Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 42

[p. 156]

Een tweede handschrift van ‘Tspel van de Cristenkercke’

Bij een onderzoek van de ‘Spelen van sinne’, in het archief van Trouw moet blijken bewaard¹⁾, bleek mij dat een van de spelen in handschrift C ‘genaempt van de Heylige Kerck’²⁾ een verkort afschrift is van Tspel van de Cristenkercke van Reynier Pouwelsz, door Dr. G.A. Brands als proefschrift uitgegeven (Utrecht 1921).

De Haarlemse rederijkers hebben de tekst waarschijnlik pasklaar gemaakt voor een eigen opvoering en de 2540 regels van de volledige tekst ingekrompen tot 1850 regels. Het handschrift waarover zij beschikten was, gelijk weldra blijken zal, niet hetzelfde als dat wat aan Dr. Brands' uitgave ten grondslag ligt, maar voor de vaststelling van de oorspronkelike tekst heeft het nieuwe, jongere handschrift, van ± 1600, geringe waarde. De betere lezingen zijn zeldzaam, de verknoeide lezingen talrijk, doordat de Hollandse afschrijver verouderde of zeldzame woorden van zijn sterk-Vlaams gekleurd origineel niet verstond³⁾.

Een opsomming van alle varianten, die ik in mijn exemplaar aantekende, acht ik overbodig; de lengte van die lijst zou onevenredig zijn aan de belangrijkheid. Ik beperk mij dus tot een keuze.

1) Aan de ‘Hoofden’ van de oude Kamer, die de handschriften geruime tijd tot mijn beschikking stelden, betuig ik bij dezen mijn dank.

2) Zie Kalff's Trou moet blycken, blz. 291 en het Gedenkboek Trou moet blycken (1922), blz. 87.

3) Van een konsekwente verhollandsing van de taal is in dit afschrift geen sprake, maar dat de afschrijver een Hollander was, is duidelijk. Hij heeft een duidelike voorkeur voor kortere vormen, b.v. snatere > snater, soude > sou, sonne > son; hij vervangt herhaaldelik verkleinwoorden op -ken in die op -gen (b.v. potken > pottgen > en gebruikt graag het persoonlik voornaamwoord mijn in plaats van mij. Intussen behouden de oorspronkelik Vlaams gekleurde taalvormen de overhand.

[p. 157]

Op de volgende plaatsen bevestigt het Haarlemse handschrift de emendaties in de uitgave van Dr. Brands:

325	rahab (hs. rahal)
362	docksuijn
1524	gesmije
2027	ingheven
2169	mistvercken.

Op de volgende plaatsen heeft het m.i. de oorspronkelike lezing bewaard, tegenover de foutieve van het Utrechtse handschrift:

327	oeck niet en queelt (deze ontkenning past beter in de ironiese toon)
961	ende quellinghe (voor: een qu.)
971	die roder mont
1093	souwen (voor: soude) als binnenrijm
1111	omschijnen
1362	en salve (voor: een salve)
1463	in verblinde willens scole (voor: in verblende valleijs scole)
1518	wee my / och noyt dus verbrast
1541	der helscher pilaren
1557	maeckt my een nouwe becledinge (voor: naeckt my)
1641	waer heeft scr. h. (voor: eest)
1721	mij scriftuerlijcke hoede belast
2215	en voeden u met .... (in 't Utr. hs. is dus voyende in plaats van wijende te lezen)
2232	met hem (in plaats van: met heen; vgl. in de noot: Lat. cum eo).

Enkele andere varianten zijn nog vermeldenswaardig, omdat de afschrijver daar òf een oude lezing bewaard heeft, òf opzettelik een aardige nieuwe uitdrukking invoegde:

291	Waer drayt nu twielken?
417-418	Longeren geus!^1) waer die geblaempt ‖ vry so worden hooger befaemt ‖ wy

1) Deze zonderlinge uitroep, die ik nergens elders aantrof, zal wel een opzettelike vervorming zijn van Gans longeren.

