Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 56 (1937)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 56

(1937)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Zuivering van zestiende-eeuwse teksten

Er is een tijd geweest dat vaktijdschriften en proefschriften wemelden van emendaties en collaties van Middelnederlandse teksten. Dank zij de scherpzinnigheid en de grondige kennis van M. de Vries en zijn school, vooral van Verdam1), kan de beoefenaar van het Middelnederlands beschikken over betrouwbare teksten. Dat geldt in veel mindere mate voor de zestiende eeuw, deels doordat de rederijkerstaal minder belangstellende lezers vond, deels doordat de grillige taalbehandeling de beoordelaar voor eigenaardige moeielijkheden plaatste. Maar juist omdat onze kennis van deze taalsoort in veel opzichten te kort schiet, is het gewenst dat de te bestuderen teksten zo betrouwbaar mogelijk zijn. Niet alle gedrukte teksten zijn met dezelfde nauwkeurigheid uitgegeven als b.v. de Everaerteditie van Muller en Scharpé, of Scharpé's Leuvense tekstuitgaven. Bovendien zijn verscheiden handschriften geen autografen, maar afschriften, waardoor foutieve lezingen mogelijk worden. Aanwijzing van stellige of waarschijnlijke fouten is dus van belang, in afwachting van verbeterde uitgaven. De volgende bladzijden bieden daartoe een kleine bijdrage.

Tspel van Sinte Trudo (ed. G. Kalff in Trou moet blycken, 1889).

vs. 12 vurken l. tvuurken.
vs. 232 tfijne aff rapen. Het verband eist: tsine.
vs. 235 Dueght hem verknapen. Lees Doeghet = doet (vgl. sieghet = siet in vs. 755).
vs. 252 gheloene l. gheloeve.
vs. 278 gheionst l. gheiont.
vs. 326 dy l. dijn. Als in het volgende vers woort niet als pluralis op te vatten is, leze men sij in plaats van sijn.
vs. 339 Leyt geeft hier geen zin. Waarschijnlijker is de interjectie Beyt.
vs. 387 snebel l. snevel.
vs. 397 bersteken l. versteken.
vs. 398 shandiefs l. shancdiefs (vgl. 497).
vs. 498 Ja, is, l. Ja ic.
vs. 524 quatier l. quartier.
vs. 564 waer l. waert.
vs. 700 moch l. mocht of mach.
vs. 718 sprou l. wegens het rijm: spru.
vs. 783 allent l. allet.
vs. 846 maer ick Jesabel. Hier moet een woord, waarschijnlijk sie, uitgevallen sijn. Lees: ksie?
vs. 865 tondaene (aldus in 't hs.!) l. tondancke.
vs. 944 Ghy, valsghen katyve, wyt ick dit groot ghedruys. Hier dient òf Ghy veranderd te worden in U, òf u ingevoegd vóór wyt.
vs. 954 uws goets raets l. uws goet raet.
vs. 976 soeck l. soeckt. In het vorige vers moet vrouken niet tussen komma's staan.
vs. 1015 Tvy l. tfi.
vs. 1029 by crachten geeft m.i. geen zin. Lees: sijn crachten? Dan moet de punt vervallen, en geeft het antwoord van Baalb. van vs. 1030 de aanvulling.
vs. 1038 sag l. segh of seck?
vs. 1048 te spele l. ten spele1).
vs. 1071 meester in tarten l. meester in arten.
vs. 1115 twoort l. twort.
vs. 1169 gheleet l. ghecleet.
vs. 1231 Waer sydy, fleuren l. sleure.
vs. 1236 Nient, alsout l. Neent, al sout.
vs. 1245 ut l. uten.
vs. 1278 voer u sonden verzeeren l. sonder.
vs. 1328 veylidere l. veyligher.
vs. 1335 Nou, cousyn, c'est pour vous. In dit Franse zinnetje is non te lezen.
vs. 1434 ermen l. erven.
vs. 1772 schoenen. Het rijm eist schoeven.
vs. 1834 verboenen l. woenen. De fout is verklaarbaar als het afgekorte ver (v') met b voor een w staat.
vs. 1868 steckt l. sterckt.
vs. 1985 Salt beren en blaken l. bernen.
vs. 2040 crach l. cracht.
vs. 2055 bregt l. breckt (evenzo in vs. 2130).
vs. 2106 ombyten lees gescheiden: om byten.
vs. 2110 Sint Jacobs l. te Sint Jacobs.
vs. 2210 Vallen. Waarschijnlijk te lezen Vellen.
vs. 2218 Den helsghen wiele l. Ten.
vs. 2272 dan l. daer? Ook de verdere lezing is verdacht.
vs. 2533 En, als aanhef, lijkt mij minder waarschijnlijk dan Ey, dat in zestiende-eeuws schrift gemakkelijk met en verward kan worden. Vgl. dezelfde aanhef in vs. 2740, 2902, 3101, 3292, 3462.
vs. 2618 Maer moet geschrapt worden, want sneven moet rijmen op screven van het vorige vers.
vs. 2642 alse die goede hande l. goederhande, dat ook in vs. 2269 voorkomt.
vs. 2732 suelent l. suelen, of sullen?
vs. 2741 carkens l. caerkens.
vs. 2742 Reyen l. Reyn.
vs. 2749 Als kaukens pronckende. Zeer waarschijnlijk te verbeteren in: paukens.
vs. 3148 wy. Bedoeld is: wie.
vs. 3424 bey (beide, slaande op Kruepel metten crancken) wil Kalff ten onrechte in wy veranderen.

