Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 71

[p. 235]

Boekbeoordelingen

Annie Holch Justesen, Hollandsk Grammatik (Afsnittet ‘Lydlaere’ udarbejdet af Eli Fischer-Jørgensen). Jespersen og Pios Forlag, København 1952. 158 blz. kr. 15.75.

Dit boekje (verschenen als ‘anden omarbejdede og udvidede udgave af Muusses og Hammerich: Hollandsk Gramatik) verdient een wat breder bespreking in ons ts. Nu onze moedertaal langzamerhand een (soms wel is waar bescheiden) plaats aan de belangrijkste buitenlandse universiteiten gaat innemen, moet het ons toch wel ter harte gaan hoe dit Nederlandse onderwijs wordt gegeven en welke hulpmiddelen daarbij worden gebruikt. Wat dit laatste betreft, kan men zeggen dat de toestand vanouds allesbehalve bevredigend was. Voorzover er, b.v. in mijn studententijd, boekjes beschikbaar waren, moest men de leerlingen liefst maar aanbevelen om hun exemplaren te laten doorschieten, opdat er plaats was voor de vele noodzakelijke aanvullingen en verbeteringen, die de docent noodzakelijk achtte. Het taalgebruik dat in deze boekjes beschreven werd, kwam het meest overeen met de officiële, stijve taalhabitus die wij in geschriften van een kleine eeuw geleden constateren. Van een principiële onderscheiding van stijlen was slechts sprake in enkele zeer in het oog lopende gevallen. Voeg hier nog bij, dat deze boekjes doorgaans ontsierd waren door talloze drukfouten, dan vraagt men zich af wat voor wonderlijk beeld de vreemdtalige leerling wel van onze taal heeft moeten krijgen; vooral als hij zich van zijn boekje - zoals veelal op de titel werd aanbevolen - voor ‘zelfonderricht’ bediende.

Laat mij dadelijk constateren dat er tussen het werk van mevr. Holch Justesen en de boekjes-oude-stijl een verschil is als tussen dag en nacht. Deze Hollandsk Grammatik voldoet aan hoge moderne eisen. Men ziet het dadelijk aan de hele opzet, de weloverwogen compositie en (dit is symptomatisch voor de accuratesse van tekstverzorging) aan het feit dat men nauwelijks drukfouten vindt. (Het enige dat ik heb

[p. 236]

opgemerkt is, dat het accent wel eens is weggelaten, o.a. bij een aantal woorden op -in en -es (148); ook onhebbelijk (152) vergt een accent op de tweede lettergreep). Het zou mij te ver voeren om hier in bizonderheden na te gaan, welk aandeel van het werk komt op het conto van mej. Muusses en Prof. Hammerich. Ik beperk mij tot een bespreking van de tekst zoals hij ons hier als geheel wordt geboden.

Het hoofdstuk ‘klankleer’ (37 blz.) komt geheel voor rekening van mej. Fischer-Jørgensen, die zich doet kennen als een voortreffelijk taalwaarneemster. De wijze, waarop hier een overvloed van feiten in beknopte vorm is weergegeven, wekt het vermoeden, dat schr. hier in feite een uittreksel geeft van een goed verantwoorde, uitvoerige monografie en dat zij beschikt over een belezenheid, die ver uitgaat boven de zes fonetische bronnen die aan het slot van het boekje worden genoemd. De beschrijving der klanken is nauwkeurig en gaat tot in kleine finesses. Moeilijke complicaties worden niet ontweken. Aan de sandhi-wetten wordt alle aandacht besteed. De voorbeelden zijn goed gekozen. Dat er nog ‘hangende’ kwesties zijn wordt herhaaldelijk aangeduid; zo b.v. ten aanzien van ‘open’ en ‘gesloten’ lettergrepen (14). Zelfs van de ó-ò-kwestie blijkt schr. op de hoogte en zij geeft het gezonde advies, dat de buitenlander goed zal doen om deze beide klanken maar als uitvloeisel van één foneem te beschouwen. Sommigen zullen zich erover verwonderen, dat de i van bidden enz. als ę wordt weergegeven (28), maar voor buitenlanders staat deze klank inderdaad dichter bij de e dan bij de i. Hier komt nog bij, dat in sommige (stellig niet onbeschaafde) kringen vaak een nòg opener kwaliteit van de korte i wordt gehoord. Het geheel kon overigens door een fonetisch geschoolde Hollandse geschreven zijn. Een enkele keer valt schr. uit de rol, wanneer zij een (niet bestaand) meervoud tallen vermeldt, maar waarnemings‘fouten’ zijn mij overigens nauwelijks opgevallen. Ook in het leggen van de klemtoon is schr. zeer accuraat. Alleen de vormen ontroúw en herdrúkken (46) heb ik nooit gehoord, maar dat kan aan mij liggen.

