ik mij voorgesteld heb, me in dit artikel ter voorkoming van te groten omvang slechts te houden aan de middelnederlandse taalperiode, moet ik er voor 't ogenblik van afzien dieper in te gaan op de historische ontwikkeling van terwijl in en na de 16e Eeuw. Ik volsta dus met een enkele opmerking en een ordening van het geringe voorhanden zijnde materiaal.

De aanwezigheid van als of dat wijst er op dat te(r) wile(n) nog geheel als adverbiale praepositiebepaling wordt gevoeld; vermoedelijk is dit ook wel de oorspronkelijke verbinding: de dat- of als-zin geeft een nadere explicatie of bepaling van de substantivische groep met voorzetsel. Weglating van dat en als is dan een stap verder op de weg naar de louter voegwoordelijke functie.

De zinsverbinding staat in het praeteritum, in episch verband. Het gebeuren van den hoofdzin vindt plaats ‘binnen het raam’ van den vooropstaanden duratieven bijzin, en is zelf duratief, iteratief of momentaan: Ter wylen dit besit voir Gendt was ... gevyelen dair vele scermutsinge voir ende omtrent die stede, Froissart 1, 100 (2e helft 15. e.) - Terwilen dat men tot Enchusen lach, hadde tgerecht ten

eten, heren G ... ende anders goede lude, Oorl. v. Albr. 439 - vgl. Despars I, 410 (2e helft 16e Eeuw). - Een opdracht in het episch verleden (I.R.): Terwijlen die conink tot Sint Omers toefde ... mosten sy die stede van Cassel stormen ende winnen, souden sij dairen comen, als sij deden, Froiss. 409.
Wanneer de bijzin volgt verzwakt licht de epische en daarmee de aspectische functie, en gaat de temporele overheersen. In Froiss. 1, 111 is de hoofdzin vragend: Wair was S., terwijlen ghylieden vocht? - In Rek. v. Zeel. 1, 195 dient het vermelden van het gebeuren in den bz. als nadere historische aanwijzing van het ‘tijdstip’ waarop de ambtelijke handeling plaats vond: Bi mijns heren lettre van Vorne ghegheven van sinen iost tot Zierixee van Saterdaghes na sente Mertijns dach in den zomer tot des dinxendages daerna al dien dach terwilen als mijn her van Vorne wt Walcheren quam ende hi in Borselen gheweset hadde om heeren H's huus te breken. - In de volgende twee gevallen is de zin met ter wilen (dat) bijzin van de 2e graad; hij omschrijft slechts een tijdsperiode en onderstreept het duratief karakter van den hoofdzin: Dat gaet boven alle pinen der hellen, Goods aenschijn niet te sien ende des goets te derven, dat in onser macht stont, terwilen dat wi leefden, Stemmen 7. (= solang als we leefden, tijdens ons leven). - Mer dies niet jeghen staende zo behielt hy dat hy hadde, doende zynen ongst in, twijle dat tyt was, Desp. I, 102. -

De zinsverbinding staat in het praesens. Een algemeen geldende temporeel-aspectische samenhang, met nevenfunctie van tegenstelling: Te wijle de lichame stille leghet, so waect de ziel, Boeth 95 b.
In verbinding met een imperatieven hoofdzin gaat de duurbeperkende functie over in hypothetische functie (vgl. die wile II): Daer omme salmen stijds ende der ghenouchten gebruken te wile zou gheduert, want zou met veirdighen voeten henen gaet. Boeth. 132 e. Zo ook in ambtelijke voorschriften: Item en sal nyemant sitten int choor terwillen alsmen godsdienst doet, Leid. Keurb. 490, 2; ook 508, 48.

