Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 61

[p. 241]

Sacrum nemus Batavorum

Vollgraff heeft in een belangwekkende mededeling, gedaan in de Ned. Akademie van Wetenschappen¹⁾, de aandacht gevestigd op een onlangs gevonden Latijnse inscriptie, daterende van de eerste eeuw na Christus. Deze komt voor op een steen, welke is opgebaggerd in de nabijheid van Herwen (Overbetuwe); hij bevat de oudste naamvorm van deze plaats: Carvio, ablatief singularis van *Carvium; tot dusver kenden wij alleen sedert 897 als oudste vorm Harauua²⁾. Op verzoek van Vollgraff heeft Van Hamel³⁾ een nadere toelichting gegeven over de verhouding van de vormen Herwen: Carvio, en wij menen, dat deze afdoende is behalve ten opzichte van één punt, waaromtrent hij trouwens een minder stellig geluid laat horen: de etymologie. Hij houdt het voor mogelijk, dat de genoemde naam een io-afleiding is van germ. *harwa- ʿvlasʾ en dat dezelfde woordstam aanwezig is in Herwijnen en Herwaarden. Zeer bevredigend lijkt deze verklaring niet; men zou in dat geval veeleer een samenstelling in de trant van Vlasakker, vlaschaard verwachten; het is m.i. niet aannemelijk, dat het korte, weinig zeggende io-suffix hier het te verwachten substantief zou hebben vervangen. En de veronderstelling over de stam vindt geen steun in de namen Herwijnen en Herwaarden, die beide hetzij toponymische samenstellingen van Her- en -wijnen, -waarden zijn - zooals Gallée⁴⁾ ze beschouwde - hetzij afleidingen van aldus samengestelde persoonsnamen; de oudste vormen zijn: Heriwinna (a. 850) en Heri-warda (a. 997)⁵⁾. Ik zou dan ook de verklaring in een geheel andere richting willen zoeken, in de mening dat wij hier met een bijzonder merkwaardig toponiem te doen hebben.

In Noordholland ligt onder Schoorl een gehucht Hargen, waarvan

1) Meded. Afd. Lett. N.R. I 12 (1938), met aanvulling ald. II 6 (1939).

2) NGN. 3, 132.

3) Bij Vollgraff t.a.p. blz. 11.

4) NGN. 3, 360, resp. 357.

5) NGN. 3, 133, resp. 131.

[p. 242]

als oudste vorm voorkomt Haragum (a. 960)¹⁾. Deze naam is een merkwaardige rest van heidense cultus; immers hij is identiek²⁾ met ohd. harug, dat voorkomt in de betekenissen van ʿlucus, nemus; fanum, delubrum, ara, capitoliumʾ; ags. hearg ʿ(heilig) bos, tempel, afgodsbeeldʾ; on. hǫrgr ʿheilige steen, altaarʾ. Er bestond dus een Oudgermaans woord *harguz, dat een heilige plaats bij de heidense Germanen aanduidde³⁾. Men tast dus wel niet mis, wanneer men in het aloude Hargen ziet het heiligdom in het bos, dat eens genaamd was Scor-lo (ʿbos aan het strandʾ), thans voortlevend in de naam van het dorp Schoorl. Een bevestiging van deze opvatting vindt men in andere namen in dezelfde streek van Noordholland, welke insgelijks op heidense cultus schijnen te wijzen: Heilo, vroeger Heilich-lo ʿheilig bosʾ; en Vronen, oudtijds Vroon-lo ʿbos, gewijd aan de god Frôʾ⁴⁾. Ook Oesdom (buurtschap onder Heilo) zou men hierbij kunnen rekenen; als Osdem wordt het in een oorkonde van 1083⁵⁾ genoemd naast Heilgalo (= Heilo), Alcmere (= Alkmaar) en het bovengenoemde Haragon. Immers Os- is ontstaan uit ans-⁶⁾, dat samenhangt met got. ansis ʿsemideiʾ (Iordanes) en noordgerm. Asen; wellicht behoort hierbij ook Fries Eswei, dat ʿgodenwegʾ zou kunnen betekenen⁷⁾. Mag men Raymond Schmittlein⁸⁾ geloven, dan zou men ook Alk-maar hierbij mogen brengen; immers hij brengt dit alk- in verband met de bij Tacitus⁹⁾ overgeleverde naam van twee Germaanse goden Alci. Een gewichtig bezwaar hiertegen is echter, dat Alci allerwaarschijnlijkst een germ. ᵡ heeft¹⁰⁾; maar toch

1) Haragum, later ook Haragon, Haragan e.a. Men vindt de vormen gemakkelijk bij elkaar bij Förstemann II 1³ blz. 1236.

