Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 66

[p. 43]

Nog enkele schijnbare klanknabootsingen

In mijn artikel Gevoelswoorden in Ts 63, 1 vgg. heb ik er op gewezen dat men er erg voorzichtig mee moet zijn om een woord ‘van klanknabootsende oorsprong’ te noemen. Al maken de woorden nu op ons de indruk een natuurgeluid weer te geven, daarom hoeven zij nog niet als nabootsingen van een natuurgeluid ontstaan te zijn. In vele gevallen zullen wij te doen hebben met oorspronkelijk welgeordende woorden die in de gevoelssfeer geraakt zijn en daar naar vorm en betekenis ‘ontaard’ zijn. Het bewijs voor een dergelijke ontwikkelingsgang zal echter meestal moeilijk te leveren zijn, omdat die gevoelssfeer een moeras is waarin wij al gauw het pad bijster worden. Wélk geordend woord aan een gevoelswoord ten grondslag ligt, is zelden nog vast te stellen. Wij moeten al blij zijn met een redelijk vermoeden. Daarom lijkt het mij niet overbodig hier nog eens afzonderlijk een paar woorden nader te beschouwen, waarbij wij de paden door het moeras nog menen te zien schemeren.

‘Mengen’ is een welgeordend begrip, een aanduiding van een op zichzelf nette, hoogstaande handeling. Maar het is een bedrijf waarbij de handelende persoon zich motorisch volkomen in zijn macht moet hebben of zijn bewegingen ontaarden in het ongerichte en hij slaat aan 't ‘kliederen’, ‘knoeien’, ‘morsen’, ‘plassen’ of hoe men het noemen wil. Hij moet zichzelf ook zedelijk onder controle hebben, want anders wordt hij van een fatsoenlijk, zaakkundig ‘mixer’ een ‘vervalser’, een ‘bedrieger’, een ‘knoeier’ in zedelijke zin. Een woord dat ‘mengen’ betekent bezit dus een zekere aanleg om te ontaarden en die ontaarding is dan ook noch bij het woord mengen zelf, noch bij het synoniem blanden uitgebleven.. Het resultaat was... een aantal ‘klanknabootsingen’! Dat wil ik nu aannemelijk trachten te maken.

Het woord mengen is in alle oudwestgermaanse talen overgeleverd en heeft zich tot nu toe overal als welgeordend lid van de taalsamen-

[p. 44]

leving weten te handhaven. De nederlandse samenstelling mengelmoes laat inmiddels zien hoe een zeer welgeordend woord niettemin de drager kan worden van een zeer ongeordend begrip. In het duits is de ongeordende betekenis van mengen oorzaak geworden van kruisingen met het gevoelswoord patschen, waaruit als mengproducten mantschen, pantschen en matschen te voorschijn zijn gekomen. Al deze woorden betekenen ‘morsen, plassen, knoeien’, terwijl in 't bijzonder pantschen gebruikt wordt in de zin van ‘bedriegelijk knoeien, (wijn) vervalsen’. Ten onrechte staan ze in de woordenboeken als klanknabootsingen genoteerd, want het zijn in oorsprong vervormingen van een geordend woord en pas secundair is de klank er als een zelfstandige waarde in naar voren gekomen. In het nederlands heeft, zoals Van Wijk al heeft gesignaleerd, mengen een kruising aangegaan met plassen (of eventueel een ander werkwoord dat met pl begint). Het resultaat was plengen, waarnaast een enkele keer ook plangen optreedt. Het oudste woordenboek dat plengen heeft opgetekend, de Teuthonista, geeft het als een synoniem van mengen. Waarschijnlijk zal het wel de nuance van ‘kliederig mengen’ hebben gehad, althans wanneer plengen in de 17de eeuw in de literatuur opduikt betekent het ‘morsen, plassen’. De bet. ‘liegen, bedriegen’ die het woord in het mnd. heeft, zal wel zijn voortgekomen uit die van ‘bedriegelijk knoeien, vervalsen’. In het ndl. komen dergelijke ontaarde betekenissen niet voor, maar heeft het woord zich juist tot een verheven literaire uitdrukking ontwikkeld (‘tranen, bloed plengen’), waarmee het echter meteen zijn ondergang tegemoet ging, want op 't ogenblik is het in de levende taal niet meer bruikbaar door zijn boekige klank. Zo ziet men dat ook het opstijgen uit de chaos naar een al te verheven orde dodelijk kan zijn. Een nabootsing van een natuurgeluid, zoals het WNT wil, is plengen echter ook in de chaos nooit geweest, wel een gevoelswoord.

Blanden is een woord dat, anders dan in de andere germaanse talen, in het mnl. nog maar zeer zelden voorkomt. Verdam vermeldt alleen de verbinding mede blanden ‘voor iemand een drankje gereed maken, hem er in laten lopen’. Het ‘mengen’ toont zich hier dus in zijn onfatsoenlijke, ontaarde vorm: ‘Die heeren, die nu waren soo fier,

[p. 45]

Dat si Reinaerde waenden een bier Te sinen lachtre hebben ghebrauwen, Ic wane wel in rechter trauwen Dat hi hem sal weder mede blanden, Dien si drinken sullen met scanden’ (Reinaert vs. 2189-94 in ed. Muller). Het blanden is dus in het nederlands een ‘reinaerdie’ geworden! Het lijdt voor mij dan ook geen twijfel dat het vlaamse blansen of plansen ‘wijn vervalsen’ een expressieve vervorming in de gevoelssfeer van blanden is (blanden > blantsen > blansen > plansen). Alle citaten die Verdam van blansen of plansen geeft, stammen uit keurboeken en verwante teksten. Het gevoelswoord (of moet men van een slang-woord spreken?) waarmee de knoeierij wordt aangeduid, heeft dus al een zekere officiële erkenning gevonden, is h`et technische woord geworden. Kiliaan vermeldt echter als flandrica de woorden plansen en blansen id est storten, d.w.z. hij kent de expressieve vervormingen van blanden als aanduidingen voor het ongerichte mengen, het ‘morsen’, het ‘plassen’. Deze toepassingen zijn uit het mnl. nog niet bekend, maar waarschijnlijk zijn zij buiten de teksten gebleven omdat zij nog te zeer in de lagere taalsfeer leefden, en mag men uit het feit dat zij niet zijn opgetekend dus niet concluderen dat zij niet bestaan hebben. In ieder geval, Kiliaan kent ze, als flandrica. In die laatste beperking schuilt een bezwaar om zijn plansen onmiddellijk te identificeren met het 17de-eeuwse hollandse plansen ‘plassen, morsen’ (bij Huygens en Van de Venne), maar het is de vraag of we ons door dit bezwaar al te veel bezwaard moeten voelen. Immers Kiliaans ‘fland.’ bij een woord wil niets anders zeggen dan dat hij het uit een vlaamse bron kende en dat het niet tot zijn brabantse taalschat behoorde, het sluit in het minst niet uit dat het ook hollands geweest kan zijn. Ik geloof dus dat we blansen, plansen tot een vlaamshollands woord mogen promoveren. Het moet echter waarschijnlijk, om de geografische beperking die het ook als vlaams-hollands woord toch in ieder geval nog houdt, niet etymologisch gelijkgesteld worden met het, trouwens pas veel later opgetekende, duitse plantschen, ofschoon dit dezelfde betekenissen heeft. Dit duitse plantschen kan òf zelfstandig uit blanden zijn vervormd op dezelfde wijze als blansen, plansen, òf, wat ik eerder geloof, een mengvorm zijn van pantschen en platschen. Men ziet dat mengen en blanden, die als welgeordende

[p. 46]

vormen mijlen ver van elkaar lagen, in hun ontaardingen elkaar beginnen te naderen, zodat men niet meer met zekerheid weet of men een vervorming van het een dan wel van het ander voor zich heeft.

Dit laatste geldt wel in bijzonder sterke mate van het woord dat ik tenslotte nog in dit verband wil behandelen, het hollandse plensen, plenzen (opgetekend sinds de 17de eeuw). Dit woord schijnt chronologisch op plansen te volgen, want dit laatste verdwijnt na het begin van de 17de eeuw uit de teksten. Op zichzelf genomen zou plensen ook heel goed als jongere expressieve vervorming van plansen ontstaan kunnen zijn. Ik hoef maar te herinneren aan jenken naast janken, spetten naast spatten en de andere voorbeelden die ik in Ts 63, 12 heb aangehaald. Maar als anderzijds naast plansen met dezelfde betekenis een woord plengen heeft bestaan, kan het haast wel niet anders of die twee moeten elkaar hebben beïnvloed. We hebben van die invloed trouwens ook een aanwijzing in de mengvorm plengsen, door Oudaan in een tekst van 1672 gebruikt. Ik geloof dus dat we het beste doen om bij de etymologie van plensen beide factoren in rekening te brengen: zowel de behoefte aan een nieuwe, expressiever klank bij het gevoelswoord plansen, als de tot een mengvorm praedestinerende aanwezigheid van het synoniem plengen. Dat de etymologie op deze wijze wel een erg ‘vermengd’ geval, een dubbel overgehaalde ‘mengelmoes’ wordt, moet ons niet mogen hinderen. De taal is nu eenmaal een grote Reinaert, die er van houdt om ‘de heren’ een poets te bakken, ‘mede te blanden’ die zij, als zij niet op zijn listen bedacht zijn, ‘drinken sullen met scanden’!

K. Heeroma