V. De overgang van daer in aspectische functies

In de vorige verbindingen bleek de oorspronkelijk temporele bete-

kenis het uitgangspunt voor het gebruik der voegwoordelijke vormen in aspectische functie der simultaniteit. Een geheel andere mogelijkheid opent zich bij daer. Van oorsprong heeft dit demonstratieve adverbium locaal-aanwijzende functie. Reeds vroeg ontwikkelde het ook relatieve, zinsverbindende functie. Met een locaal antecedent bv. in: Ende dat hi in Moriane quam / daer hi ene joncfrouwe vernam, etc. Mor. 3572. - Of ook zonder zo'n aanwijsbaar antecedent: Dus quamen die riddere in gevaren / daer die hoge liede waren, Mor. 42. Van belang is in zulke verbindingen ook de aanwezigheid van werkwoorden die een concrete handeling aanduiden, speciaal die van rust of beweging. Verbonden met zulke uiteraard locaal-bepaalde activiteiten behoudt daer in sterke mate zijn localiserende functie. Een sprekend voorbeeld van zo'n verbinding met en zonder antecedent is nog: Tibeerte dede ic muse vaen / daer ickene zeere dede slaen / tes papen huus daer hi spranc in strec, Rein. 1466. - In zulke verbinding behoudt daer ook zijn adverbiale functie in de syntactische groep die als bijzin optreedt, m.a.w. daer is dan niet zonder meer voegwoord, in den vollen zin van het woord. Het heeft door zijn relatief karakter, ontstaan uit zijn demonstratieve betekenis, zinsverbindende functie; het staat voorop in den bijzin evenals een relatief pronomen dat ook zelf deel blijft uitmaken van den bijzin. Daarmee wil ik niet beweren dat de antecedentloze verbinding beschouwd moet worden als een secundaire t.o.v. die met locaal antecedent. Ook rechtstreeks kan m.i. de vooruitwijzende functie die zinsverbindende doen ontstaan, evenals dat bij de overgang van het demonstratieve voornaamwoord dat tot onderschikkend voegwoord het geval is: daer is dan naar twee zijden verbonden. In een zin als: Tibeerte dede ic muse vaen daer icken sere dede slaen - kan men daer oorspronkelijk opvatten als adverbiale bepaling in den hoofdzin (aangevuld door den omschrijvenden bijzin) maar ook als adverbiale bepaling in den bijzin. Evenals dat verschuift daer naar de grens tussen de beide zinnen. Die dubbele demonstratieve functie kán ook door een dubbelen vorm worden uitgedrukt: So wart die sile aldaer geweget / daer si began gevulen schire / der pinen van den vegevire, Lutg. 1867. - Die dubbele vorm is echter niet noodzakelijk en behoeft niet de meest oor-

spronkelijke te zijn: hij kan ook beschouwd worden als een verzwarende of verduidelijkende vorm.

Met deze locale betrekking tussen hoofd- en bijzin gaat nu licht gepaard een temporeel-aspectische verhouding, nl. die van coïncidentie of simultaniteit, of soms ook van progressiviteit. In vele gevallen moeten we daer nog in de eerste plaats en overwegend locaal interpreteren. Maar, al is de aspectische functie secundair, zij kan in bepaalde omstandigheden gaan domineren. Om die overgangen aan te tonen is een fijnere analyse van een aantal verbindingen met daer gewenst.

In de eerste plaats kan in een nog overheersend locale verhouding de nevenfunctie der progressiviteit ontstaan, zoals in het zoëven geciteerde geval van Lutgart 1867. De hoofdzin bevat daar een werkwoord van beweging waardoor het locale karakter van daer vaststaat: de bijzin echter bevat een nieuwe, daarop volgende, inchoatief voorgestelde activiteit. Zo ook: Aldos so moste comen voert / die sile aldaer si heft gehoert / die Gods sententie, die se schire / gewiset heft tin vegevire, Lutg. 1006. - Si wart verheven sonder hant / daer si har selven staende vant, Lutg. 1694. - Zulke zinnen zijn te vertalen met waer, maar ook met een coördinatie: en toen hoorde ze daar... - en toen ontdekte ze daar, dat... -
In deze progressieve zinnen, waar de bijzin naar den vorm feitelijk de functie van een nieuwen hoofdzin ontwikkelt, heeft daar geen neiging om een zuiver onderschikkend voegwoord te worden: het behoudt duidelijk zijn adverbiale functie met locale betekenis. Anders wordt dit in de volgende verbindingen.

Hoofd- en bijzin bevatten beide een momentaan gebeuren: die twee gebeurtenissen grijpen vrijwel op hetzelfde ogenblik plaats. De locale betekenis heeft dan neiging te verbleken ten behoeve van de aspectische functie der coïncidentie. Nog locaal is te interpreteren, ook in verband met het werkwoord van beweging: Daer die gone uter celle ghinc / om te doene gone dinc / verloor hi al daer ter stede / al die macht van zinen leden, Franc. 2307. - Hier is daer te vertalen met ‘op diezelfde plaats’, maar, vanwege de sterk naar voren dringende aspectische verhouding der coïncidentie, tevens met: ‘op hetzelfde ogenblik dat’. Vergelijk ook Brand. 1492: Si vlogen boven den