[p. 158]

576	van wit marmer gegroijt (in 't hs. niet duidelik)
597	des roocks uwer wangen
924	gehoppelt (?), in plaats van ghecoppelt, dat ook het rijmwoord in vs. 925 is.
994	conroot ‖ man (in plaats van de herhaling van het rijm dan)
1468	Het niet begrepen ernende is door de afschrijver handig veranderd in: ervende der hellen stanck.
1535	Deze waarschijnlik bedorven plaats wordt door de lezing van dit handschrift (nl. goetdunckende sijt breet) niet duideliker.
1627	sijn asch uytcruyen (in plaats van het eenvoudige: cruijen)
1631	Ick sorch men sou tonsent vuystmeel gemaelt hebben.
1656	In plaats van craghe, waarvoor Brands caghe wil lezen, heeft dit handschrift craecke (eveneens een scheepsnaam), rijmende op draecke.
1712	sijn ooren vloijen (in plaats van: doen roijen; ook in 1867 is root door een ander woord, nl. bloeijt, vervangen)
2036	In plaats van cursijf, waarachter Brands corrosyf zoekt, heeft dit handschrift: sulcken catijff.

Tegenover de vele uitlatingen, waarvan ik in de noot¹⁾ een opsomming geef, staan enkele toevoegingen. Een toneeltje waar de ‘sinnekens’ optreden (vs. 849-875), en dat de afschrijver waarschijnlik te duister of te onkiesch was, is door een geheel ander vervangen. Om te laten zien hoe ver dit bij het oorspronkelike achterstaat, laat ik het hier volgen:

1) De gehele Proloog (1-286) ontbreekt; verder 312-316 (vervangen door twee nieuwe vss.), 390-396, 410-414, 416-418 (vervangen door drie nienwe vss.), 440-446 (vervangen door 12 andere vss.), 450-544, 621-848, 849-875, 903-908, 978-988, 1123-1124, 1175-1176, 1179-1180, 1182, 1185-1188, 1190-1191, 1195-1196, 1219-1282, 1304-1308, 1680-1707, 1740-1827, 1942-1979, 2078-2079, 2183-84 (vervangen door 2 andere vss.), 2256-2260 (vervangen door 3 andere vss.), 3274-2375 (vervangen door 17 andere vss.).

[p. 159]

 

verblinde

 

Waer sijdij ou loeten

 

Hertneckich

 

Alhier belij braems

 

verblinde

 

hebdijt wel gehoort

 

Hertneckich

 

Jae ick lieve moij nel

 

verblinde

 

salmen niet wroeten

 

Hertneckich

 

Jae maer op het vlaems

 

verblinde

 

Waer blyfdij ou loeten

 

Hertneckich

 

Alhier belij braems

 

verblinde

 

Wadt sal ons ontmoeten

 

Hertneckich

 

Ick hoop wat bequaems

 

verblinde

 

hoe compt ghij niet voort

 

Hertneckich

 

Bijlo ick sel

 

verblinde

 

Waer blijffdij ou loeten

 

Hertneckich

 

Alhier belij braems

 

verblinde

 

Hebdijt wel gehoort

 

Hertneckich

 

Jae ick lieve moij Nel

verbl.

Hoe behaecht u dat quant

Hertn.

Met allen wel
Wij sullen spel te samen coocken

verbl.

Ja hadden wij selffs goeduncken gesproocken.

Hertn.

So souden wij blasen

verbl.

So souden wij stoocken
al sout noch roocken ‖ over al die werrelt gemeen

Hertn.

Saechdijt wel nicht

verbl.

Ja wadt ...

Hertn.

Dat sij was alleen
In haer camertgen reen ‖ met druck doorvlogen

verbl.

Dit moeten wij Selfs goetduncken vertogen
op dat hij met al sijn vermogen hem vercloeckt

Hertn.

Ick weet iust¹⁾ seecker dat hij nae haer soeckt
en hem selven vloeckt ‖ dat hijse niet can crijghen

verbl.

Holla cousijn tsus / wilt hier van swijgen
wie compt daer aenstijgen ‖ als een genoot?

Hertn.

Tis selffs goetduncken gaet bij gans doot
door lijden groot ‖ sijn sinnen turberen

1) Dit woord is in het hs. mocielik leesbaar.

[p. 160]

 

verblinde

 

Niet meer van dien / compt laet ons keeren

 

ons sal niet deren ‖ al wenschtmen ons een vloeckgen ‖ plaen

 

compt laet ons tsaemen hier een weynich om thoeckgen ‖ staen

De verraders om een hoeck
Selffs goeduncken uijt

Enigszins uitgewerkt is het toneel dat met vs. 545 begint. Aan het referein gaan de volgende 13 verzen vooraf:

Och hoe is thart verlangende ‖ na mijn lieffs excelentie
maer met druck omhangende ‖ door sijn absentie
dus is mijn intentie ‖ om sijn loff te dichten
en mijn hert met refereijnen en sangen te verlichten
dat met swaere gewichten ‖ is benepen deerlijck
och waer mijn tongetjen nu geslepen heerlijck
dat mijn lieff onbegrepen ‖ eerlyck ‖ mij yet hooren mocht ‖ snel
helpt mij geen nachtegaelen te singen besocht ‖ wel
Orpheus die voortbrocht ‖ tspel ‖ laet u harpe clincken
Rethorica wilt mijn dubbelde termmen schincken
op dat ick mach crincken myn inwendige smerten
en worden verhoort van tminnende herte
mijn lieff wiens absentie mijn moeijende ‖ moeijt

De kwaliteit van deze regels wijst er m.i. reeds op, dat ze niet tot het werk van de oorspronkelike auteur behoord hebben. Evenmin is dat het geval met drie liedjes van 8 vss., echte rijmelarij, die tussen de strofen van het referein ingelast zijn, wellicht om in dit lange gedicht wat afwisseling te brengen. In het laatste (na vs. 620) is ook de naam ‘Trou moet blijcken’ ingevlochten. Het luidt:

Wilt mijn toch niet beswijcken
O Prince door u deucht
maer met soete practijcken
vertroost mijn jonge jeucht
wiens hert verheucht
en schept reyne geneucht
om dat u Trou moet blycken
in die euwige vreucht.

Ook in de 17 vss. die het gehele slottoneel vervangen en

[p. 161]

die wij, als te onbeduidend, niet af laten drukken, komt de naam van de Haarlemse kamer voor.

Stellen wij ten slotte de vraag of de omwerker nog andere bedoelingen gehad kan hebben dan het stuk door het aanbrengen van ‘coupures’ tot een meer normale, speelbare lengte terug te brengen¹⁾. Met het voorbeeld van de klucht Van onse lieven Heers minnevaer voor ogen, door Louris Jansz. in anti-Katholieke zin omgewerkt, zou men kunnen onderstellen dat de Haarlemmer in de Geuzen-tijd ook dit Katholieke tendenzstuk in Protestantse geest omgewerkt zou hebben. Hoewel de meest sprekende auti-ketterse uitspraken, vooral in de Proloog, weggevallen zijn, misschien wel als te weinig aktueel omstreeks 1600, leende zich de gehele opzet moeielik tot een dergelijke kunstbewerking. Ook het woord ‘heilig’ in de titel wijst m.i. op een Katholieke bewerker: de bekorting zal dus nog dateren uit de tijd voordat Haarlem geus werd. Wel is opmerkelik dat vooral in de komiese taferelen het snoeimes gezet is: de grappen van de ‘sinnekens’ werden blijkbaar ten dele niet meer verstaan, ten dele ongepast geacht in een ernstig spel; in 't biezonder werden alle obscoene toespelingen verwijderd. Daarmee stemt overeen dat het aardige wachterliedeke (vs. 998 vlg.) ingrijpend omgewerkt werd, en zijn ‘amoreus’ karakter verloor. In plaats van

ghij amoreusen wilt nu ontspringhen
daer venus reijn groot en smal
u lieflick verwachten sal

kwam b.v.:

die boosen nu ontspringen
dus elck hem wachten sal
so naeckt u geen misval.

Kenden wij van dit Spel alleen de Haarlemse overlevering, dan zouden wij, zonder dat het ooit aan het licht kwam,

1) De meeste Haarlemse stukken tellen ± 1000 vss.; een omvang van ± 1800 is reeds uitzondering.

[p. 162]

slechts een verminkte tekst er van kennen. Nu blijkt dat het onderschrift ‘Par Trou moet blycken’ hier alleen betekent: gespeeld door de Haarlemse kamer. Dit stemt tot behoedzaamheid tegenover de andere Sinnespelen uit het Haarlemse archief. Een nader onderzoek zal rekening te houden hebben met de mogelijkheid dat ook andere spelen ‘par Trou moet blycken’ op oudere teksten terug kunnen gaan.

c.g.n. de vooys.

Naschrift.

Een voortgezet onderzoek maakte deze mogelikheid in sommige gevallen reeds tot zekerheid. Het aardige Batement vanden appelboom, dat de heer Meertens binnenkort zal uitgeven, is stellig uit Zuideliker streken afkomstig, maar bovendien zijn er nog meer teksten uit andere Noorden Zuid-Nederlandse kamers afkomstig, waarover wij in een volgend artikel een en ander hopen mede te deelen.

C.d.V.