Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 52

[p. 289]

Oude en nieuwe Middelnederlandsche fragmenten

I. Roman van Lancelot

Uit een niet meer nader bekenden band uit de bibliotheek van het Minderbroedersklooster te Münster i.W. zijn, reeds jaren geleden, voor den dag gekomen twee breede strooken perkament, dadelijk herkenbaar als vrijwel de geheele onderste helften van twee foliobladen, onderaan en links met zelfkant; rechts en bovenaan afgesneden, natuurlijk niet onberispelijk haaksch: gemiddeld 275 mM. breed bij 195 hoog; elke bladzijde met zwarten inkt afgeschreven en gelijnd over een breedte van 194 mM. - zoodat aan alle zijden een breede marge overblijft -, verdeeld in twee kolommen elk 90 mM. breed, medegerekend een aparte ruimte van 7 mM. weer in twee smalle kolommetjes verdeeld, het eerste voor de eerste letter van elken regel, het tweede als regelmatige tusschenruimte tusschen die eerste en de tweede letter; verder met 16 mM. tusschenruimte tusschen de twee kolommen. Het eene blad vertoont, van onder af geteld, 23 regels per kolom, het andere 22, mét de onderste uiteinden van eenige letters van een 23^sten regel.

Afgezien van een paar wormgaatjes en een paar andere gemaakt of veroorzaakt door den binder, zijn beide bladen volkomen gaaf; waar ze gevouwen geweest zijn, zijn ze lichtelijk vervuurd en heeft het schrift wat geleden.

Deze bladen behooren tot een Middelnederlandsch handschrift van tamelijk groot formaat (op zijn minst dus 45 × 40 cM.), omstreeks 1350 geschreven met een duidelijke, vaste, regelmatige, eenigszins afgeronde gothische hand, klein en naar verhouding nogal zwaar; gerubriceerd met afwisselend blauwe

[p. 290]

en roode lombarden, drie regels hoog, de roode met paarse, de blauwe met roode arabesken versierd, die in de marge voortslingeren. De interpunctie bestaat alleen uit roode en blauwe parafen. De verkortingen zijn bijzonder weinig in getal: -ē = -en in slotsilben; en̅ = ende (voegwoord); het teeken voor -er- in vermaecte, bl. 2 a en in verloren, bl. 2 c; walew' = walewein; al het overige is zonder uitzondering voluit geschreven.

Deze twee bladen bevatten een berijmden tekst, die zich zonder moeite laat identificeeren: het zijn fragmenten uit onzen zoogenaamden roman van Lancelot, en wel uit die gedeelten, welke als verloren gelden. Daardoor worden ze, al zijn het alles samen nog geen twee honderd verzen, belangrijk.

Dat beide fragmenten van Walewein's avonturen verhalen, zal wel toeval zijn, want ze behooren niet tot bladen die onmiddellijk of spoedig op elkander volgen; integendeel, ze liggen ver uit elkander. Het onderling verband is door vergelijking met den proza-Lancelot, al wijkt deze hier en daar nogal sterk van 't berijmde verhaal af, gemakkelijk na te gaan¹⁾.

Het eene, dat dus ook het eerste blad heeten kan, valt midden in het avontuur dat Walewein, steeds op zoek naar Lancelot, overkomt in het woud van Brequehan: hij heeft afscheid genomen van zijn broeder Agraveim, met het zwaard dat hij van een hem verder onbekende jonkvrouw gekregen had, aan zijn zadel; doorkruist het bewuste woud en komt daarbij aan een ruime open plek, waar zeven wegen samenkomen, een ‘zevenweegschede’. Daar staan twee rotten speren en een rood schild; bij een daarvan zit een gewapend ridder, die dadelijk op Walewein aanstormt en dezen uitdaagt met hem te vechten tot wanneer al die speren gebroken zullen zijn. Walewein neemt de uitdaging aan; bij de vijfde ‘ronde’ licht

1) Zie The vulgate version of the Arthurian Romances edited from manuscripts in the British Museum, by H. Oskar Sommer. Volumen III Le livre de Lancelot del Lac. Part I (Washington, 1910), blz. 313 vlgg. - Paulin Paris, Les Romans de la Table Ronde mis en nouveau langage. T. 3 (Paris, 1872), blz. 332 vlgg.; T. 5 (Paris, 1877), blz. 241 vlgg. - Roman van Lancelot... uitgegeven door Dr. W.J.A. Jonckbloet. Tweede deel (Den Haag, 1849), blz. liii.

[p. 291]

hij zijn tegenstander uit den zadel, waarbij deze onder zijn schild zijn arm breekt en in zwijm valt.

Walewein ‘beet van den peerde sonder beide’ en

⁺¶ doe trac her walewein tswerd

ende dander lach alse die niet ne begerd

op te stane hem was so wee

hem dochte hine mochte niet mee

want hi hadde sinen arm te broken

¶ ende seide gi sijt wel gewroken

edel ridder ic beghere genaden

Ghi moget mj van den liue scaden

begerdijs ende ist v wille

Al sloegedi mj ic lage stille

Mi es te moede so onsochte

Al wildic vechten inne mochte

Doe seide her walewein ic late v leuen

wildi mj vwe trouwe geuen

te vaerne dar ic v hete

ende verlate v deser vete

dats te arturs houe ter coninginnen

So mogedi hene sceiden met minnen

Anders nemic v tleuen

¶ So wil ic v mine trouwe geuen

Sprac die ridder die daer lach

dat ic ne spare niet enen dach

+ bl. 1 a.

Lancelot del Lac, ed. Sommer, Dl. III, blz. 320, regel 7 vlgg.

Lors descent mesire Gauuain si met la main a lespee et li cort sus. Mais chil ni met nul conroi a lui releuer. Ains gist pasmes moult longuement. tant quil reuient de pamison. si se plaint moult durement. et se lieue en son estant. Et mesire Gauuain reuient a lui et dist que se il ne se garde il le ferra. Et chil dist que bien le puet faire. car de soi desfendre na il pooir. Ainsi fait mesire Gauuain nen irois vous mie. Quar ie vous ochirai se vous ne vous tenes por outres. et chil si tient qui miex ne puet. Or me fianchies fait mesire Gauuain a tenir prison la ou ie vaurai. et il li fianche. Et mesires Gauuain li dist que par sa foi quil aille a la cort le roi artu premierement sans seiourner. et salues la roine de par .j. cheualier a qui ele fist ia demi seruice. si le peust

[p. 292]

bien auoir fait entier se ele volsist. Et si li dites fait il se ie venoie en lieu ie li gueredonroie demi gueredon. Et gardes fait il au cheualier sor vostre fiance que vous mon non nenqueres. Car ie ne voeil que vous en sachies plus. Mais quant vous aurois fait mon message. si ales au senescal de roestoc tenir prison. et dites a la dame de roestoc que ie loblioie au besoig au[s]si com ele fist moi. Ele ne autres ne men deueroit riens demander.

⁺..............

dar hi den camp verwan

Jegen seguradese den starken man

Suldi v leueren gevaen

ende alse gi dat hebt gedaen

So gaet te haren drussate

ende groetene mj vtermate

¶ dat swerd dat hem hinc beneuen

dat hem die joncfrou hadde gegeuen

dat gaf hi den ridder ende hiet

of gi daer enigen ridder siet

te houe die estor es ghenant

So geuet hem in sine hant

ende of ghine niewer ne saget

Ic bid v dat gi om hem vraget

ende segt dat hem die ridder sent

dur sinen wille op .i. prosent

die seguradesse verwan

daer leghet uele dogeden an

¶ dit was die ridder die daer lach

ende die te voren op enen dach

tes coninc arturs houe was comen

ende dien gi mj horet nomen

Et li dites que ie sui chil qui venqui la bataille contre segurades. Et lors prent lespee qui a larchon de sa sele li pent si le tent au cheualier. et dist quil le doinst a hector de par lui. et li die que il merchie moult le senescal et lui de che quil furent si escuier a la bataille. Che fu li cheualiers qui parla a quincparcorentin et a la dame de roestoc ensamble le ior

+ bl. 1 b.

[p. 293]

que hector mut en la queste de monseignor Gauuain. si li en cargia tout ensi com li contes deuisa la ou il parla a la roine.

Apres li fist mesire Gauuain asteles de lespee au brac lier. Car che estoit li hons el monde qui plus en sauoit. Car il sen estoit maintes fois entremis que por soi que por autrui. si li lia et aparella moult deboina[i]rement. Et quant il lot atorne. si li demanda pourcoi il auoit iluec ches estaches mises et ches lanches apoies. Et il dist. sire iaim vne haute dame de chest pais si lauoie maintes fois damor requise tant com ie fui valles. Et ele dist que ia en sa vie escuier nameroit. que ele estoit dame. si seroit trop empirie. Et ie me fis maintenant faire cheualiers. si na pas encore .j. an.

⁺......... ghescien
van des males dat ic ridder ware
eer ic quame in hare gheuare
doe had ic auenture .i. stic
So verre ende so wort¹⁾ dat ic
bet met hare was gehort
ende si verstont mine wort
bet dan si hadde gedaen
ende seide wildic anegaen
ene auenture ende beghinnen
daer mede mochticse gewinnen
In dien dat icse volbrochte
die auenture die si ane mj sochte
ende ic seide ic waers ghereet
Al te doene dat ic weet
dat si begerde in houescheden
doe hiet si mi comen hier ter steden
Hier vergaderen .vij. weghe
ende mochtic ghecrigen den zeghe
Jegen alle die gone die hier liden
entie om auenture riden

+ bl. 1 c.

1) Opmerkelijke vorm van wert

[p. 294]

 

Mochtic dat ghelucke ghewinnen

 

dan alreerst soude si mj minnen

Et lors si le proiai. et ele me dist que encore ne sauoit ele mie que ie fuisse cheualiers. Mais quant ele auroit tant oi parler de moi as cheualiers que ie eusse faites des cheualeries. lors si seroit bien drois que ele mamast. Et ie me penai moult del bien faire tant que ie li pleuse. Et si fis tant que moult fu plus deboina[i]re que ele nauoit este par deuant et moult me fist bele chiere. Et lors li requis de samor. et ele me dist. quele me donoit samor par ensi que ie garderoie .j. mois la lande des .vij. voies. che est ceste lande. Et que ie me combatroie a tous les cheualiers qui i passeroient. et quant ie lauroie garde .vn. mois sans estre outres si seroit moie a mon plaisir. por ce auoie ie ches estaches ichi leuees et aportees ches lanches. Car len me tenoit au millor iousteor de cest pais. Or aues oi porcoi. Coment fait mesire Gauuain est che dont la lande des .vij. voies. oil sire sans faille. vees chi lentree de toutes les merueilles de ceste forest. el chief de cheste lande. et saurois me vous fait mesire Gauuain metre en la voie a aler en la terre de norgales. Oil sire fait li cheualiers moult bien.

⁺en[de?] g.........
ende wanen gi brinct desen scilt
ende waer gi vaert ende wat gi wilt
Si seide ridder gi sijt gaer¹⁾

Inne berechts v dit iaer

van al des gi mj vraget
ende of gi niet sijt versaget
ridet dane gi mj comen siet
Machlichte gi sullets weten iet
eer gi dane sciet met minnen
ende ic vare ter coninginnen
Arturs wijf op dese stont

+ bl. 1 d.

1) gi sijt gaer toch wel = ge zijt ook uitgeslapen! ben je gek? ‘niet goed gaar zijn’ is immers ook nu nog een gewone, familiare uitdrukking. Verg. ook het Wdb. d. Nederl. Taal, i.v. Gaar, I, 1, b (dl. 4, kol. 99).

[p. 295]

 

doe seide die ridder diere was gewont

 

Joncfrowe dur v edelhede

 

doet wel ende laet mj varen mede

 

Goet gheselscap ende dachcortinge

 

behort wel te minen dinge

 

Ic ben gewont ende gram

 

Mi es lief dat ic an v quam

 

Nu laet ons varen onder ons beiden

 

tote arturs houe eer wi sceiden

 

dat v lieue moete ghescien

 

¶ ende si antworde hem met dien

Lors li aide mesires Gauuain a monter. si le maine au quarreforc des .vij. voies. Et quant il vindrent au quareforc si encontrent la damoisele qui vient a la cort le roi artu a tout lescu denfu. si li demande mesire Gauuain ou ele aloit. et ele dist que ele aloit a la roine genieure. a li damoisele fait li cheualiers blechies. au[s]si i vois ie. si vous ferai compaignie se vous voles. Et ie auroie moult grant mestier de compaignie et de solas. Et ele li dist que sa compaignie li plaist moult.

Het andere fragment verplaatst ons in het avontuur, uit het tweede boek van den proza-Lancelot, waarbij Walewein Sagremor bevrijdt.

De held had weer eens afscheid genomen van zijn gezellen. Vier dagen lang reed hij door, bedroefd en verstrooid, zonder iets of iemand tegen te komen. Op den vijfden dag kwam hij voorbij het slot van Mathamas, die Sagremor gevangen hield. Mathamas stond aan zijn poort en groette Walewein, wat deze, die zóó slaperig was dat hij niet wist waar hij heen ging, niet hoorde. Mathamas, in de meening dat Walewein hem uit trots zoo schandelijk behandelde, ging zich wapenen en achtervolgde zijn beleediger, dien hij door zijn geschreeuw klaar wakker maakte. Ofschoon Walewein niet goed begreep wat Mathamas eigenlijk wilde, nam hij den strijd aan, lichtte zijn tegenstrijder weldra uit den zadel en steeg toen af¹⁾:

1) Zie Le livre de Lancelot del Lac, ed. Sommer, dl. IV, blz. 331 vlgg. - Paulin Paris, op. cit., dl. 5 (Paris, 1877), blz. 241 vlgg.

[p. 296]

 

⁺ende her walewein vermaecte hem thouet bloot

 

ende vander [co]iffien die was goet

 

ende van den helme diere op stoet

 

¶ doe riep mathamas genaden

 

Hem dochte [h]i was sere verladen

 

daer toe dwanghene die noot

 

ende seide ridder sladi mi doot

 

Inne hadde niet iegen v mesdaen

 

Ghi souts grote sonde ontfaen

 

Laet mj leuen dur onsen here

 

ende dur alre ridders ere

 

Der walewein seide hets omme niet

 

bi hem die hem crucen liet

 

Ic sal v hier ter stede doden

 

inne laets mj niet verbloden

 

Ic ben die v niene verdraghe

 

Ghine berecht mj des ic v vraghe

 

Ic bekenne v nv wel

 

Ghi hebt altoos gewesen fel

 

Jegen die te arturs houe behoren

 

Ghi hebt hier v lijf verloren

 

Inne late v niet ontgaen

 

Ghine segt mj of gi hebt gevaen

+ bl. 2 a.

Lancelot del Lac, ed. Sommer, deel IV, blz. 331, reg. 27.

Si trait lespee del fuerre et cort sus a mathamas qui ia se releuoit si le fiert si durement qui[l] le rabat a terre. et li esrache le hea[u]me de la teste si felenessement ca poi quil ne li a esrachie le nes. si saine mathamas trop durement. Et mesires Gauuain li commande quil se rende ou il li copera la teste sans plus atendre. Et il iut grant piece a terre quil ne dist mot quar trop estoit angoisseus de chou que mesires Gauuain li auoit fait au heaume esrachier Et quant il fu reuenus et il uoit lespee sor sa teste si dist ha! sire cheualiers ne mochies mie. quar uous ni gaaigneres riens. Lors li demande mesires Gauuain comment il auoit a non. Iou suis fet il apeles mathamas. ha. fet mesires Gauuain vous estes cils chies qui saigremors et dodyniaus alerent querre a mangier por la royne. par mon chief iou vous ocirrai ou vous me dires chou que vous en saues....

[Sagremor. Walewein wil Mathamas het leven laten, als hij

[p. 297]

zweert den gevangene vrij te laten. Mathamas zweert alles; beiden gaan in diens slot binnen. Daar waren 30 ridders, die hun heer gevangen zien]

 

⁺ende worden op waleweine gram

 

ende begonsten hem felle cire togen

 

¶ Mathamas ne wildes niet gedoghen

 

dat men waleweine messeide .i. wort

 

ende haelde sagremore vort

 

die in vangenessen lach

 

Her walewein was blide doe hine sach

 

ende helden tale ende weder tale

 

onder hem lieden in den zale

 

ende vertrecten har couent

 

vor alle diere waren omtrent

 

Mathamas louede daer

 

ende seide hi soudt houden waer

 

dat hi te houe soude riden

 

ende langer niet onbiden

 

ende vertrecken daer tcouent

 

hoe dattene walewein daer h[a]dde ghesent

 

ende op welc .i. ghelof

 

¶ Doe rumede walewein dat hof

 

Met sagremore dien hi daer vant

 

Ende sette hem spel an hant¹⁾

 

hoe si lantslote hadden verloren

 

ende alsemen horde hier te voren

Quant cil de laiens sorent que lor sires estoit conquis si volrent core sus a monseignor Gauuain. mais mathamas lor desfendi sor les iex de lor testes. Et il estoient laiens .xxx. cheualier ou plus. si que Gauuain ni peust auoir duree. Et lors fist mathamas traire saigremor hors de prison. si le rendi a monseignor Gauuain. Et quant il le vit si li dist quil nauoit mie en trop male prison [este]. Et de che disoit il uoir. Car moult li auoit aidie la fille mathamas. et moult lauoit honore en sa prison. Et quant saigremors uit monseignor Gauuain si li fist moult grant ioie et il a lui. Et mesire Gauuain apele

+ bl. 2 b.

1) enen spel an hant setten = iemand op de hoogte van het ‘spel’, van den gang van zaken brengen?

[p. 298]

mathamas et li dist Sire il vous conuient aler a la cort le roy artu. et si vous metes del tot en sa prison de par Gauuain son neueu. [et dites a madame la roine que tot einsi ai troue sagramor li desree. et sele uos demande quil est deuenuz si porois dire quil est entrez en la queste de lancelot dou lac enpres les autres compaignons. et sans faille il auoit ia conte a sagramor la queste ou il estoient entre. et cil li auoit fet tout autretel seirement comme li autre compaignon firent] et mathamas dist quil le fera volentiers. Mais atant laisse ore li contes a parler de lui et daus tous et retorne a parler de hector dez mares.

⁺hine wilde niet keren dur bloothede

hi was die hem niet veruaerde

hi beite neder van sinen paerde

want hi sach ouer twater staen

enen casteel wel gedaen

ende wilde weten die niemare

wiere in woende ende wes hi ware

Des so wilde hi nemen goom

ende bant sijn ors an enen boom

daer so liet hi staen sijn paert

ende ghinc ouer onueruaert

¶ Binnen dien hadde hi vernomen

enen ridder iegen hem comen

ghewapint op .i. starc paert

wat dat hi mochte tot hestore waert

ende hestor diene ghemoete

Harlijc andren niet ne groete

dan metten spere voren

die ghene hadde scire den slach verloren

¶ Hestor gheraectene so

den ridder dat hijs was onvro

ende keerde die voete opwaert

beide hi ende sijn paert

+ bl. 2 c.

[p. 299]

Ce dist li contes que quant hector des mares se fu partis de sez compaignons ensi comme li contes a deuise. il erra .iii. iors en la forest. vne heure auant et autre arriere sans auenture trouer qui a conter face Au quart ior li auint que ses chemins le mena a la planche ou dodyniaus li saluages estoit cheus en laigue Et quant il vint la si vit bien quil ne pooit par aillors passer que par illuec si descent. et atache son cheual a .j. arbre et dist que por la perte dun cheual ne laira il mie que il ne past outre. Car iou voi bien fait il que ceste plance ne fu pour el faite. fors por lez cheualiers errans deceuoir. Lors se met sor la plance moult hardiement et passe outre tous armes comme cil qui estoit tant hardis quil ne doutoit nulle auenture que il trouast ne quil ueist. Et quant il vint a la riue de lautre part. si vit le castel ou dodyniaus li saluages estoit en prison. Et il sadreche maintenant cele part. quar il y voloit herbergier. Et lors se regarde et uoit de laiens issir .j. cheualier arme de toutes armes. qui li acoroit lance leuee et li crioit quil se rende ou il morra ia. Mais hector ne sesmaie mie Ains alonge la glaiue et met lescu deuant son pis. Et quant il vindrent li vn pres de lautre. si li guenchi cil quar il ne losa atendre por ce que trop li sambloit fors. Et hectors si fiert celui si durement quil le porte a terre. puis traist lespee et le fiert parmi le heaume si durement que cil est si estordis quil ne set sil est iors ou nuis....

⁺Met bliscepen en[de] met reuele
Man ende wijf .i. groot getal
die hem vielen te voeten al
dat hi hem des duuels hadde verlaten
dien noit ridder ne conste gematen
daer si mede waren verladen
Si boden hestore ende baden
den casteel dien hi daer sach staen
ende seiden wilde hine ane vaen
Si soudene hem gerne op geuen
ende met hem leiden har leuen
Alse lange alse hi mochte gewaren
end se god wilde sparen
So wilden si hem in hulpen staen

+ bl. 2 d.

[p. 300]

 

ende seiden dat daer lach geuaen

 

een ridder die te arture behorde

 

doe gingen si wech metten worde

 

ende leden hestore daer binnen

 

Sien mochte hi den ridder bekinnen

 

die daer in vangenessen lach

 

ende teerste dattene hestor sach

 

was die een van den anderen blide

 

ende elc scoot an sanders side

Maintenant hauce hector lespee. si li cope la teste et maintenant uit issir del castel iusqua .xij. escuiers qui tot li chieent as pies. si le dient ha. sire beneois soies vous qui nous aues uengie del homme del monde. que nous plus haiemes. Or uenes aueques nous quar li castiaus est vostres dez ore mais. puis que vous en aues le seignor ocis. Et saciez quant cil de laiens en sa[u]ront la uerite. il vous ameront plus que se vous auies a cascun donne. .C. mars de fin or. Lors sen vont li .iiij. erranment el castel et content la nouele a tous qui moult lor plaist et moult en sont lie tot cil qui lo[i]ent dire. Si issent del castel et viennent a hector. et li amainent .j. boin cheual. si li donnent et puis lenmainent a force el castel et li dient quil remandra laiens auec euls. et sera deuls tous sires. Et il dist quil ne le seroit en nulle maniere. mais toutes voies le firent il desarmer et lenmenerent el maistre palais. Et lors encontre la damoisele qui dodynel auoit sieui iusqua la planc[h]e. et hector le salue et elle lui. Et elle auoit este amie au cheualier que hector auoit ocis. mais il estoit si traitres et si desloiaus quele ne lamast por riens.

La nuit quant il orent mangie demanda la damoisele a hector dont il estoit. et il dist que il estoit de la meson le roy artu. par foy fait elle de chou mest il moult bel. Car aussi en a il .j. de la maison le roy artu chaiens. voire fet il amenes le auant si le uerrons. et elle le fait amener. Et quant hectors le uit si li cort lez bras tendus. si fait li vns lautre moult grant ioie.

[Dodinel doet nu Walewein verslag van zijn wederwaardig heden]

Rotterdam.

willem de vreese.