kiele / Hem scoot huut haren ghiele / pec ende vlamme onghiere / met sulferachteghen viere / Dat gloyde ende wiel / daert up die zee viel / berrende t water alse stroo. - Vele storvenre... daer si souden in huus gaan, Sp. Hist. III, 5, 41, 17. - Si hadden ons verslonden / daer wi ter poorten ghinghen in, Brand. 2017. -
De coïncidentie behoeft niet, zoals in het laatste geval, louter toevallig te zijn; er kan ook een bepaalde samenhang bestaan, bv. die van een begeleidende omstandigheid, die als belangrijk element van de epische voorstelling in den hz. is geplaatst: Die duvel scree, daer hi wech scoot, Brand. 994. - Daer was (= ontstond) een groot gheruchte / daer hine voerde te sijnre kolen, Brand. 895. - Of ook een naar de causale relatie neigende verhouding: Die knape gaf enen lach / daer hi der wrene comen sach, Ferg. 474. -
De samengang van locale en aspectische functie is een typisch kenmerk van de primitieve plastische epiek, van het levendig-aanschouwelijke verhaal, dat in de eerste plaats als 't ware tastbaar, locaal voor ogen wordt gesteld. Andere aspect-middelen treden daarbij meermalen op, bv. de perfectische vorm in Mor. 172: Ende daer ic naden breidele vinc / ende icken beeten hiet op deerde was hi gereet met sinen swerde / ende gout mi so met enen slage / dat ic vergat al mire mage / ende al dat mi nie toeginc. Zelfs kan een opzichzelf ‘duratieve’ vorm in het verband met den momentanen hoofdzin en de dooreenspeling van locale en aspectische functie gemomentaniseerd worden; wat gepaard gaat met een hevig affect bij den spreker: Doe riep die pape: nu vanc, slach! / Helpe, wie sach dit wonder nye? / Die vos comt daer ic toe zye / Ende roeft mi in mijns selver huus. (= vlak voor mijn ogen, waar ik op mijn neus bij sta!). Rein. 1543.

Beide zinnen zijn duratief. In het simultane gebeuren domineert in de epische voorstelling de hoofdzin: daer gaat over in de functie van voegwoord van aspect, gelijk aan ‘terwijl’. Ook hier schemert de locale betekenis nog meer of minder sterk door, vooral als er een werkwoord van beweging of rust in den bijzin of den hoofdzin staat: XIII daghe voeren si in die rinc / aldaerse die visch verroerde / die den kiel in de zee voerde, Brand. 2133. - Si hadden daer soe grote macht ende vingen Arture met harre cracht / die hem lettel dies

bedachte / ende gene macht met hem brachte / daer hi voer ter jacht ward; Mor. 2968. - Ook bij ww. van rust: Dat si ute ere scotele aten / daer si met onsen here saten. Rijmb. 25903. - De locale functie, hoewel nog aanwijsbaar is in zulke verbindingen meermalen verzwakt: Die moonc dochte hem arde zwaar / ende die wech arde lanc / daer hi die letanie zanc / sittende op sinen halsbene, Brand 978, ook 981. - Dat dreeghen dede hem wee / daer hi vlotede up die zee, Brand. 1516. - Daer sine uter gate braken / Gedogede hi vele ongevals, Rein F. 1579 - daer si zaten onder die rise / hoerdensi in den paradise / gode wanderen, daer hi quam, Rymb. 656. -

De bijzin is duratief, de hz. momentaan. Dit is de meest voorkomende verbinding: de handeling van den hz. vindt plaats ‘binnen het raam’ van den toestand of het gebeuren van den bijzin. In het voorafgaande heb ik geen onderscheid gemaakt tussen verbindingen, waarin de bijzin volgt dan wel voorafgaat aan den hoofdzin. Toch heb ik den indruk dat dit verschil in volgorde wel van belang is bij de analyse van de functie: uit vooropstelling van den daer-zin blijkt nog gewoonlijk sterker de overgang naar de aspectische functie. Daarom geef ik hier een overzicht van de functionele nuancen afzonderlijk voor voorop - en voor achterplaatsing der bijzinnen.
A. De bijzin volgt op den hoofdzin: dat is de meest gangbare en bij de oorspronkelijk locale functie aansluitende verbindingsvorm.

De bijzin is nog overwegend locaal van functie, wanneer niet alleen het werkwoord in den hoofdzin een beweging uitdrukt, maar de bijzin slechts bestaat uit: subject + Vf. van een ww. van rust + daar: Aldosterwijs hi quam te hare / gestreken lise, aldaer si stoet, Lutg. 1715. - Ook bij andere werkwoorden in den hoofdzin behoudt zo'n korte bijzin zijn locale functie: Doe sprac aldos al oppenbare / die Godes sone aldaer hi stoet, Lutg. 1147. - ook: Lutg. 1455. - Onderbrekend: Die bode, aldaar hij was gestaen / so hevet hi begonnen saen / dos spreken, etc. Lutg. 1479. -
Hoewel dus in zulke verbanden de locale functie van daer en daarmee die van den bijzin domineert, kunnen we toch reeds opmerken dat hier twee gelijktijdige handelingen worden gegeven: staan en spreken, waarvan in de beide laatste vbb. bovendien het subject de-

