Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 52

[p. 1]

Een Oudnederlandse zin uit de elfde eeuw
(met reproduktie)

De bekende anglist Mr. Kenneth Sisam te Oxford heeft ten behoeve van een door hem te ondernemen uitgaaf een uitvoerig onderzoek ingesteld o.a. naar het Ms. Bodley 340, en een beschrijving hiervan heeft hij in ‘The Review of English Studies’¹⁾ gegeven. Bij zijn onderzoek vond hij op het laatste schutblad een losse krabbel, geschreven met een hand uit de tweede helft van de 11^de eeuw. Een nadere beschrijving van deze en andere krabbels op dit blad zal men kunnen vinden in het Januarienummer 1933 van dezelfde Review, maar reeds nu heeft de Schrijver mij zijn artikel ter beschikking gesteld. Sisam vermoedde n.l., dat de bewuste krabbel Oudnederlands was, en hij wendde zich om nadere inlichtingen tot prof. Swaen. Deze was zo vriendelik, mij de zaak ter hand te stellen, en in overleg met beide geleerden heb ik daarna de behandeling op mij genomen²⁾. Immers, het bleek mij, dat het vermoeden van Sisam juist was, en daar van het Oudnederlands, d.w.z. van die periode van onze taal die ± 1100 afgesloten wordt, zo heel weinig bewaard is, meen ik, dat dit nieuw gegeven een enigszins uitvoerige behandeling ten volle verdient. Ook wekt de vondst de hoop, dat misschien nog meer merkwaardigs van deze aard in Engeland voor den dag zal komen.

Aan de rechterzijde, vrij ver naar beneden, vindt men de volgende Latijnse zin: Abent omnes volucres nidos inceptos nisi

1) VII (1931) Jan.; VIII (1932) Jan.

2) Aan Mr. K. Sisam mijn biezondere dank voor de grote welwillendheid, waarmee hij op iedere wens van mij inging, o.a. door een fotografie van het bewuste schutblad te doen vervaardigen.

[p. 2]

ego et tu. En onder deze Latijnse woorden staat: Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hi anda thu. Nog eens is de schrijver met zijn Latijnse zin begonnen, onderaan links, maar dit keer bracht hij het niet verder dan Abent omnes. Wat op thu volgt, is, naar vriendelike mededeling van Sisam, ‘certainly Latin, though I cannot read it clearly in the Ms.’.

Het Oudnederlands karakter wordt al dadelik door het eerste woord hebban bewezen, tegenover ags. habbað (hoebbað), os. hėbbiad (habbiad) (eerst mnd. hebben naast heb(be)t), owfri. habbet(h), habbat(h) (oofri. hebbat(h), hebth), terwijl ohd. habênt in stamvorm afwijkt. Het dichtst erbij staan de oonfrk. vormen, die weliswaar van hebben niet zijn overgeleverd, maar in 't algemeen op -unt uitgaan¹⁾. In onze vorm is de t reeds verdwenen.

In dezelfde richting als hebban wijst de masculine pluralis nestas. Immers dat wij hier niet met de ags. pluralis-uitgang -as te doen hebben, noch ook met een ander wgm. dialekt, bewijst het genus masculinum van nest, dat alleen in 't mnl. als zodanig voorkomt²⁾. Tevens komen we hier tot de engere begrenzing: Zuidnederlands; immers afgezien van de mnl. bewijsplaatsen, leeft een mannelik nest voort in 't wvla.³⁾, terwijl het daarentegen in 't Noorden in later tijd een uitzondering is.

Opvallend is het naast elkaar voorkomen van de pluralisuitgangen -a en -as (toevallig 't eerste als nominatief, 't andere als akkusatief) in vogala en nestas. In 't Oud-Gents vindt men volkomen hetzelfde: Mansion⁴⁾ vermeldt als n.pl. van ă-stammen Sclota naast geldindas (1. *geldingas), Grifningas, Humas. De -s is Ingvaeoons (ags. -as; os. -os, soms -as, zelden -a [-e])⁵⁾, tegenover de oonfrk. -a (berga enz.; ééns -e)⁶⁾,

1) Van Helten, Die altostniederfränkischen Psalmenfragmente II § 91, 103, 121.

2) Eerder een vernieuwing dan een voortzetting van een idg. maseulinum, dat bewaard is in lt. nīdus, terwijl skr. nīḍá- mannelik én onzijdig is.

3) De Bo blz. 737.

4) Oud-Gentsche Naamkunde blz. 281.

5) Holthausen Altsächs. Gr². § 265, 5.

6) Van Helten t.a.p. § 56.