Drukfouten die elke lezer vanzelf verbetert1), zijn in dit lijstje niet opgenomen. Evenmin is de bedoeling dat alle niet vermelde verzen onberispelijk zijn. Integendeel: wij plaatsten menig vraagteken bij moeielijke woorden of passages, die mogelijk corrupt zijn, maar die wij niet vermochten te herstellen, of waar onze kennis van zestiende-eeuwse rederijkerstaal nog niet toereikend was voor een bevredigende verklaring.

Tspel van den ontrouwen Rentmeester (uitgegeven door Osc. van den Daele en Fr. van Veerdeghem in De Roode Roos, 1899). Het is sinds lang bekend dat deze uitgave van het merkwaardige Hasseltse zinnespel buitengewoon slordig en onbetrouwbaar is. Prof. L. Scharpé heeft reeds in de Dietsche Warande en Belfort van 1900 (blz. 197 vlg.) een vernietigend vonnis uitgesproken, maar tevens zijn collatie met het handschrift medegedeeld, zodat ieder bezitter van het werk in staat is om deze noodzakelijke verbeteringen aan te brengen. Het blijft onzeker of deze collatie volledig is. Wanneer dat het geval is, dan komen nog vrijwat gebrekkige of onjuiste lezingen voor rekening van de afschrijver. De volgende plaatsen leveren daarvan m.i. de bewijzen:

vs. 23 dies ick, nicht, verryse l. vereyse.
vs. 81 Den last in my gefast l. getast, dat ook in vs. 928 voorkomt.
vs. 90 faliegeren l. failgeren.
vs. 100 daert ick yet verpacht hebbe l. daer.
vs. 187 En jae l. Ey jae?
vs. 230 seeren l. seere.
vs. 401 laet's De uitgever zet s tussen haakjes. Ontbreekt het in het handschrift, of is het op deze plaats bijgeschreven? Een verzwakt s uit ons komt voor, o.a. bij Everaert (X, 186 ‘Laets nauwe duken’, maar dat ons bij de adhortatief achterwege kan blijven, blijkt in deze tekst vs. 403, 1009 en 1459.
vs. 430 geeft my by die hant l. bey.
vs. 447 met l. men.
vs. 477 Hou seeg l. Hou secg, en in plaats van en waarschijnlijk weer ey.
vs. 496 trouwens l. trouwen.
vs. 726 schierp l. scherp.
vóór vs. 756 De sinnekens zullen wel niet smeren, maar sweren (vloeken)!
vs. 844 conterfuysken l. confuysken.
vs. 872 onaxamelyck l. onachtsamelyck.
vs. 899 In dit vers is een ww, b.v. gaen uitgevallen.
vs. 918 on l. om.
vs. 928 altyt geeft geen zin. Lees: alsick?
vs. 1135 offinghe l. oefeninghe.
vs. 1177 belaelen. Drukfout voor betaelen.
vs. 1291 jonck wyff, t'eere l. jonckwyff teere. Vgl. vs. 658, waar eveneens de woorden ten onrechte door een komma gescheiden zijn.
vs. 1449 stervende verpachtich l. te stervene?
vs. 1466 gespelline l. gespelinne.
vs. 1542 Na sullen in te voegen wy.
vs. 1570 flock l. floeks.
vs. 1606 gebonnen is kan niet juist zijn, omdat het rijm ontbreekt. De fout is niet met zekerheid te herstellen.

Die Trauwe (en dezelfde bundel De Roode Roos).

vs. 282 die my droefhyt doet, kraecht. Deze onzin is waarschijnlijk te verbeteren door te lezen: dies my droefheyt doerknaecht.
vs. 324 Ick draghen opt duymken l. Ick drayen opt duymken.
vs. 430 moot l. noot.
vs. 441 Ock. Drukfout voor Och (evenzo in vs. 725).
vs. 499 grooten l. groeten.
vs. 564 verscysen l. verseysen.
vs. 572 Voor hertte in te voegen mijn of t.
vs. 608 niet twee traetsen l. taetsen (het Mnl. Wdb. VIII, 17 geeft een plaats uit de Walewein).
vs. 609 praetycken. Drukfout voor practycken.
vs. 618 velcx. Drukfout voor volcx1).
vs. 642 Sydy. Het verband eist sijn sy.
vs. 693 verstonden l. verslonden (een bijvorm van verslinden; Mnl. Wdb. VIII, 2466).
vs. 844 verwant l. verwan.
vs. 867 Soels eena; Drukfout van So als een.
vs. 901 Wat, neve. Zou niet de interjectie Wa(y) bedoeld zijn?
vs. 916 Frotse l. Fortse.
vs. 934 daer l. daert.
vs. 1031 ick vraeghen voet l. moet.
vs. 1118 stoet l. staet; geesins l. geensins.
vs. 1163 schryhout l. schrynhout.
vs. 1177 Ick maen u den eedt. Aannemelijker lijkt mij: bi den eedt.
vs. 1211 Allen l. alle.
vs. 1339 bredryff. Drukfout voor bedryff.
vs. 1370 valsch arquet l. parquet, dat ook in vs. 1609 voorkomt.
vs. 1377 duer u wordick den moet verstercke. Bij ‘wordick’ zou men verwachten ‘versterckende’, maar de eenvoudige oplossing zal wel zijn: duer u woort ick den moet verstercke.
vs. 1381 en 1382. Op beide plaatsen moet wegens het verband ghy in hy verbeterd worden.
vs. 1422 mack l. maeck; griffeone is een drukfout voor griffoene (rijm!).
vs. 1544 Ghy waer l. waert.