	zelfde persoon is. Een dergelijke verhouding zou ook met een participium praesentis uitgedrukt kunnen worden: aldaar staande, of algemener door een bijzin met terwijl (hij daar zo stond).
b.	Een stapje verder in de richting van aspectisch voegwoord gaat daer, wanneer in den bijzin nog een locale praepositie-bepaling is toegevoegd. Men kan zeggen dat daar dan vooruitwijst op die na het subject volgende bepaling en daardoor zijn locale betekenis bewijst, maar aan den anderen kant staat dat daar in zulke verbindingen minder nodig wordt als locale bepaling bij het werkwoord van rust, zodat juist zijn locale functie verbleekt ten behoeve van zijn aspectische: Die cleene man antwoorde up dat / daer hi up dien blade sat, Brand. 2096. - Doe screef Sente Brandaen / alle dwonder dat hi sach / daer hi in zinen kiel lach, Brand. 1136. - Dat hi sinen here doodde / daer hi in sijn bedde lach., Sp. III, 6, 45, 20. - Hi ontfinc den scaker dan / omdat hi berauwen ghewan / daer hi an den cruce hinc / entie bitter doot ontfinc, Brand. 1373, id. 1368. - Dat becochti zint wel deere / daer hi stont bi den viere / daer die boek in bernende lach, Brand. 58. - Zulke zinnen zijn te vertalen met: terwijl hij (daar) bij het vuur stond. - maar daar is hier minder noodzakelijk dan wanneer het alleen staat en zelfstandig locale functie uitoefent. Vergelijk voor hetzelfde verschijnsel ook sommige voorbeelden onder punt 2 en 3 op blz. 272 en 273.
c.	Interessant zijn in dit verband gevallen waar de hoofdzin eindigt met een temporele bepaling, waar daar bij schijnt aan te sluiten: Dos bleef die maget noch in vare / tote an der stont dat quam die bode / gesendent weder daer van Gode / op enen wile aldaar si sat ende al in een te Gode bat. Lutg. 1389. - Voor de interpretatie van daer als locale bepaling pleit het werkwoord in den hoofdzin (beweging), de structuur van den bijzin (zoals onder punt b.) en eventueel het aankondigend daer in den hoofdzin. Duidelijker dringt de aspectische functie op, wanneer beide laatste kenmerken afwezig zijn: So hevet hi op enen dach / aldaer in knigebede lach / die maget edel ende fijn / gesendet enen bode sijn, Lutg. 832. - En met een ander werkwoord in den bijzin dan een ww. van rust: So quam hi gaende in dat parloer / op enen tijt dat in den koer / Lutgart die fine maget was / aldaer si

	hare beden las; Lutg. 1470. In dit laatste voorbeeld is daar relatieflocaal, maar tevens aspectisch van functie.
d.	Nog een andere omstandigheid kan het aspectisch karakter van den daer-zin versterken: nl. wanneer een werkwoord van rust is gecoördineerd aan een ander werkwoord ter omschrijving van het duratief aspect; zoals reeds te zien is uit het geciteerde vb. uit Lutg. 1389 (zie onder c: aldaar si sat ende al inenen bat). Ook bij momentane coïncidentie als: Ic horet hem segghen daar hi lach / ende gaf sinen wive enen slach, Eleg. 1217. - Vergl. ook onder B, d.
e.	De aanwezigheid van een participium praesentis versterkt aspectische functie van den daer-zin: Doe sach hijt in die kele binnen / daert blasende quam te hem wart. (= terwijl het daar zo blazende aankwam zetten) Ferg. 3463. -
f.	Is het ww. in hz. en bz. een ander dan een ww. van rust of beweging, dan is daer vrijer ten opzichte van het verbale zinsgedeelte en is nog eerder geneigd aspectisch te fungeren: Ende hi sloech in dat broet dare / daer si toesagen al oppenbare, Lanc. III, 10422. - Natuurlijk doen we goed in zulke verbindingen toch daer nog zo lang mogelijk behalve aspectisch ook locaal op te vatten, temeer waar het zoals hier door dare wordt aangekondigd. Zonder die aankondiging is de daar-zin, naar het lijkt, nog in sterker mate geworden tot bepaling van omstandigheid: Want hi sine stat van hem ontfinc / daer toesach menich jongelinc, Cass. 22. - Vooral ook wanneer zo'n verbinding niet optreedt in het gewone epische verband, maar in een directe rede of betogend verband: Ende dankende hem utermate sere / Dat hi om hare pensede, die here / daer hi was in selker noet / doe hi den riddre stac te doet. Cass. 849.

B. In de tweede plaats dan gevallen waar de bz. voorop staat. Het komt mij voor dat in deze groepering de overgang naar de aspectische functie nog meer evident is.