[p. 3]

en de nu gebleken verbreiding van de s in zuidndl. dialekten reeds in de alleroudste tijden is een goede steun voor hen, die menen, dat de ndl. pluralis op -s van germ. oorsprong is¹⁾. Zou men het onwaarschijnlik achten, dat een schrijver in één kort zinnetje twee verschillende pluralisuitgangen bij woorden van dezelfde klasse zou gebruiken, dan zou men in de -a van vogala invloed van 't voorafgaande olla kunnen zien; een invloed zoals die door Holthausen²⁾ voor de os. -a, -e wordt aangenomen.

De eerste, svarabhaktiese a van vogala (tegenover b.v. ags. fuglas, os. fuglos) is niet bevreemdend; herhaaldelik vindt men dergelike vormen in 't Oud-Gents, b.v. Sumaringahem, Sumeringehem³⁾.

Een engere begrenzing wordt verkregen door de vorm olla, die stellig Westvlaams is. Immers juist voor dit dialekt⁴⁾ is de overgang van a tot o vóór ll kenschetsend, van de oudste tijden af; Jacobs⁵⁾ neemt zelfs de uitspraak ol reeds voor het jaar 900 aan. Wat de uitgang -a van olla betreft, die wisselt met een oorspr. -e, vgl. 't os. (alle naast alla) en oonfrk. (manage naast alla); gewoonlik verklaart men die als invloed van 't femininum⁶⁾.

Even duidelik wijst op het Westvlaams de voorvoeging van h in hagunnan; immers dit en, omgekeerd, de verdwijning van een h voor vokalen⁷⁾, is een karakteristieke trek van dit dialekt⁸⁾. De vorm *agunnan biedt moeilikheden. Op 't eerste

1) Zie mijn Hist. grammatika³ § 86 (met aantekeningen).

2) t.a.p. § 265, 5.

3) Mansion t.a.p. 220 v.

4) En dan ook, onder invloed hiervan, in enkele Zeeuwse dialekten.

5) Het Westvlaamsch, vooral blz. 17 en 269. Vgl. ook De Bo blz. 599 (s.v. L); Mnl. Wb. I 310 (s.v. al), V 74 (s.v. ol), 86 (s.v. olso); en zie ook Van Helten Mnl. Spr. § 34 b; Franck Mnl. Gr². § 49.

6) Vgl. Holthausen t.a.p. § 354, 9; Borgeld, De Oudoostnederfrankische Psalmen § 167; Van Helten, Die altostndfr. Psalmenfrgm. § 75 t (II 167).

7) Er staat dan ook abent in plaats van habent.

8) Jacobs t.a.p. 283 ci (ook Noord-Bevelands); De Vooys, Geschiedenis van de Nederlandse Taal blz. 34 v. Vgl. voor dit verschijnsel o.a. Van Ginneken Neophilol. 13, 163 v.

[p. 4]

gezicht is men geneigd hierin een ags. vorm te zien, met een oud -an in plaats van een normaal -en¹⁾, daar het prefix a- (á-?) (uit on-)²⁾ juist in dit dialekt bij dit w.w. voorkomt. En hoewel het niet ondenkbaar is, dat een in Engeland toevende Vlaming in zijn Vlaams ‘anglicismen’ neerschreef, schijnt het me - in verband met verderop te bespreken ingvaeonismen - aannemeliker, ook in agunnan een ingvaeoonse vorm te vermoeden.

Dat agunnan tegenover lt. inceptos de onverbogen (neutrale) vorm vertoont, is in overeenstemming met de regel in de ogm. bronnen. Ook het enige voorbeeld in 't oonfrk. kent de onverbogen vorm, n.l. ps. 73:3: Quanta malignatus est inimicus in sancto! = So mikila faruuart heuit fiunt an heiligin³⁾.

Een tweede voorbeeld van prothese van h vindt men vermoedelik in hi. Immers de afwijking van het Latijn, dat ego heeft, is onbegrijpelik; het ligt voor de hand, hier hi(c) = ic te lezen. Op mijn nog vóór het ontvangen van de fotografie aan Mr. Sisam gedaan verzoek om in 't ms. na te gaan, of een lezing hic hier mogelik was, antwoordde hij mij: ‘... the hi is quite clear, and ranges exactly under the tu. But it is quite possible, though there is no trace of a letter that I can see, or of rubbing, that c originally stood after hi. There is at this point in the Ms. a vertical thick line, where the vellum is rather whiter (it is, I think, part of an old ruling) and it falls just at the end of tu and hi. Immediately above tu is what I take to be the remains of nu(nc) in a Latin scrap, though only a trace of the second n is left, and none of c. The final letter of hi(c) may thus have been rubbed away without leaving any trace, just as the last letters of nunc which were in the same position’. Daar nu bovendien de i van hi niet waarschijnlik is naast de e van (hina)se (zie hier-

1) Vgl. Girvan, Angelsaksisch Handboek § 407 Aanm.

2) Girvan t.a.p. § 163.

3) Vgl. J.H. Kern, De met het Partic. Praet. omschreven Werkwoordsvormen in 't Nederlands blz. 12 vlg.

[p. 5]

onder), lijkt het me geen gewaagde konjektuur, hier hi(c) = ic te lezen.

Ik kom tans tot de vorm hinase = nisi. Men heeft hier m.i. een ingvaeoonse vorm, het naast te vergelijken met oofri. hit ne sē¹⁾, owvla. het ne si. Een oude vorm hit (wel bekend uit 't ofri. en ags.) in plaats van het is in 't owvla. in de 13^de eeuw overgeleverd²⁾; de assimilatie van de t met volgende n komt o.a. in 't Brugs van de 13^de eeuw voor³⁾. Het tweede lid nā, met ogm. ai, moet de versterkte ontkenning zijn, die met ingvaeoonse ā uit 't ags. en ofri. bekend is; het derde lid sē is als zodanig (tegenover b.v. ags. sí, síe) alleen in 't ofri. overgeleverd.

Een andere ingvaeoonse vorm vindt men in anda. Naast and, dat de normale vorm is in 't ags. en ofri. en dat ook in 't os. voorkomt, bestaat in 't ofri. en ook in 't os. een vorm ande⁴⁾, en als derde vorm anda. Dit anda verschijnt in 't ofri. in mss. van de 13^de en de 14^de eeuw, en verder ééns in 't os.. Sehrt⁵⁾ trekt hieruit de konklusie, dat anda in 't ofri. een jongere ‘Neubildung’ is, ontstaan door ‘Anlehnung’ aan anda = an tha, en zodoende formeel hiermee alsook met de prepositie anda samengevallen, terwijl het os. voorbeeld waarschijnlijk ‘dem Schreiber zu Last’ te leggen is. Deze op zich zelf al gewrongen verklaring wint niet aan waarschijnlikheid door onze plaats. Men krijgt veeleer de indruk, dat er een

1) Vgl. b.v. bij Sipma, Oudfriesche Oorkonden I n^o. 43 r. 15-16: hyt ne se (dath), en zie Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch blz. 75 (s.v. ne).

2) Jacobs t.a.p. blz. 79 n^o. 9; vgl. ook blz. 121 en 122.

3) henne: Jacobs t.a.p. blz. 76. Vgl. mnl. dannes, hens, henne bij Franck, Die Inklination im Mittelniederländischen (Verslagen en Meded. Kon. Akad. Afd. Lett. 4^de reeks X blz. 78). - Een verklaring van hinase uit *hin-na-se met hin = in ‘indien’ (Mnl. Wb. III 815; Ndl. Wb. 6, 1488 v.; ook wvla.: De Bo blz. 456; Jacobs blz. 290) als bijvorm van en(de) (Mnl. Wb. t.a.p.; vgl. II 643 v., met herroeping van het I 403 gezegde) stuit af op het feit, dat en(de) als anda in onze tekst verschijnt.

4) Vgl. ook mnl. ande als wfri. dialektvorm (Mnl. Wb.). Evenzo ande naast and in de Glossen van de Lex Salica; zie H. Kern, Die Glossen in der Lex Salica blz. 92 v.

5) Vgl. voor de overlevering en de verspreiding van al deze en dgl. vormen diens monografie ‘Zur Geschichte der westgerm. Konjunktion und’ (1916), vooral blz. 25 v.

[p. 6]

ingvaeoons anda bestaan heeft¹⁾, dat in 't ofri. naast het hieruit ontwikkelde ande zich lang heeft gehandhaafd, of liever, eerst laat in 't schrift tot uiting komt.

De laatste vorm is thu, niet op ags. wijze met de rune þorn geschreven. Het logenstraft de - trouwens reeds door Muller²⁾ tegengesproken - bewering van Jacobs³⁾, dat du nooit in de Westvlaamse volkstaal bestaan heeft. Tevens leert het enige voorzichtigheid in het vaststellen van de tijd van overgang van anl. þ tot d; voorzover de spelling hier niet histories is, schijnt de tijdsbepaling van Mansion⁴⁾ juister dan die van Jacobs⁵⁾.

Het is uit het bovenstaande duidelik, dat onze zin Oudwestvlaams is; dat dit dialekt zich door talrijke Ingvaeoonse eigenaardigheden kenmerkt, is bekend⁶⁾; niet ten onrechte merkt Teuchert⁷⁾ op, dat ‘(noch heute) ingwäonische Züge das sprachliche Gesicht der Landschaft [Westflandern] bestimmen’. Het is dus niet verwonderlik, dat ook onze losse optekening daar in sterke mate blijk van geeft. De door Sisam op grond van het schrift vastgestelde datering wordt bevestigd door het karakter van de taal zelf, waarin de zwak betoonde vokalen nog niet tot ə zijn verzwakt⁸⁾ en de anlautende þ nog is bewaard. Ook histories is het zeer aannemelik, dat de zin afkomstig is van een Vlaamse monnik, in de tweede helft van de 11^de eeuw in Engeland vertoevend. Sisam geeft in zijn meermalen aangehaald artikel oude voorbeelden van aanraking tussen Engeland en Nederland. De betrekkingen tussen beide landen in de middeleeuwen betreffen in de eerste plaats Vlaanderen, dat het doorgangsland voor het Engelse verkeer

1) Welke dan ook de oorsprong van deze bewaarde -a moge zijn.

2) N.T. 21, 196 v.

3) t.a.p. blz. 286.

4) t.a.p. blz. 256.

5) t.a.p. blz. 284.

6) Vgl. Jacobs t.a.p. blz. 291.

7) Z.O.N.F. 2, 247.

8) Evenmin als in verschillende glossen; zie Buitenrust Hettema, Oude Glossen blz. 102 v.

[p. 7]

met het vasteland was¹⁾. Maar vooral nam het aantal Vlamingen in Engeland toe, toen Willem de Veroveraar in 1066 naar Engeland overstak. Gehuwd met Mathilde, dochter van graaf Boudewijn V van Vlaanderen, werd hij gesteund door tal van Vlaamse edelen, die daarvoor naderhand beloond werden, veelal met Engelse titels en bezittingen. In hun gevolg vestigden zich vele Vlamingen in Engeland; in de 12^de eeuw waren er reeds meer dan 50 kleine Vlaamse nederzettingen als b.v. dat Flimby in Cumberland, dat a. 1200 als Flemingeby verschijnt²⁾. Men heeft het boek van Bense³⁾ er maar op na te slaan, om te zien hoe menigvuldig de relaties tussen Vlaanderen en Engeland waren, vooral sedert Willem de Veroveraar. Ook op godsdienstig gebied; zelfs verkreeg menige Vlaming een Engels bisdom⁴⁾. Dat onze schrijver onder de naar Engeland verhuisde Vlaamse geesteliken is te zoeken, is hoogstwaarschijnlik; dat, wat hij neerschreef, is toch een variatie op de bekende bijbelse woorden: Αἱ ἀλώπεϰες ϕωλεοὺς ἔχουσι, ϰαὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ ϰατασϰηνώσεις˙ ὁ δὲ υἱὸς τοῦ ἀνϑρώπου οὐϰ ἔχει ποῦ τὴν ϰεϕαλὴν ϰλίνῃ (Matth. 8:20; vgl. Lc. 9:28). Of, zoals het in het door Plooij uitgegeven Diatessaron⁵⁾ luidt: De vosse si hebben hole˙ ēn de voghele hebben neste dar si in schulen. mar des menschen sone en heft niet daer hi syn hoeft op resten mach. In laatstgenoemde tekst ontbreekt, evenals in onze owvla. zin, de vertaling van τοῦ οὐρανοῦ; opvallend is echter in 't owvla. de, weinig betekenende, toevoeging inceptos: hagunnan, die ook prof. Plooij⁶⁾, door mij daarnaar gevraagd, niet kan thuisbrengen; het zal dus wel een persoonlike afwijking zijn.

1) Toll, Niederländisches Lehngut im Mittelenglischen (1926) blz. 8 v.v.

2) EPNS. I 1 p. 117.

3) Bense, The Anglo-dutch relations from the ancient times to the death of William the Third (1924).

4) Ook al vóór Willem de Veroveraar; onder Eduard de Belijder b.v. was de Vlaming Hereman bisschop van Wilton; zie Bense blz. 5 v.

5) II 110 v.

6) aan wie mijn hartclike dank voor zijn inlichtingen.

[p. 8]

Ten slotte, wat is de betekenis van de zin? Sisam merkt op: ‘The Latin sentence looks like a fragment from one of the colloquies which were used to teach Latin’. Is het misschien een verzuchting van een Vlaamse monnik in Engeland, die bij zijn onderricht aan een jonge landgenoot zijn heimwee naar zijn vaderland in deze variatie op Jezus' woorden uitte? Hoe het ook zij, wij mogen de schrijver dankbaar zijn voor zijn probatio penne si bona sit.

Hilversum, Sept. '32.

m. schönfeld.

[p. *1]

M. Schönfeld, Een Oudnederlandse zin uit de elfde eeuw.