2) Aldus terecht E. Schröder (Deutsche Namenkunde: Festgabe-Schröder (1938) blz. 194 v.v.).

3) Vgl. J. de Vries, Altgerm. Religionsgesch. 1 (1935) 266 v.

4) Vgl. J. de Vries Tijdschr. 51, 97 v.v.

5) Oorkondenboek van Holland en Zeeland² afl. 1 (1937) n^o 89.

6) Bekend ook uit persoonsnamen, waarmee dan weer plaatsnamen zijn gevormd, b.v. Oestgeest; vgl. J.W. Muller NGN. 6, 69 v.v.; Tijdschr. 48, 225 v.v.

7) Zie voor deze kwestie J. de Vries, Altgerm. Religionsgesch. 1 224 v., 243.

8) ZNF. 15 (1939), 154 v.v.

9) Germania c. 43.

10) Vgl. mijn Wörterbuch der altgerm. Namen s.v. Alci. Germ. ᵡ ook naar de nieuwste opvatting in het artikel van Rosenfeld GRM. 28, 245 v.v. (bij ohd. elaho ʿElch, Hirschʾ).

[p. 243]

mag er op gewezen worden, dat het verband met ndl. alk ʿsoort van meeuwʾ¹⁾ niet vaststaat, daar - naar vriendelijke mededeling van. prof. Swaen - de alken in deze streken niet broeden.

Wat de naam Hargen betreft, dient overigens nog opgemerkt, dat deze op twee andere plaatsen in ons land terugkeert. Ten eerste in Zuidholland als de oude naam voor (De) Ketel: Harga sive Ketel²⁾. De naam is al vroeg overgegaan op een water aldaar, de Thurlede; vgl. inter fluvium Matlinge et rivulum Thurlede, qui vocatur Harga³⁾; later Oude Harg⁴⁾. Nog leeft hij voort in Hargpolder en in de Harreweg of Hargeweg⁵⁾, die in de Rechten van De Ketel wordt vermeld als Herchweg⁶⁾. Ten tweede vindt men in Friesland dezelfde naam: Harich, Harig, dorp, gelegen in Gaasterland; a. 1290 Harich, a. 1326 Harch⁷⁾.

De etymologie van germ. *harguz is geheel onzeker; alleen staat vast, dat naast de vormen met γ andere met ᵡ voorkomen; vgl. ags. hearh naast hearg, en in de Lex Ribuaria in haraho jurare⁸⁾. Er is dus niets tegen om te veronderstellen, dat het Germaanse woord oorspronkelijk een h^v had, welke vereenvoudigd werd tot h, maar door grammatische wisseling ook kon overgaan in γ^u. Deze γ^u werd in 't Germaans vaak tot g, maar, vooral vóór palatale vokalen, tot w. Voorbeelden van aldus ontstane woordparen zijn bekend genoeg; b.v. g: w in got. magus: mawi; h(^v): w in ags. horh: horwes; mhd. schëlch: schëlwer (on. skjalgr); got. saíhvan: siuns (uit *seγ^u ní-); got. ah^va: ohd. ouwa, ndl. land-ouw. Op dezelfde wijze nu is m.i. Herwen ontstaan uit *harw-iaz (met w uit γ^u vóór de volgende i van het io-suffix), dat zich tot germ. *harguz ongeveer verhoudt als got. mawi tot magus. De uitgang -en van Herwen staat op één lijn

1) Vgl. NGN. 10, 5.

2) Fontes Egmundenses, uitg. Oppermann (1933) blz. 75 r. 25. Elders Hargan, Harega (t.a.p. blz. 63 r. 36; blz. 91 r. 19; blz. 255 r. 18), Harago (Okb. Holl. Zeel.² n^o 85: a. 1063).

3) Okb. Holl. Zeel.² n^o 89 (a. 1083).

4) V. der Aasv.

5) Vgl. Leyden TAG. 2de reeks 53 (1936), 374.

6) Beekman, Dijk- en waterschapsrecht I 304.

7) NGN. 4, 173v. Vgl. ook W. de Vries Saxo-Frisia 2 (1940), 2.

8) Schröder t.a.p. blz. 195.