In den hoofdzin staat een werkwoord van beweging, in den bijzin een werkwoord van rust; de locale functie lijkt nog overheersend; merkwaardig is althans de herhaling van den daer-zin aan het einde van den samengestelden zin: Aldaer si was gelegen doe / op hare knin ende hare gebed / begonste lise, aldaer si met onledich makde har

	herte fijn / So quam gevaren sonder schijn / in harde serechlike wise / de moeder Gods van paradise / aldaer die maget was gelegen, Lutg. 512. - Mogelijk wijst de herhaling van den zin op zijn tweeledige functie.
b.	Het werkwoord in den hoofdzin drukt geen gelocaliseerde beweging uit; wel bevat de bz. een ww. van rust: Aldoer die bode was gestaen / so sprac hi toter maget saen, Lutg. 1393. - Met een omvangrijker bz.: Aldaer die magt van guten prise / gelegen was in derre wise / ende harre beden soude plegen / gevil dat si op heft geslegen / hare ogen beide, etc. Lutg. 1891. De coördinatie met soude versterkt het momentane karakter (daar > terwijl, toen). Vergelijk ook Wal. 44, waar het gecoördineerde plusquam-perfectum het aspectische element in de functie van den daer-zin versterkt: Daer die heren aldus saten / na den etene ende hadden ghedweghen / alse hogte lieden pleghen / hebben si wonder groot vernomen. - De hz. is iteratief in: Daer hi upter viant was / dicken hi dit verschijn las., Sp. Hist. III, 4, 7, 47. -
c.	Het werkwoord van rust in den bijzin is behalve met daer verbonden met een locale praepositie-bepaling: daersi zaten onder die rise / hoerden si in den paradise / gode wanderen daer hi quam, Rijmb. 654. - Daer dandere bi eenen scepe stoet / nam hem een donderslach sijn lijf, Brand. 566. - daer hi was ghevanghen sware / in enen carker, bat hi sere / dat hem vertoghe zoude onse here / der werelt einde ende haer beghin, Rymb. 815.
d.	Het werkwoord van rust is gecoördineerd aan een ander werkwoord ter omschrijving van het duratief aspect: Ende daer die hoge liede saten / over die tafle ende aten / quam een ridder gevaren, Mor. 33. - Want daer si lach metterre saken / onledech ende bat te Gode / so quam gevlogen een sijn bode, Lutg. 1298. - Daer si stonden ende spraken quam Kerstine met snellen lope, Christ. 1411. - In al deze drie gevallen is door den aard van het werkwoord in den hoofdzin de locale functie van daar nog in enige mate verzekerd. Vager wordt die in verbindingen met een ander ww.: Aldaer Lutgart lach ende las / heft si har hovet opgeheven / ende enen crijt gegeven /do si die Godes moeder staen / daer sach so bleek ende ongedaen, Lutg. 540. -

	De aanwezigheid zowel van do als van daer in het vervolg van den zin bewijzen de mengeling in de functie van het locaal-aspectische daer. Vergl. A, d waar het aantal vbb veel geringer is, een bewijs dat bij vooroplossing het aspectisch element in de verhouding sterker is.
e.	De toestand waarin het subject van den bz. verkeert, wordt omschreven door een praepbep. + ww. van rust in Lanc. II, 11205: Daer die coninginne in slape lach / dochte hare dat si sach / Lancelote openbaarlike / wel gecleet ende rikelike. - Dat hier sprake is van ‘zien in een droom’ bewijst ook de verzwakking van de concrete localiserende functie van den daer-zin; de aspectische functie overheerst.
f.	De bijzin knoopt aan bij een tijdbepaling: Op enen nameliken dach / daer si in kniegebede lach / began si bidden ende manen / al suchtende met groten tranen / din hosten (= hoogsten) coninc, onse Here, etc. Lutg. 1280.
g.	De bijzin bevat wel een werkwoord van beweging, maar de hoofdzin een ander ww.: Aldaer die moonken ghinghen / nam hi eenen moonk bi den rocke / ... ende leeddene in die borchdore, Brand. 840. - Daer si dien berch upgaen / saghen si an den berch staen / eenen borch so rikelike, Brand. 1643.
k.	Tenslotte dan het geval, waarin noch de bz. noch de hz een werkwoord van een locaal begrensde beweging of rust bevat, waarmee daer als locale bepaling verbonden zou kunnen zijn. De tegenhanger van A, f waar de bijzin nog volgt, is Lek sp. II, 22, 21: Ende daer syt alle saghen toe / Bleef dat kint doot doe. Na een klacht van Clarisse in Ren. 977 volgt: Daer die vrouwe dese tale sprac / die trane haer uten ogen brac ende weende utermaten seere. - Lichtelijk gaat deze verbinding over in een progressief verband, vooral als men ‘sprac’ perfectisch opvat. Een ander vb. levert R.m.M. 2487; waar de handeling van den hoofdzin de situatie van den vooropstaanden bijzin afbreekt; die bz. omschrijft de ‘gelegenheid’ waarbij de handeling van den hoofdzin plaatsgreep: Maar sider heme daer sere mesfel: Daer hi speelde scaecs spel - om dattene ridder versprac daer / - nam hi I vinde (vende = pion) ende warpen daernaer / dat hem een tant viel uten monde.

