Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 53

[p. 225]

Africana.

IV.
Onverklaarbaar snelle evolutie.

Dat aanraking met andere volken ontwikkelend werkt en invloed van vreemde talen de moedertaal kan verrijken, zullen in onze tijd weinig mensen tegenspreken, en toch heeft menigeen een zeker gevoel van ergernis te overwinnen als hij verneemt dat de taal die hem 't liefst is, haar eigenaardige, door hem zo bewonderde, vorm te danken heeft aan ontlening uit het buitenland. Elk volk draagt er roem op dat het aan eigen inspanning zijn onafhankelikheid heeft te danken en, waar dat enigszins mogelik is, of schijnt, wil men graag geloven dat ook de taal zich ontwikkeld heeft zonder inmenging van vreemden. Geen wonder dus dat er ook in Zuid-Afrika velen zijn, waaronder mannen van grote invloed, als Prof. J.J. Smith, die geloven dat door ‘spontane ontwikkeling’ - dat is de geliefkoosde term - het Nederlands tot Afrikaans is geworden¹⁾. Allen die echter, in of buiten Afrika, zulk een stelling verdedigd hebben, worden bij die verdediging in radikalisme ver overtroffen door een jong Duits geleerde, in 1928 te Bonn gepromoveerd op een dissertatie, getiteld Die Sprachgeschichtliche Entwicklung des Deflexionstypus im Afrikaans. Zijn naam is J. Wittman; hij is, als zoon van een zendeling, geboren in Oost-Indië, heeft in Duitsland voorbereidend onderwijs genoten, is daarna twee jaar in Afrika als boekhouder en leraar werkzaam geweest en, naar Duitsland teruggekeerd, heeft hij zijn studie voortgezet en in Bonn voltooid²⁾. Zijn ‘curriculum

1) Maar zeer velen bestrijden er die mening, ik noem slechts de namen van Bouman, Bosman, le Roux en du Toit.

2) Zijn proefschrift is, naar ik meen, niet in de handel. Daaraan is het waarschijnlik toe te schrijven, dat het weinig de aandacht heeft getrokken. De mijne is op zijn werk gevestigd door vermelding en korte bespreking in Dr. G.S. Nienaber's Oor die Afrikaanse Taal, Amsterdam, N.V. Zwets en Zeitlinger, 1934.

[p. 226]

vitae’, naar Duits gebruik achter zijn dissertatie vermeld, rechtvaardigde de hoop dat hij in zijn taalbeschouwing niet eenzijdig zou blijken. Voor mij is die hoop echter door het lezen van zijn geschrift verijdeld.

Dr. Wittman vermeldt, met degelike kennis van zaken en onpartijdig, de verschillende hypothesen die zijn geopperd ter verklaring van de oorsprong en het eigenaardige van het Afrikaans. Hij verwerpt ze alle. Het bestek (87 blz.) liet waarschijnlik niet toe om, behalve zijn eigen argumenten tegen de aanvaarding van die hypothesen, ook de plaatsen te vermelden, waar de opstellers getracht hebben hun zienswijze te verdedigen tegen hun bestrijders. Veel wat hij nu als bezwaren behandelt van betekenis, zullen anderen reeds lang weerlegde tegenwerpingen noemen.

Dan komt de theorie van Wittman zelf. Zij munt uit door eenvoudigheid. Alles is toe te schrijven aan de omstandigheid dat de eerste kolonisten uit verschillende streken van Nederland kwamen en op een in het begin zeer beperkt gebied leefden. Door dat verkeer met anderssprekenden, volgens hem in patria ‘durch soziale und geographische Grenzen getrennt’, maar aan de Kaap ‘auf gleiche Basis gestellt’ (blz. 51), ontstond afslijting en overwinning van het eenvoudigste. Analoga van dergelijke afslijting worden aangehaald vooral uit Duitse, de sterkste uit Zuid-Duitse streken, steeds zonder vermelding van de tijd die 't proces daar nodig heeft gehad. In Afrika ging dat alles onbegrijpelik snel. Reeds in 1687, dus na 35 jaar, was de ‘Ausgleich innerhalb der dialektisch abweichenden Grundsprachen’ voltooid (blz. 57) en dan begint de periode der ‘Deflexion als Resultat der Dialektmischung’. Waartoe, nadat alles glad geschaafd was, behoefte aan deflexie zich deed gevoelen, wordt niet gezegd, wel dat omstreeks 1720 in hoofdzaak de nieuwe taal was gevormd (blz. 7). Dat alles gebeurde

[p. 227]

uit eigen, Germaanse middelen. Invloed van vreemde talen was niet nodig, geen Frans der Hugenoten, waarvan de eersten aankwamen in 1688, dus juist een jaar nadat de zaak der afslijting reeds was beklonken, kwam daarbij in aanmerking, evenmin het gebroken Portugees der paar honderd slaven in één bezending aan land gebracht. Van de omgang met slavinnen in die tijd, waarin aan de Kaap nog geen 20 blanke vrouwen aanwezig waren, wordt zelfs niet gerept. De jonge doctor blijkt in 1928 zijn tijd en zijn vaderland enige jaren vooruit te zijn door zijn geloof in de macht van ‘Autarkie’ en ‘Gleichschaltung’

Van mijn geloof eist hij daardoor veel te veel. Ik kan niet aannemen dat de oudste kolonisten, voor 't grootste deel uit Noord- en Zuid-Holland afkomstig¹⁾ (dus uit een taalgebied waar geen dialektiese verschillen waren, groot genoeg om het wederzijds verstaan te belemmeren), tot een dergelijke afslijting en vereffening zouden gekomen zijn. En al hadden deze mensen niet de meerderheid gehad, men vergete niet dat reeds in de 17^de eeuw het Hollands geworden was tot de taal van de regering en van de letterkunde. Nu is 't door talloze analoga bewezen dat in zulke gevallen niet de meerderheid beslist, maar zij wier dialekt het meest overeenkomt met de ‘mooie’, dat is voor de meeste mensen de ‘geschreven’ taal²⁾. Naast de sprekers van Nederlandse dialekten was er ook een zeker getal taalverwante Nederduitsers en Vlamingen, en voorts waren er een paar Skandinaviërs, allen vertegenwoordigers van talen die onze landgenoten der tweede helft van de 17^de

1) ‘As ons 'n sirkel beskrijf met Gouda tot middelpunt en Gouda-Amsterdam as straal, dan zou daarmee die gebied aangegee wees, waaruit die meeste Nederlanders na Suid-Afrika verhuis het’ (D.B. Bosman in de N. Taalgids XVI, 1922, blz. 120).

2) Klein was 't aantal Atheners in vergelijking van de overige Grieken, toen, na Alexander de Grote, een algemeen Griekse taal zich vormde, en toch is uit het Atties de Koine ontstaan. Het verdrong ook in niet-Attiese kolonies het Dories en andere dialekten. - Terecht zegt Bosman (Oor die ontstaan van Afrikaans, 1923, blz. 113): ‘Ook in die taal speel die mode 'n groot rol’. In zeer veel gevallen kan men 't woord mode vervangen door snobisme.

[p. 228]

eeuw, in hun parmantigheid, stellig als veel minder fraai dan hun Nederlands beschouwden. Nu zijn er wel verschillende woorden aan die talen ontleend¹⁾, maar grote invloed is daarvan niet te verwachten en nog minder wordt op die wijze snelle afslijting verklaard. Een ingrijpende verandering op zo korte termijn kan ik alleen verklaren door plotselinge aanraking met een vreemde, sterk afwijkende, bij eerste kennismaking onverstaanbare taal²⁾.

Ik kan besluiten met te verklaren dat ik tegen de vroege datering van Dr Wittmann geen bezwaar heb, maar mij in het geheel niet kan verenigen met zijn bepaling van de factoren waaraan hij een vroege vereffening der taal toeschrijft, gevolgd door zeer sterke deflexie.

Wassenaar.

d.c. hesseling.

1) Wittman hecht vooral aan de invloed van het Duits (blz. 46). Aanvankelik heeft ook Schuchardt die overschat (Literaturbl. f. germ. u. rom. Philologie, 1885, blz. 464), maar in een schrijven van 24 Maart 1899 liet hij mij weten, dat hij, na lezing van het op blz. 84 en vlg. van Het Afrikaansch meegedeelde, dat terugnam. - Men lette er ook op dat, bij het vermelden van losse woorden die ontleend zijn, men rekening dient te houden met de omstandigheden waaronder zij werden ingevoerd.

2) Zie Neophilologus XVII (1933), blz. 209-215.