[p. 244]

met die van Hargen (Haragum). Men zou geneigd kunnen zijn, de w van Herwen te vergelijken met die van eng. Harrow, Harrowden e.a., welke namen hetzelfde Germaanse woord bevatten, maar hier is de w van jongere datum; in de oudst overgeleverde vormen vindt men hier een g: a. 767 hergae, a. 825 Hearge enz.¹⁾.

Carvium-Herwen was dus een heilige plaats bij de heidense Germanen in de eerste eeuw na Christus; in elk geval reeds vóór het jaar 70/71, toen de in de inscriptie genoemde legio I ontbonden werd²⁾. Deze Germanen moeten natuurlijk de Bataven zijn geweest; immers Herwen ligt in het oude gebied van deze stam, links van de vroegere bedding van de Rijn, die thans een. dood, maar vrij diep water vormt³⁾; nog in 897 en later luidt het: Harauua villa in pago Batauui⁴⁾. Nu weten wij uit Tacitus, dat de Bataven - als andere Germaanse volksstammen⁵⁾ - een sacrum nemus hadden: daarheen riep Claudius Civilis in 69 n. Chr. de stamhoofden specie epularum samen; daar wekte hij ze op tot de opstand tegen de gehate Romeinse onderdrukkers, barbaro ritu et patriis execrationibus⁶⁾. Met de uitdrukking sacrum nemus geeft Tacitus volkomen juist het oudgerm. *harguz weer; anders gezegd: in Carvium-Herwen is het heilige woud der Bataven teruggevonden; wat Hargen was in Scorlo, was Carvium in 't sacrum nemus. En nog in veel latere tijd was de plaats zodanig in aanzien, dat de Franken, toen zij in de 5^de eeuw zuidwaarts rukten, aan een nieuwe vestiging van hen in Aubel (prov. Luik) dezelfde naam gaven⁷⁾.

Géén bezwaar tegen deze opvatting is de veronderstelling van een nemus in de lage gedeelten van ons vaderland. Niet alleen kennen

1) Zie Ekwall, The concise Oxford dictionary of English place-names (1936) s.s.v.v.

2) Vgl. Vollgraff t.a.p. blz. 7 v.v.

3) Vollgraff t.a.p. blz. 16.

4) NGN. 3, 132.

5) Vgl. Tac. Germ. c. 9: lucos ac nemora consecrant enz.

6) Tac. Hist. IV 14-15.

7) Harv(i)a (11de eeuw), nu Herve: zie Petri, Germanisches Volkserbe I (1937) 256; Gamillscheg, Germanische Siedlung in Belgien und Nordfrankreich I (1938) 54, 102.

[p. 245]

wij door Tacitus ook in Friesland een lucu(s) quem Baduhennae vocant¹⁾; niet alleen zagen wij hierboven, hoe eens in Noordholland een uitgestrekt woud aanwezig was, maar bovendien kan men zich beroepen op de talrijke woud-namen in de lage gedeelten van Holland (Abkoude, Abtswoude, Berkenwoude, Hoogwoud, Schellingwoude e.a.), temeer daar opgravingen de vroegere aanwezigheid van bos bevestigd hebben. Men bedenke daarbij, dat zulk een nemus niet beantwoordde aan de voorstelling, die wij van het begrip woud hebben, te weten een uitgestrekt bos met hoog geboomte. Het waren bossen van elzen, abelen enz., die op drassige gronden veel voorkwamen en in klassieke bronnen dan ook veelal in één adem met moerassen genoemd worden (terra... silvis ac paludibus invia: Mela III 3, 29)²⁾. Door de moeilijke toegankelijkheid konden de stamhoofden in oorlogstijd hier ongestoord bijeenkomen.

Is het bovenstaande juist, dan is, dank zij een samentreffen van archaeologische, historische en toponymische gegevens, hiermede een der oudste geschiedkundige plekken van ons vaderland teruggevonden.

Hilversum

M. Schönfeld

1) Tac. Ann. IV 73.

2) Zie Beekman in Beekman en Moerman, Nederlandsche aardrijkskundige namen (1938) bl. 13 v.v.; Leyden TAG. 2de reeks dl. 58 (1941), 53 v.; voor Friesland Wiegersma It Beaken 2, 115 v.v. Ook de naam Holland, indien uit Holtland (een oude strijdvraag, het laatst besproken door V. Ginneken Taaltuin 8, 306 v.v.), kan in dit verband genoemd worden.