Bezwaren van historisch-grammaticale aard heb ik ten aanzien van de formulering (43): mens stedordet jij, je ‘du’ kan gøre foregående haemmelyd stemt, fx. schuifje [v] ‘skubber du’, så har diminutivendel-

[p. 237]

sen -je ikke denne virkning: druifje [f] ‘lille drue’. Hier heeft men een typisch voorbeeld, dat men ook bij de beschrijving van contemporaine taal toch het historisch taalinzicht niet kan missen. Immers in schuifje is de (om redenen van analogie geschreven) f waarschijnlijk nooit stemloos geweest. Akoustisch beschouwd heeft een diminutief-uitgang -je nooit bestaan (althans niet in het dialect dat als grondslag van ons Beschaafd heeft gediend). Onverbrekelijk verbonden met dit -je is nl. een voorafgaand stemloos element, dat steeds, op zijn minst latent, aanwezig is en dat in het schrift tot uiting komt, zodra de beschikbare ‘letters’ daartoe de kans bieden (-tje, -kje, -pje). Bij de opmerking (44), dat sommigen de dj van woordje stemhebbend uitspreken, heb ik een vraagteken geplaatst. Onjuist (althans onduidelijk) geformuleerd is ook de opmerking over weet ik en heb ik (42). Heb ik zal, als klankwettig representant van mnl. hebbe ic, wel nooit een p hebben gehad. Heeft schr. deze uitspraak toch gehoord, dan zou het van belang zijn te weten in welk gewest, in welk milieu en in welke gemoedsbeweging dat is gezegd. Als men in weet ik een (secundaire) d laat horen, is dit dunkt me een aanwijzing dat de betreffende spreker uit onze oostelijke provinciën afkomstig is.

De volgende hoofdstukken, alle op naam staande van mevr. Holch Justesen doen in zorgvuldigheid van bewerking voor het eerste hoofdstuk nauwelijks onder. Reeds aan de keuze der voorbeelden kan men zien dat schr. haar gegevens aan het moderne taalleven heeft ontleend. Zo noteerde ik: stofzuigen - stofzuigde - heeft gestofzuigd (110), stedebouw (150), de plastic tas (70), krimpvrij (153), reuzeleuk (154), nylonkous (150) en leerde hier voor het eerst dat men de nylon behoort te zeggen, wanneer men de kous en 't nylon als men de stof bedoelt (zie trouwens ook Van Dale⁷).

Van de bizonder geslaagde hoofdstukken noem ik dat over de diminutiva (met de aardige opmerking (146): ‘Man kan tale om 'n groot tafeltje, 'n groot taartje der som regel er mindre end 'n kleine tafel, 'n kleine taart’) en dat over de praeposities (alleen zou ik geleden en tegemoet daar liever niet bij rekenen). Terecht zijn deze voorzetsels uitvoerig (in ruim 12 blz.) behandeld, omdat, naar men kan gissen, de Deen wel gelijksoortige moeilijkheden met het gebruik der Neder-

[p. 238]

landse voorzetsels zal hebben als de Nederlander met de Deense. Een enkele keer heeft men het gevoel dat er van het goede een beetje te veel wordt geboden, zo wanneer uit het zeer specifieke beursjargon olies ‘petroleumsaktier’ (61) wordt vermeld, of wanneer de leerling wordt lastig gevallen met gewestelijke meervoudsvormen als kinders en runders (62). Min of meer overbodig lijkt mij ook smids (61). Ook de constatering, dat men zich in de Zuidnederlandse schrijftaal bedient van de constructie: ik ben gehaald geworden (104) lijkt mij in dit boekje misplaatst. Is de positie van wrochten (109) zó sterk, dat men deze (door mij als ‘onecht’ beschouwde) vorm aan buitenlanders moet bijbrengen?

Schr. heeft een kennelijke voorkeur voor schrijfwijzen als 't voor het, 'n voor een, m'n voor mijn, z'n voor zijn. Dit is te opmerkelijker, daar ze zelf constateert (51) dat deze afkortingen voornamelijk gebruikt worden ‘i familiaer korrespondance og i reklamer’. Zij onderstreept daarmee het opzichtige, reclame-achtige karakter van deze mode. Want dat men hier met een (tegenwoordig weer wat luwende) schrijf mode te doen heeft, is duidelijk. Wie werkelijk meent, dat mijn vriend gaat over een week op zijn eentje naar het zuiden stijver ‘klinkt’ dan m'n vriend gaat over 'n week op z'n eentje naar 't zuiden geeft blijk dat hij nog niet goed heeft leren lezen. Als de docent meent dat men het bij het leesonderwijs niet zonder deze apostrophe-krukken kan stellen, dan is dat bedenkelijk. Immers zodra de aldus verwende leerling zelfstandig boeken en kranten (voor)leest, zal hij tòch op eigen benen moeten staan, en het gevaar is groot, dat hij dan stelselmatig [mεin] gaat uitspreken als hij mijn geschreven ziet. Ofschoon schr. zeer terecht constateert (54) dat het overeenkomt met ‘den mest anvendte skrivemåde’, schrijft ze voortdurend 't zink, 't erts, 't geloof, 't gezag, 't verschil, 't protestantisme, uit 't Deens in 't Hollands vertaald enz. Een afdoend bezwaar tegen de overdreven apostrophe-mode is de omstandigheid dat zij in strijd is met het verzorgd taalgebruik van onze beste schrijvers. De grammaticus dient zich daarnaar te richten en niet, om welke reden dan ook, een bepaalde mode ostentatief te propageren. Het kan zijn dat bij schr. het paedagogisch motief heeft voorgezeten om de student vooral te behoeden voor de uitspraak [hεt],

[p. 239]

maar ze kon dit doel m.i. beter bereiken wanneer ze de woorden op blz. 51: ‘het udtales normalt uden h: [ət] el. [t]’ vet liet drukken. De toevoeging ‘el. [t]’ kon gemakshalve zelfs nog achterwege blijven, want [ət] is altijd goed. Ik ben bang dat de leerling, nadat hij in dit boekje de vele 't 's heeft geleerd, in de war zal raken als hij de eerste beste Nederlandse krant ter hand neemt en dat hij de het's die hij daar dan tegenkomt als [hεt] zal gaan lezen (zie boven).

Geforceerd zijn voorbeelden uit de ‘dagligtale’ als Vondel z'n gedichten, Engeland z'n handel, die stad z'n hele sfeer (65). Hetzelfde kan men zeggen van als jij d'r was, dat volgens schr. (76) de betekenis zou hebben van als jij haar was.

Voor 't overige zal dit uitstekende boekje m.i. weinig aanleiding geven tot ernstige kritiek. Nog slechts enkele opmerkingen waarvan schr. misschien enig profijt kan hebben. Op jou deugniet en jou rakker (77) is de naam ‘skaeldsord’ nauwelijks van toepassing, evenmin als op het Deense din lille røver. De eerste zin op blz. 87 is zodanig geformuleerd dat ‘kun højere stil’ op die slaat, in plaats van op welke. De uitdrukking niets geen brood (90) voel ik als een contaminatie van het deftige niets aan de ene kant en het gemeenzame niks geen aan de andere kant. Men kan geleid en gezeid niet beschouwen als behorende tot de ‘højere stil’ (109); het zijn zeer gewone, echt-Hollandse volksvormen. Toch was schr.'s kenschetsing voor mij interessant, want deze beide vormen komen stellig óók voor in beschaafde, vanouds patricische milieus. Maar in geschrifte, althans in proza, vindt men gezeid en geleid nauwelijks meer.

Het is het lot van de grammaticus, dat zijn taalbeschrijving uitlokt tot allerlei kanttekeningen van belangstellende lezers. Maar de belangstelling van de recensent mag niet ontaarden in vitzucht; tegenover een zo verdienstelijke prestatie, als hier wordt geboden, zou die eerst recht misplaatst zijn. Ik moge besluiten met een hartelijke gelukwens aan de schrijfster voor deze belangrijke bijdrage tot wederzijds begrip. Het verstaan van de taal van de ander is daarvoor de beste basis die men zich denken kan.

G. Kloeke