In de aspectische verhouding der simultaniteit of der coïncidentie

kan zich gemakkelijk als nevenfunctie die van tegenstelling ontwikkelen. Bij zinnen met terwijl is dat, zowel tegenwoordig als ook in vroegere taalperioden, een bekend verschijnsel. Iets daarvan is ook bij daar te bespeuren. In Wal. 466 is, behalve de tegenstelling tussen de handelingen der beide subjecten, de localiserende functie van daer nog duidelijk: Mijn her Walewein hilt besiden / daer die anderen souden striden. Voor de aanwezigheid van souden als aanwijzing van een gebeuren dat nog niet plaats vindt doch verwacht wordt, verzwakt de aspectische functie; niettegenstaande dat nadert de daer-zin de tegenstellende functie van ‘terwijl’. Vooral buiten het gewone epische verband, in de directe rede en dus met betogende en affectieve functie dringt die tegenstellende waarde op: Want daer gi die minne beghert / en heeft men u noch lief noch wert / noch men acht op u een twent, Cass. 803. - Een sprekend vb. is ook Wal. 8114, waar evenmin een reëel plaatsgrijpend gebeuren wordt voorgesteld, maar in den dialoog een onderstelling wordt geuit, een mogelijkheid geopperd en door den spreker op affectieve wijze afgewezen: Lief, sprac her Walewein / so waric dan een groot vilein / soudic mi selven daer toe gheven / te vliene daer ghi verlost ju leven. - De localiserende functie van daer is verzwakt tot ‘in die situatie’, de tegenstellende functie overheerst in het zinsverband: daer = ‘terwijl (gij) daarentegen’.

Daar is ondanks deze neiging tot de aspectische functie der simultaniteit, in het algemene Nederlands niet volledig voegwoord van aspect geworden. Wel heeft het naast zijn localiserende betekenis die aspectische functie ook na het mnl. langen tijd gehandhaafd (vgl. Overdiep, 17e E. gr. § 112 en Nedl. Wdb. III^II, 2190). Maar gaandeweg is het in de cultuurtaal overgegaan in de causale functie. Zijn relatieve localiserende functie heeft het aan waar overgedaan en daarmee ook de nevenschakering van simultaan aspect; ook in de gesproken taal: het gebeurde waar ik bij stond. In het Gronings echter heeft daar zich in deze positie gehandhaafd: Ze bedraigen die daar st bie staaiste. (Gron. Wdb.). - Hai zee 't doar wie apmoal bie wazn (id.).

VI. Samenvatting

Wanneer ik tenslotte zeer beknopt de hoofdpunten van mijn analyses mag samenvatten en daarop nog enkele stilistische opmerkingen baseren, kan ik in afwachting van een breder en verder in de ontwikkeling van het Nederlands voortschrijdend onderzoek, het volgende vaststellen.

In het Mnl. bestonden verschillende voegwoordelijke verbindingen ter uitdrukking van de aspecten der simultaniteit. Deze zijn in twee categorieën te onderscheiden: a. die waar de aspectische functie samengaat met de ‘temporele’ en b. die waar de aspectische functie optreedt naast de locale.
Onder de eerste categorie, de meest gevarieerde naar den vorm, zijn samen te vatten een aantal verbindingen van praeposities (binnen, in, op, onder, te) met een demonstratief pronomen of een tijdaanduidend substantief (tijt, stont, wile) en de accusatief en datief van het substantief wile.
De tweede categorie is aanvankelijk beperkt tot de verbindingen van het localiserende adverbium daar, later ten dele vervangen door het (vragend) relatieve waar. In eigenlijken zin gaan ook wel de genoemde praeposities terug op een locale betekenis, maar de aspectische functie zal bij deze verbindingen toch wel via of in samenhang met de ‘temporele’ zijn ontstaan.

De praepositiebepalingen zijn als voegwoordelijke verbindingen slechts in een beperkte mate in gebruik. De verbinding met te (> terwijl) komt eerst in laat middelnederlands op. Het meest gangbare voegwoord is die wile (dat). Het vertoont ook grotere souplesse in het syntactische gebruik dan de praepositie-verbindingen: zijn deze beperkt tot het praeteritum en staan ze bijna altijd voorop, de zin met die wile kan zowel vóór als achter den hoofdzin geplaatst worden en kan zowel in het praesens als in het praeteritum worden gebruikt. Beide omstandigheden, plaats en tijdvorm, beïnvloeden de functie. Bij achterplaatsing verzwakt de aspectfunctie der simultaniteit tot duurbeperking van het gebeuren in den hoofdzin; bij toepassing in het praesens vinden overgangen plaats naar de duurbeperkende en de hypothetische functie.

