Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 57

Boekbeoordeeling

P. Dr. Heinrich Rademacher S.J., Mystik und Humanismus der Devotio Moderna in den Predigten und Traktaten des Johannes Veghe. Ein Beitrag zur Geistesgeschichte Münsters um 1500. Hiltrup 1935.

In zijn uiteenzetting van wezen en begrip der mystiek in de Devotio Moderna, waarvan Johannes Veghe als vertegenwoordiger wordt voorgesteld, polemiseert Dr. Rademacher herhaaldelijk tegen Rudolf Stadelmann, die in zijn veelomvattend werk: Vom Geist des ausgehenden Mittelalters de mystiek der moderne devoten voorstelt als de gedrukte stemming van teleurgestelde mensen, quietisten, die niet in staat waren om de mystiek van Eckhart en Tauler te begrijpen. Thomas à Kempis was ‘de Simplicissimus van de Broeders des Gemenen Levens’ en zijn Imitatio Christi ‘het stichtingsboek der ontgoochelden van alle eeuwen’.

[p. 86]

Dr. Rademacher voert hiertegen aan, dat de vervlakking der mystieke beweging in de 15e eeuw niets afdoet aan 't wezen der mystiek en dat de zgn. eigenlijke mystici ook niet oorspronkelijk waren. De grondslag der Devotio Moderna, en in 't bijzonder van Thomas à Kempis, was volgens hem niet spiritualistisch-quietistisch, maar volstrekt ethisch en gegroeid uit de werkzaamheid van de goede wil. En dat Geert Grote de wetenschap niet afwees, evenmin als Thomas à Kempis, bewees wel de historische betekenis van de school te Deventer en de Duitse filialen. Volgens Dr. Rademacher is de Imitatio de edelste getuigenis van de echt Katholieke mystiek en Ruusbroec was de geestelijke promotor van de Devotio Moderna. 't Mystieke doel was het deel hebben aan de Goddelijke vreugde en het met God in volkomen liefde verenigd zijn.

Wie van Stadelmann zelf weet, wat hij bedoelt met het quietistische in de houding der moderne devoten, zal de afstand tussen hem en Rademacher niet zo groot zien als hij, die alleen uit Mystik und Humanismus zijn inlichtingen heeft. Stadelmann toch, die de houding der moderne devoten beziet van Cusa's docta ignorantia uit, maakt aannemelijk, dat het Spiritualisme en de docta ignorantia in de grond dezelfde begrippen vertegenwoordigen, n.l. begrippen, die het scholastieke systeem der verzekerdheid doorboorden en de synthetische kracht er van deden verslappen. Ditzelfde gebeurde door het overbrengen van het religieuse element uit de objectieve in de subjectieve, persoonlijke sfeer, en uit het sacrale in 't ethische, gelijk dat bij de Broeders des gemenen Levens het geval was. Dat hij voor het actieve element in de Moderne Devotie wel degelijk oog heeft, blijkt uit het verband, dat hij legt tussen haar en de docta ignorantia: in de ‘nieuwe vroomheid’, die alleen in de Nederlandse Gemeenschap het gebracht had tot een besliste uitdrukking van haar wil, (Stadelmann pag. 75) vond de Ignorantie een rijke bron.

Ook zegt Stadelmann niet, dat Thomas à Kempis de wetenschap afwijst, evenmin als Cusa's Ignorantia dat doet. Maar

[p. 87]

hij doet uitkomen, dat beiden 't ingebeelde weten afwijzen in naam der waarheid (pag. 77).

Rademacher wijst op de misvatting van sommigen, die de deugdenleer voor de uitsluitende inhoud der moderne devoten hielden en minachtend spraken van practische mystiek. De onderscheiding echter tussen mystica theologia speculativa en practica heeft Gerson reeds gemaakt, zonder iets kleinerends te bedoelen.

Voor de literatuurhistorie is van belang, de emblematische wijze van spreken, door Veghe in zijn preken toegepast. Zo sprak hij van het ontstaan van het bruiloftskleed, waarin acht deugden haar plaats hebben: de deemoed verschaft de nodige wol, de liefde verft het afgewerkte kleed. Elders spreekt hij van de geestelijke tempelbouw, met deemoed als fundament en liefde als bekroning. Dan weer spreekt hij van 't viooltje der deemoed als 't eerste bloeisel der lente en 't begin der volkomenheid, over de lelie der reinheid, het madeliefje der wilsvereniging, de roos der liefde.

Dat deze beelden algemeen gebruikelijk waren in de stichtelijke taal dier dagen, mag men aannemen, als men denkt aan de emblemen der verschillende rederijkerskamers.

Omtrent Veghes humanistische denkbeelden merkt Rademacher op, dat V. in den mens het natuurlijke evenbeeld Gods ziet. Hierin, zegt R., verschillen de Devoten-humanisten van Eckhart, wien 't natuurgevoel nagenoeg geheel ontbrak.

In hoeverre in de, m.i. wat gewilde, polemiek tegen Stadelmann de bijzondere belangstelling meespreekt van den Jezuïet Rademacher, die in Geert Grote een geestelijken vader zijner orde erkent, waag ik niet te beslissen. Wel durf ik zeggen, dat hij de belijders van de praedestinatieleer onjuist beoordeelt. Dat hij voor die leer geen goed woord overheeft, is te begrijpen, maar te zeggen, dat zij, die in de Hervorming uitgingen van die leer, het slechts gebracht hebben tot een sentimenteel pietisme, is in strijd met de doodsverachting, door velen hunner betoond op de brandstapels der Inquisitie.

a. zijderveld