Bruer Willeken (in dezelfde bundel).

vs. 90 Waer l. Waen.
vs. 252 gecommen l. geclommen.
vs. 391 jolytelycker l. jolyselycker, tenzij het een contaminatie is van jolijt en joliselike.
vs. 499 verschelt l. verscheit (= uitspraak).

R. Lawet: Gheestelick Meyspel van tReyne Maecxsele ghezeyt de ziele (uitgave door L. Scharpé in de Leuvense tekstuitgaven, 1906).

Bij deze zorgvuldig uitgegeven tekst, die intussen allesbehalve gemakkelijk te verklaren is1), maakte ik slechts een paar tekstkritische opmerkingen, nl. bij

vs. 146 Laet druck verbreyen, waar verbeyen een betere zin zou geven.
vs. 164 poocht u met my de versnelde om trecken te velde. Lees: alse de versnelde.
vs. 267 weetich l. weetick.
vs. 348 al by l. al by na? of by schrappen?
vs. 500 des vruechts oft stroopers l. des vruechts ofstroopers.

Tspel van Coninck Balthasar (uitgave van K. Ceyssens in de Leuvense Tekstuitgaven, 1907).

Ook in dit spel valt stellig meer te verbeteren dan de volgende plaatsen die ik bij het doorlezen aantekende.

vs. 385 demmen l. dermen.
vs. 660 nigermatie l. nigermantie.
vs. 1204 vol reender steden l. seden.
vs. 1239 Nu l. Na.
vs. 1270 gedras l. geras (= snel).
vs. 1338 Ick en kan my nu bedwinghen l. nau bedwinghen.
vs. 1405 verscoet l. verscoeyt.

Corn. van Ghistele: Antigone van Sophocles (Uitg. door Dr. J. Grietens voor de Antwerpsche Bibliophilen, 1922). Deze uitgave berust op de druk van 1556 bij Simon Cock. De fouten en slordigheden komen dus voor rekening òf van de oude druk, òf van de nieuwe uitgever. De verzen zijn niet genummerd; wij halen dus de bladzijden en de regels van de nieuwe druk aan:

blz. 17, r. l henauwende. Drukfout van benauwende.

r. 13 Door hooveerdigher herten l. Der h.h.
blz. 18, r. 19 ghefleten l. ghesleten. Deze drukfout is veroorzaakt, doordat de drukker de oude lange s gebruikte. Dezelfde fout vindt men op blz. 26, r. 12: staande.
blz. 22, r. 3 met sinnen voordracht l. voordacht.
blz. 28, r. 5 omset l. ontset. Op dezelfde blz. (r. 20) is En dan suldy leeren u een cleyn verblyden waarschijnlijk niet in orde.
blz. 31, laatste regel oncranck l. cranck.
blz. 32, r. 16 Wil l. Wel.
blz. 39, r. 17 dat ic dwaes en sot: om de zin moet ic geschrapt worden.
r. 20 blijft l. blijct.
blz. 41, r. 22 salaes l. solaes.
blz. 43, r. 16 vrientscap. Het verband eist viantscap.
blz. 47, r. 6 niets l om het rijm niet.
r. 18 absencie. Het verband eist presencie.
blz. 60, r. 14 Na Spreect is ghy uitgevallen.
blz. 68, r. 2 leydicse l. leydise.
blz. 70, r. 9 macht l. maecht.
blz. 76, r. 3 en wil ick niet ghekyff l. met ghekijf.
r. 11 donmetende l. donwetende.
blz. 79, r. 5 ten sine (met lange s gedrukt) l. ten fine.
r. 10 sonder verbaet l. sonder verlaet.
blz. 85, r. 18 wt scheyden l. wter scheyden. In de oude druk staat na wt waarschijnlijk een komma als afkorting voor er. Bij de herdruk is deze afkorting soms met een streepje of met een punt boven de letter gereproduceerd, wat voor veel lezers storend kan werken.
blz. 89, r. 21 en heel verdwinen l. heil.

 

Utrecht

c.g.n. de vooys


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs