Kleine mededeling
Naar aanleiding van de Lexicologische Aantekening van de heer Stapelkamp over ongans in dit tijdschrift, dl. 66, blz. 218, vestigt Dr. P.C. Schoonees, hoofdredacteur van het Afrikaanse Woordenboek, nog de aandacht op de volgende bewijsplaatsen van dit woord:
Jan van Riebeeck, Dagverhaal, 16 Maart 1654: ‘daer se (zekere schapen) door 't overvloedige water veel tyts gallich ofte ongans worden.’
Tuinman, Spreekwoorden (1726), p. 314: ‘Maar aan de tong zien ook de verkenslagers, of het zwyn gantsch, of ongantsch is. 't Word zuiver gekeurt, als het niet een gortje op zyn tong heeft.’
In de nog ongedrukte bronnen van het Afrikaanse Woordenboek komen de volgende opgaven voor:
‘Daardie ou donkie het al die ongans, is skurf van maerte.’
‘Hou op met eet; jy is (= word) vanaand weer ongans, gesê as iemand te veel eet.’
‘Ongans, siekte by beeste (rundvee) of dikkeel by skape. 'n Geswel onder die keel.’
‘Hoe het die kind dan so baie sere nes hy ongans (in sy bloed) het? Onsuiwerheid in die bloed. Volgens 'n ander opgawe: geneig om puisies of pitsere e.a. huidaandoeninge te kry.’
Volgens andere opgaven betekent ongans soms ongesteldheid (vooral van de maag); ook slecht ruikend: ‘Die vleis ruik ôngans’.
‘Die betekenis van “bezet met oneffenheden, knobbeltjies, puisten, uitslag” wat in die “Aantekeningen” vasgestel is vir ongans vind dus ook bevestiging in die opgawes waaroor ons beskik. 'n Mens sou jou maklik 'n ontwikkeling kan voorstel wat gaan van die resultaat: die uitslag, na die vermoedelike oorsaak: die bloed, en vandaar by verdere uitbreiding, na ongesteld(heid) (in die maag) en selfs bedorwe(nheid). Dit skyn asof die woord reeds in die tyd van Van Riebeeck toegepas is op aandoeninge by diere ten gevolge van maagoorlaaiing.’
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd