Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 63

[p. 298]

Huzaar

Mej. A.E. Hoekstra verklaarde in haar Hongaarse Grammatica (Thieme, Zutphen, 1938), op p. 66 dit woord als ‘hoofdman over twintig’. In mijn recensie in De Nieuwe Eeuw (8-8-1938) verwierp ik deze etymologie, mij beroepend op Franck-Van Wijk (Van Haeringen geeft het woord niet), die twee mogelijkheden geeft, nl. I^o: ‘de twintigste’ van húsz ‘twintig’, 2^o: aan een Balkantaal ontleend. Intussen is de eerste mogelijkheid van Franck-Van Wijk niet steekhoudend, daar in het Hongaars nimmer ordinalia op -ár hebben bestaan, de tweede veronderstelling te algemeen, maar zoals blijken zal juist.

Mej. Hoekstra is op deze kwestie teruggekomen in haar inauguratierede als privaatdocente aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Op p. 14 van de gedrukte tekst van haar voordracht op 15-2-1939, Eenige bijzonderheden over de Hongaarsche Taal, lezen we:

‘Volgens Marassowich stamt het bekende woord huszár (huzaar) via het Slavische gusar van het Italiaansche corsaro (zeeroover) om dan weer met zijn nieuwe beteekenis in het Italiaansch terug te keeren als ussaro. Hierna vermeldt mej. Hoekstra de eerste veronderstelling van Franck, er bij voegend, dat de Hongaren het zelf ook voor een zuiver Hongaars woord houden.

In de wetenschappelijke wereld was men in 1939 verre van daar. Enige maanden na deze voordracht verscheen in Magyar Nyelv (Hongaarse Taal) XXXV, 160 vv. een gedocumenteerd artikel van László Gáldi onder de titel: Huszár szavunk bizánci kapcsolatai. (De Byzantijnse betrekkingen van ons woord huszár.) In dit artikel wordt verwezen naar Grégoire-Orgels: Qu'est ce qu'un ‘Hussard’ ou de l'utilité du grec moderne. (Annuaire de l'institut de Philologie et d'Histoire Orientales et Slaves V. - Mélanges Emile Boisacq -, Bruxelles 1937, 443-51). Dezen meenden, niet op de hoogte van de in Hongarije verkregen resultaten, een nieuwe weg ingeslagen te zijn.

De algemeen gangbare opvatting in Hongarije, aldus Gáldi, wilde, dat het Vulgairlatijnse cursarius (zeerover, vgl. It. corsaro) door

[p. 299]

Zuidslaven is ontleend, bij wie het de vorm gusar, husar heeft gekregen en uit deze taal in het Hong. als huszár ['husa:r] overgenomen is.

Waarschijnlijk heeft hier een oppervlakkige gelijkenis en een misleidende semantische verwantschap parten gespeeld. Men vindt nimmer een klankwettige verklaring van de elisie van de r en evenmin een bevredigende uitleg van de overgang van ‘zeeroover’ (cursarius) naar ‘ruiter’, ‘bandiet’ (huszár).

Men zocht in Hongarije reeds tientallen jaren geleden in een richting die thans ook Grégoire-Orgels gekozen hebben, nl. de Byzantijnse.

De eerste resultaten brachten de zaak niet verder. Het Middelgriekse γουρσάρης (χουρσάρης) was kennelijk een ontlening aan het Latijn (cursarius). Men stiet bij de bronnenstudie echter op een oorspronkelijk Byzantijns woord χωσάριος met de betekenis van ‘patrouillerend soldaat’, ‘verkenningstroep(en)’, ‘spion’, in welke betekenis het woord voorkomt in 9e- en 10e-eeuwse geschriften. (Incerti Scriptoris Byzantini saeculi X. Liber de re militari Ed. R. Vári, Lipsiae 1901 en het Strategikon van Kekaumenos) Vgl. χωσία ∼ χωσιά ‘hinderlaag’, van χώνω, Oudgrieks χώννυμι.

Met gelijke betekenis komt voornamelijk in latere teksten χονσάριος voor; Grégoire ziet in dit woord een variant van χωσάριος zonder meer en noemt de -ν- van de ‘variant’ een anorganische epenthetische klank, zich daarbij, ten onrechte, beroepend op voorkomende andere gevallen. Evenwel komen deze anorganische ν's slechts in Latijnse leenwoorden voor (bv. πρόϰενσος < processus), terwijl de mogelijkheid van de ontlening van χωσάριος, dat een deverbatief van het zuiver Griekse χώνω is, niet bestaat. Gáldi aanvaardt ook van χονσάριος het Latijnse cursarius niet als origineel, al zou dat m.i. zowel op klankwettige als semantische gronden te verdedigen zijn. In latere bronnen verschijnt nl. χονσάριος met de betekenis van ‘struikrover’.

De mogelijkheid van het ontstaan van χωσάριος uit χονσάριος laat Gáldi buiten beschouwing. Terecht, want klankwettig zou χονσάριος niet χωσάριοσ maar χουσάριος opleveren.

[p. 300]

G. neemt als wortel van χονσαριος het Slavische woord chonsa aan. (Bulgaars: chonsa; Lexicon van Suidas -ca. 1000-: χονσά: παρὰ Βουλγάροις οἱ ϰλεπταί) Dit zou volgens Brückner (Pools etymologisch woordenboek) beantwoorden aan het Germaanse Hansa. G. concludeert, t.a.p., p. 163:

‘Onze opinie nu is, dat de variant χονσάριος ontstaan is uit de versmelting van het meer oorspronkelijke χωσάριος met het Bulgaarse woord chasa, dat Suidas in de vorm χονσά heeft opgetekend.’ En in een voetnoot:

‘Het finale accent van het woord in de Griekse transcriptie duidt er misschien op, dat reeds Suidas een verband gevoeld heeft tussen de Slavische stam en de Griekse.’

Hiermede kant G. zich tegen Grégoire, die voor het Slavische woord een Griekse oorsprong aanneemt.

Ook de woorden χωσάριος en χονσάριος zijn in het Zuidslavisch binnengedrongen waardoor er twee op elkaar gelijkende, maar etymologisch geheel verscheidene woorden in die taal een bestaan kregen.

I.	gursar (hursar, kursar) < corsarius met de betekenis van ‘zeeroover’, dus beantwoord aan het oorspronkelijke leenwoord;
II.	gusar (husar) < χωσάριος met de betekenis van ‘struikrover’ (zelden zeerover), hetgeen er op duidt, dat χωσάριος ontleend is in een tijd, toen het Slavische chonsa reeds op κωσάριος had ingewerkt.

Het Hongaarse huszár gaat dus etymologisch terug op het Byzantijnse χωσάριος.

Semantisch evenwel bevreemdt ons de amelioratie van het Slavische husar op Hongaarse bodem. Naast huszarus komt er in de 15-e E. ook praecursor voor met dezelfde betekenis. G. doet geen poging om deze semantische omwenteling te verklaren maar komt met een nieuwe hypothese voor de dag.

Hij oppert de mening dat koning Matthias (1458-1490), wiens hof een brandpunt van humanistische beschaving was, het oorspronkelijke woord χωσάριος van zijn Byzantijnse geleerden heeft ontvangen en terwijl het woord husserones nog de betekenis van Servischen rover had, aan het woord een nieuwe betekenis werd toe-

[p. 301]

gevoegd, blijkens deze omschrijving: (Brieven van Matthias II, 107) Alius ordo est equitum levis armaturae quos husserones (spatiering van mij, S.) appellamus.

G. heeft de rechtstreekse overname uit het Byzantijns niet verder aangetoond. Klankwettig is er evenwel geen bezwaar tegen mits men aanneemt dat het toonloze stamsuffix van χωσάριος geapocopeerd werd. Immers de χ is in historische tijden h geworden (In de Lijkrede van ca. 1100 nog charmul -drie maal- thans három-) terwijl de ω in het latere Grieks een oe-achtige klank had. (Vgl. de Gotische bijbelvertaling). Dus χωσάρ > huszár. Zou deze hypothese waarheid blijken dan zou het Hongaarse woord huszár rechtstreeks ontleend zijn aan het Grieks, waaruit het tot dusver met Slavische bemiddeling overgenomen heette.

's-Hertogenbosch.

A.L.I. Sivirsky