De bijzinnen met daar bewerken een levendiger episch-aspectische uitbeelding, juist door de combinatie met de oorspronkelijk localiserende functie. Ook deze daar-zinnen kunnen voorop staan én volgen op den hoofdzin. Maar de ontwikkeling verschilt in dit opzicht met de zinnen ingeleid door die wile (dat.). Bij de laatste voegwoordelijke verbinding, evenals bij de praepositie-verbindingen, is waarschijnlijk de vooropstelling van den bijzin de meest natuurlijke en oorspronkelijke constructie. Achteraanplaatsing bewerkt hier immers ook verzwakking van de aspectische functie der simultaniteit. Bij de daarzinnen is de achterplaatsing waarschijnlijk van oorsprong de meest gewone, maar gaat vooropplaatsing gepaard met versterking van de aspectfunctie ten koste van de localiserende functie.

Het laatste hangt nog samen met een andere schakering in de syntactische verhouding. De vooropstaande, oorspronkelijk temporeel-aspectische zinnen (praepositieverb. en die wile) zijn in verreweg de meeste gevallen in het epische verband anaphorisch, dwz. zij bevatten geen nieuw element in de epische beschrijving ter begeleiding van een volgend episch gebeuren (de hoofdzin) maar hervatten de voorafgaande situatie of het voorafgaande gebeuren als aanwezige situatie, waarbinnen het nieuwe gebeuren van den hoofdzin zich gaat afspelen. Met andere woorden: zij dienen gewoonlijk slechts als trait-d'union, als overgangs- of verbindingsvorm in de epische aaneenschakeling. Voorzover zij niet reeds zelf in de kern bestaan uit een terugwijzend pronomen (binnen dien, etc.) of een attributief pronomen bevatten (die wile dat), staat in den zin zelf dan ook dikwijls een terugwijzend adverbium of pronomen: Binnen dien dat sie dus sanc, Christ. 1165. - Onder desen datsi aldus tsamen waren, - Ende die wile dat men bedreef dese dinc, Torec 1774. -
De zinnen met daar, weliswaar relatief t.o.v. den hoofdzin, zijn niet uiteraard anaphorisch t.o.v. het voorafgaande gebeuren, met name niet als de bijzin volgt op den hoofdzin. Ook wanneer hij vooropstaat echter is de anaphorische functie t.o.v. het voorafgaande gebeuren veel minder frequent. Aanwezigheid van een anaphorisch substantivisch element maakt nl. den zin nog niet anaphorisch t.o.v. het vooraf gaande gebeuren. Zo gaat aan Brand. 1643 vooraf de mededeling

dat S.B. en zijn volgelingen ergens een mooie berg zien: ‘Die berch was boven scone / Ende hiet Mons Syone / Daer slouch an der zee vloet’. En daarop volgt voortzetting van het episch gebeuren: ‘Daer si dien berch up gaen / Saghen si an den berch staen / Enen borch... Hier is wel ‘die berch’ het anaphorische element, maar ‘upgaen’ is evenzeer een ‘nieuw’ episch element als ‘het zien van de borch’.
Ook in dit opzicht schijnt dus de daer-zin stilistisch tegenover de andere voegw. verbindingen een eigen plaats in te nemen.

De sterke binding aan de anaphorische functie (te verstaan als terugwijzing naar of hervatting van de voorafgaande handeling) van zinnen met voegwoorden van temporeel-aspectischen aard staat voorts in verband met het betrekkelijk geringe gebruik dat in epiek van deze simultane verbindingsvormen wordt gemaakt. De losse, vlotte verhaaltrant heeft weinig neiging tot de onderschikkende verbinding, maar geeft de voorkeur aan de coördinatie. Om het epische verband én het voortschrijdend verhaal van opeenvolgende of samenhangende gebeurtenissen en daden aan te duiden beschikt de verteller over eenvoudiger anaphorische adverbiale bepalingen: vooral binnen dien en binnen desen. Zulke bepalingen zijn ook niet gebonden aan de plaats voorop in den nieuwen hoofdzin, bv.: Si wanets wel gewroeget wesen / Ende hevet gepeinset binnen desen / Sulke list ende sulc baraet, etc. Vroed.b.R. 496. - Ende eenes dages quam degone / Den boem ende den lopelinc besien / Ende vant den lopelinc metten / Gewassen crom ... / Binnen desen was de here comen / ende hevet also vernomen, 623. - Vooral de schrijver van den Moriaen gebruikt ettelijke malen deze praepositiebepaling maar nooit de voegwoordelijke verbinding, bv.: Mijn her Walewein hi geprant. / Dors daer dander op hadde geseten / Hine hadde sire hovescheit niet vergeten / Hi gaeft der joncfrouwen in die hant / Ende toech ter vart sinen brant. / Binnen desen was becomen / Die riddere ende hadde syn sward genomen, etc. 1379. - Die garsoen quam ter porten doe / Ende vrachde hen wies si begerden / Ende oft hen enege saken deerden / Dies si berecht wilden wesen. / Her Gariët sprac binnen desen / Ende bat ... 3524. - Hi brachter menegen onder dnet / Sulc vanden live, sulc vanden leden. / Binnen dien quam ene scare gereden, etc. 1570. - Ende

worpen uten castele / stene groet ende swaer / Ende dreven den coninc achter daer / Vanden castele opt velt / Daer si slogen haer getelt. / Binnen dien ginc die nacht in hant, 4381. Vgl. verder 1794, 4008, 1636. - Naast de voegw. verbinding in Ferg. 1533 en 1739 ook de enkele adv. bepaling, bv. 32: Si saten neder ende spraken /... Die coninc es comen binnen dien. - Een variant op deze bepaling is ook hier binnen of hier en binnen, bv.: Ende vander uren, alsic vernam / Dat Maria daer binnen quam / So waest also dare / Alse oft middach ware. / Hier binnen so quam saen / Enen vrouwe daer ghegaen, etc. Lek. Sp. II, 9, 75. Vgl. ook Lek. Sp. II, 22, 69; 36, 1647.
Er zijn dus drie typen die den stijl van het verhaal kunnen kenmerken:

a.	De aaneenschakeling door anaphorische adverbiale bepalingen (binnen dese, etc.). Hierdoor is de functie der simultaniteit het zwakst tot uitdrukking gebracht: de in ‘werkelijkheid’ simultane gebeurtenissen zijn geheel afzonderlijk ten tonele gevoerd; slechts ‘achteraf’ wordt de aspectische verhouding kenbaar gemaakt. De stijl is coördinerend en analytisch. Dit is in het algemeen de meest voorkomende vorm in de mnl. epiek.
b.	Iets hechter is de verbinding door den hervattenden vooropstaanden bijzin. Doordat die bijzin het voorafgaand gebeuren, gewoonlijk beknopt en gevarieerd, herhaalt als omraming of achtergrond van het ‘nieuwe’ gebeuren wordt de aspectische voorstelling verlevendigd. Deze epische functie kan zowel door het temporeel-aspectische als door het locaal-aspectische vormtype worden uitgedrukt, maar is het frequentst bij het eerste type (zie voor die typen punt 1).
c.	Bijzin en hoofdzin bevatten t.o.v. het voorafgaande beide een ‘nieuw’ element, die t.o.v. elkaar simultaan zijn voorgesteld. Deze meer gecompliceerde, synthetische epische vorm komt het meest voor bij de daar-zinnen.

Het zou interessant zijn na te gaan, of ook in latere epische litteratuur diezelfde voorkeur voor de aaneenschakelende simultane verbinding door terugwijzende of hervattende adverbiale bepalingen (type a vgl. intussen, ondertussen) blijft bestaan, en ook of bij het optreden

van terwijl de verbale inhoud van den bijzin overwegend anaphorisch is (type b), dan wel of een meer gecompliceerde en meer uitvoerige beschrijving van het epische gebeuren in het epische milieu aanleiding geeft tot het gebruik van terwijl-zinnen, waarin het verbale deel zelf ook t.o.v. het voorafgaande gebeuren een ‘nieuw’ element bevat (type c).

Aan deze stilistische vergelijking ontbreken nog enkele andere mogelijkheden van syntactische vormen. Terzijde heb ik moeten laten, omdat ik me nu eenmaal beperkte tot de voegwoordelijke verbindingen, ten eerste de participiale constructies en ten tweede zinnen, ingeleid door een relatief pronomen, die ook als nevenfunctie de simultaniteit van het gebeuren kunnen aangeven, ook reeds in het mnl. bv.: Doe seide die riddere diere lach: .. Mor. 91 - Die riddere seide: ‘Ic maecs u vroet’ / Toten coninc, die vor hem stoet. Mor. 132. -
Naast de hier besproken voegwoordelijke verbindingen zijn, zoals in het begin van dit artikel reeds is gezegd, ook sommige zinnen met doe en als te noemen. Deze worden echter, omdat ze toch in hoofdzaak gebruikt worden voor de aspecten der coïncidentie van momentane gebeurtenissen en de daarbij aansluitende progressieve verhoudingen, behandeld in een volgend artikel.

Groningen

G.A. van Es

voetnoot1): Zie Ts. LXVIII, 253 vlgg., LXXI, 1 vlgg.

Vorige Volgende