Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 41

[p. 231]

Organisatie van het dialectonderzoek.

Jammer genoeg kan ik nog niet over de organisatie van het dialectonderzoek over het geheele Nederlandsche taalgebied spreken, maar alleen over het Zuidnederlandsche. Ik vermeld hier met bijzonder genoegen het een en ander omtrent de in wording zijnde Zuidnederlandsche Taalatlas, die is op touw gezet door Dr. L. Grootaers, den bestuurder van het Phonetisch Laboratorium van de Katholieke Hoogeschool van Leuven. Eigenlijk wordt dit al de tweede Vlaamsche atlas, want er bestaat reeds een andere, die is vervaardigd door Prof. Frings en die thans in manuscript te Bonn wordt bewaard. Ik stel mij voor, dat de resultaten van Frings en Grootaers elkaar later op gelukkige wijze zullen aanvullen en acht het een voordeel dat het Zuidnederlandsche taalgebied aldus van twee kanten - en allicht ook volgens tweeërlei gezichtspunt - wordt bekeken.

Het materiaal, waarover het Leuvensche laboratorium beschikt, resp. zal beschikken bestaat uit vertalingen van de zinnen van Wenker en uit lange woordenlijsten van ± 1200 woorden. Het groote voordeel van Wenker's zinnen is - en dat is inderdaad niet gering aan te slaan - dat men bij de keuze daarvan voor ons gebied al dadelijk beschikt over vergelijkingsmateriaal van ruim 40.000 verschillende plaatsen van het Duitsche taalgebied, zoodat men naast elke Nederlandsche kaart, die men teekent, de aansluitende Duitsche kan leggen en zoodoende vele problemen, die men uitsluitend bij inzage van het Nederlandsche materiaal niet kan oplossen, wellicht op Duitsch gebied een gelukkige aanvulling of verklaring vinden. Aan den anderen kant echter vergete men niet, dat Wenker bij de keuze zijner woorden nimmer aan een gebruik

[p. 232]

voor Nederlandsche doeleinden heeft gedacht. Moet men nu maar zonder meer - bij wijze van loterij - dit woorden-materiaal overnemen met de gedachte, dat daarmee bij ons toch ook wel het een en ander zal zijn te bereiken? Mij lijkt een dergelijk principe bedenkelijk. Voor de keuze der vragenlijst wordt het uiterste beleid vereischt. Natuurlijk moeten die woorden worden gekozen, waarvan men weet of vermoedt, dat ze voor de afzonderlijke gebieden karakteristieke verschillen bezitten. Men kan daarachter komen, door het lezen van dialectliteratuur of het nemen van enkele steekproeven in 2 of 3 plaatsen van elke provincie. Laat men het geheel aan het toeval over - zooals dat bij het klakkeloos overnemen der zinnen van Wenker toch min of meer het geval is - dan zal men maar al te vaak redenen hebben tot berouw over dit weglaten van verschillende woorden, die juist zulk een karakteristiek licht op de dialecten in kwestie hadden kunnen werpen. Aan den anderen kant zijn in de zinnen van Wenker ook een aantal woorden opgenomen, die geheel op Duitsche taaltoestanden berekend zijn, doch voor ons niet het minste belang hebben, zoodat het onverstandig zou zijn deze onnoodige ballast mee te sleepen. Verder is op de vertaalbaarheid (voor Holland) van Wenker's zinnen en woorden nog wel het een en ander af te dingen. Dat wordt men het best gewaar, wanneer men het maar eens in de practijk probeert. Ik heb dat in het Oosten van ons land gedaan en kreeg telkens weer te hooren: ‘dat kunnen we zoo niet uitdrukken’, ‘dat moeten we geheel omzetten’, ‘dat zijn voor ons onmogelijke begrippen’. Hierbij bemerkt men eerst hoe vast (zoo men wil: beperkt) het idioom van goede dialectsprekers is. In het dialect heerscht sterk de traditie en men kan geen nieuwe zinswendingen gaan construeeren, zonder ernstig gevaar te loopen, het dialect geweld aan te doen (een klip, die b.v. maar weinig dialectdichters omzeilen). Begint men echter bij het dialectonderzoek eenmaal met dergelijke ‘vertalingen’ (lees: verdraaiingen) dan gaan de dialectsprekers ongemerkt

[p. 233]

ook tot verdere concessies aan de algemeene omgangstaal over en men krijgt niet meer een onvervalscht beeld van het werkelijk gesproken dialect. Om deze reden heb ikzelf dan ook geen zinnen, maar losse woorden gekozen. Die woorden moeten natuurlijk in de sfeer der landlieden en dgl. passen. Liefst zal men veel namen van dieren, personen en voorwerpen kiezen. Bijzonder conscientieuze onderzoekers zullen wellicht photo's daarvan meenemen en die achtereenvolgens aan de dialect-sprekers voorleggen. - Alles bijeengenomen meen ik het gebruik der zinnen van Wenker voor ons dialectonderzoek te moeten ontraden. Wil men geen afstand doen van het groote voordeel van aansluiting bij het Duitsche dialectonderzoek, welnu er is geen enkel bezwaar, om uit het materiaal van Wenker die woorden uit te zoeken, die ook voor ons dialect-onderzoek van belang zijn; voor het overige zij ons questionnaire echter in de eerste plaats op eigen taaltoestanden berekend.

Dr. Grootaers, die zich in de debatten bij mijn rede op het Mechelsche philologencongres nog als bepaald voorstander der zinnen van Wenker deed kennen, is thans ook een aanhanger der autochthone-losse-woordenlijsten geworden. Wel bezit hij een 50-tal vertalingen van Wenker's zinnen, opgeteekend door phonetisch geschoolde studenten, maar met alle energie wordt nu ook gewerkt aan het binnenkrijgen van vertalingen van een door hem ontworpen woordenlijst.

Het onderzoek zal dus op de methode der schriftelijke enquête berusten. Ik blijf altijd mondelinge enquête de beste achten, maar.... wie zal er in Holland of België bereid worden gevonden nog eens een mondelinge enquête op eenigszins omvangrijke schaal te beginnen? Deze methode van onderzoek verslindt zooveel tijd en geld, dat men - vooral in de tegenwoordige omstandigheden - maar niet eentweedrie een organisatie in het leven kan roepen, die zooiets tot het einde toe kan uitzingen, om van particuliere personen nog maar te zwijgen. Grootaers heeft getracht, te roeien met de riemen

[p. 234]

die hij had en is doortastend genoeg geweest, zijn schriftelijke lijsten maar dadelijk de wereld in te zenden, waardoor de zaak alvast aan het rollen komt. Wel handig tracht hij de nadeelen der schriftelijke enquête tot een minimum te beperken. Als correctief op zijn onderzoek stelt hij zich voor om het ingekomen materiaal te controleeren met betrekking tot de juiste schriftelijke weergave der dialectklanken. Dit werk zal, onder toezicht van G., verricht worden door studenten in de philologie, die een voldoende kennis van de phonetica bezitten en zich bovendien practisch geoefend hebben in het nauwkeurig opteekenen van dialectteksten.

Kritiek op de keuze der woorden is voor een buitenstaander uiterst moeilijk. De beste kritiek - als het hem gaat als mij - zal G. zelf kunnen leveren, wanneer hij eenige lijsten heeft binnengekregen. Dan zullen wel aanvullingen en verbeteringen noodig blijken. Mijn indruk, bij het doorbladeren, is, dat hier en daar wat meerdere toelichting of verklarend zinsverband geen kwaad zou kunnen. En riekt de taal zoo nu en dan niet wat naar de boeken? Of komt dat wellicht doordat ik als Noorderling te vreemd sta tegenover dat Zuidelijk idioom? Een bepaald gebrek acht ik het, dat de diminutiva in deze lijst bijkans geheel ontbreken. Ik durf Dr. G. met te meer klem opname daarvan aan te bevelen, omdat in mijn gebied de diminutiefkaarten juist tot de meest interessante en instructieve behooren.

Ik twijfel niet, of Grootaers zal met zijn lijsten veel succes hebben. Van de spoed waarmede gewerkt wordt, krijgt men een aardig idee, wanneer men hoort, dat zich in totaal reeds 115 personen voor het invullen der lijsten hebben opgegeven (Limburg en Nederl. gedeelte van Luik 20, Brabant 19, Antwerpen 22, Oost-Vlaanderen 30, West-Vlaanderen 24). Voor Fransch-Vlaanderen is ook nog een geschoolde propagandist gevonden.

Boven werd reeds aangeduid, dat de studenten een zeer ruim aandeel in de werkzaamheden zullen hebben (een factor

[p. 235]

van niet te onderschatten paedagogische waarde!). Wanneer voor enkele streken geen studenten onder de philologen zijn te vinden, worden studenten uit andere faculteiten als proef-persoon gebruikt. Te Leuven zijn ieder jaar meer dan 3000 studenten, waarvan de helft Vlamingen. Het zal dus niet moeilijk zijn voor korten tijd vertegenwoordigers van alle plaatsen te vinden, waarover men inlichtingen wenscht. Men weet immers, dat de Vlaamsche studenten nog zeer zuiver dialect spreken. Het gymnasiaal onderwijs wordt nog grooten-deels in het Fransch gegeven, zoodat het dialect de concurrentie van het zoog. algemeen-beschaafd niet behoeft te vreezen. Te Leuven verkeeren studenten van dezelfde provincie zeer druk met elkaar en vormen er zoogenaamde gilden. (Dat is dus een soortgelijke organisatie als in Zweden, waar studentenclubs ook - niet volgens standen - maar volgens de provincie van herkomst worden gevormd). Zoo kent men in Leuven: Limburgsche, Antwerpsche, Brabantsche, Oostvlaamsche en Westvlaamsche gilden, daarbuiten nog kleinere clubs b.v. ‘De Heidebloem’ (Limburgsche Kempen), ‘Het Land van Waas’, enz. Hier wordt onder een gezellig glaasje bier veel gepraat en geredeneerd: alles in dialect. In dit, van dialectleven tintelend, milieu zullen ongetwijfeld een groot aantal bekwame medewerkers worden gevonden. Veelbelovend is o.a. het feit, dat thans reeds een aantal dialectgeographische detailstudies worden bewerkt, die meerendeels als proefschriften zullen worden uitgegeven: een over de Noordoostelijke hoek van Limburg, een over de Noordoostelijke hoek van Luik (van de Maas tot Eupen), een over de Noordwestelijke hoek van Oost-vlaanderen en verder een gezamenlijk onderzoek van zes studenten over een gebied dat het Zuiden van de prov. Antwerpen, het Oosten van Brabant en het Zuidwesten van Limburg omvat. - Wel een schril contrast met de prestaties ten onzent, waar - met uitzondering van de onlangs verschenen interessante verhandeling van den Afrikaander Boshoff - sinds het jaar 1908 geen enkele dissertatie meer is

[p. 236]

verschenen, die zich met het onderzoek der levende taal bezig houdt. Een gemis aan belangstelling trouwens, waarover men zich schier evenzeer moet verbazen, als over het feit, dat onder hen, die zich op het oogenblik actief met Nederlandsche dialectgeographie bezighouden geen enkele Neerlandicus wordt aangetroffen. Men bedenke in Nederland wel, dat de enkeling op dialectologisch gebied betrekkelijk weinig vermag. Er moet een milieu van wetenschappelijk-belangstellenden zijn, voordat men een hechte organisatie in het leven kan roepen, die zich het omvattende werk van het geheele Nederlandsche dialectonderzoek tot taak stelt. Dat milieu schijnt mij in Nederland nog zéér, zéér klein... tot onberekenbare schade van onze Vaderlandsche taalwetenschap, want het is mijn vaste overtuiging, dat zij, die meenen een inzicht in het taalleven te kunnen krijgen zonder kennis te dragen van de problemen der moderne dialectkunde, nimmer tot gezonde opvattingen - nòch van de middeleeuwsche nòch van de moderne taal - zullen geraken.

Bonn, October 1922.

g.g. kloeke.