Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 41 (1922)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 41

(1922)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Johannes Ruusbroec en de Duitsche mystiek.

I.

Hetgeen in het volgende opstel wordt medegedeeld is de vrucht van een onderzoek, waarbij het doel was meer klaarheid te verkrijgen omtrent de ware beteekenis van de terminologie der middeleeuwsche Nederlandsche mystici, met name van Ruusbroec, en meer in het bizonder de invloed, door de Duitsche op de Nederlandsche mystiek in de Middeleeuwen uitgeoefend, na te gaan. Het nasporen van de denkbeelden, die zijn overgebracht, moet natuurlijk gepaard gaan met het vaststellen van de ontleende termen, omdat deze de dragers zijn van de ideeën.

De beteekenis, die de middeleeuwsche, in Germaansche taal geschreven mystiek voor de geestes-ontwikkeling dier Germaansche volken heeft gehad, kan dan ook eenigermate nauwkeurig gemeten worden naar de schat van woorden, welke, door de mystieke schrijvers naar het latijn nieuw gevormd, of van een nieuwe inhoud voorzien, tot op heden toe in de algemeen gangbare taal voortleven.

Wanneer men bedenkt dat woorden als afkeer, binnenste, eenheid, gelijkheid, hebbelijk en onhebbelijk, indruk, inval, invloed, minzaam, neiging, ongedurig, zinnelijk, toeval, vernuft - om er maar eenige te kiezen - eerst in de dertiende en veertiende eeuwen zijn gemaakt, dan krijgt men reeds eenige voorstelling, hoe de gedachtenrijkdom, ook van het niet-geleerde volk, werd vergroot. Deze woorden zijn veelal van kleur veranderd en verbleekt. Bij hun vorming werden ze gevuld met speculatieve, ethische, theologische inhoud, en zij waren inder-

daad symbolen, dragers meestal van ideeën. Maar vele werden, dank zij de doorschijnendheid van hun bouw, al spoedig door hen, wier taal tot hun vorming was gebezigd, op eigen wijs begrepen, en de beteekenis die eraan ging worden toegekend, week niet zelden af van de oorspronkelijk bedoelde, zij verruimde of verengde.

De geschiedenis dezer woorden en hun beteekenis in later nederlandsch te onderzoeken zal een aparte studie vereischen. Daarom heb ik mij in dit opstel tot taak gesteld alleen een lijst van woorden uit het middelnederlandsch van Ruusbroec en andere mystieken te geven, waaruit blijken moge, op welke schaal de ontleening uit het middelhoogduitsch, d.w.z. oorspronkelijk uit het latijn, zooals die in de Middeleeuwen plaats heeft gevonden, is geschied.

Wanneer men ziet dat reeds in de Middeleeuwen, omstreeks 1400, er een pennestrijd heeft plaats gevonden tusschen de kanselier der Parijsche universiteit Gerson als beschuldiger van Ruusbroec eenerzijds, en Jan van Scoonhoven als verdediger anderzijds, en dat de laatste uitvoerig de ware kracht van Ruusbroec's termen uiteenzet zonder zijn tegenstander inzake de vermeende twijfelachtigheid ervan te overtuigen, dan zal men ook kunnen inzien dat er tusschen schrijvers van de tegenwoordige tijd, die in aanleg, en vooral in geloof, veel meer uiteenloopen dan de beide bovengenoemde roomsche geestelijken, aangaande Ruusbroec's uitingen aanmerkelijk verschil in waardeering kan bestaan.

En de uiteenloopende beoordeeling van Ruusbroec's taal en leer komt aan de juiste waardeering ervan geenszins ten goede. Ter zuivering van het inzicht in dezen hoop ik dat deze studie ook het hare moge bijdragen.

Dat sinds het einde der dertiende eeuw juist in Duitschland mystieke schrijvers zich van de volkstaal gaan bedienen, en bijgevolg hun leer onmiddellijk bestemd is voor de leeken, vindt zijn diepste grond in het Germaansche volkskarakter. Ondanks de eeuwenlange heerschappij der algemeene, katholieke

kerk over geheel Europa heeft dit karakter zich in zijn eigen aard gehandhaafd. Tot deze aard behoort een diep, bij elk zelfstandig wezen wortel schieten en nawerken van religieuze denkbeelden, dieper dan bij de Romaansche volken het geval is. Eensdeels zal dus de Germaan sterker verlangen naar een persoonlijk kennismaken met de groote geestelijke stroomingen; anderdeels zal een geestelijke, die al zijn kennis uit latijnsche bronnen heeft geput, spoediger verlangen zijn geestelijk eigendom en de schat van zijn gemoed in eigen moedertaal vast te leggen.

Reeds dit belangrijk feit stempelt de ‘duitsche’ mystiek tot een afzonderlijke richting in de katholieke kerk.

Het kon niet uitblijven dat het wel-begrepen eigenbelang der kerk zich tegen haar vertegenwoordigers richtte: hun veelal pantheïstisch gekleurde leeringen konden, hoewel zelf binnen de kerk zeer goed duldbaar, voor de leeken een groot gevaar opleveren.

Een dergelijk optreden is de veroordeeling, door paus Johannes XXII in 1329, van 28 ‘stellingen’, uit de leer van de grootste Duitsche mysticus, meister Eckhart, getrokken. Deze had kort voor zijn dood alles in zijn geschriften, wat tegen de kerkleer strijden mocht, herroepen als niet opzettelijk tegen de kerk gericht. Het kan daarom niet verwonderen dat bij het formuleeren dezer ‘stellingen’ eenigermate van de vooropgestelde meening werd uitgegaan, dat men ketterijen vinden moest. Ik wil dit met een voorbeeld verduidelijken. De laatste veroordeelde uitspraak luidt in het latijn: ‘Deus non est bonus neque melior neque optimus: ita male dico quandocunque Deum voco bonum, ac si ego album vocarem nigrum’. Dit is het duitsche: ‘In gote ist weder güete noch bezzerz noch allerbestez. Wer sprichet, daz got guot wêre, der tête im als unrehte, als der die sunnen swarz hieze’ (Pfeiffer's uitgaaf blz. 269, 18-20)1). Oogenschijnlijk is dus het latijn

getrouw aan Eckhart's bedoeling. Doch bezien we het verband der omgeving, dan moeten we tot een heel andere slotsom geraken. In dezelfde predigt toch staat even vroeger: ‘Und ich spriche, ez ist als unreht, daz ich got heize ein wesen, als ob ich die sunne hieze bleich oder swarz’ (268, 37-38). De bedoeling is: men kan en mag aan god geen attributen toekennen; door te beproeven zijn wezen te bepalen door eigenschappen, doet men groot onrecht. In het licht van deze woorden kan het andere citaat geen aanstoot geven: de sterke tegenstelling: sunnen-swarz, in het latijn album-nigrum, is geen ontkenning meer van de goedheid van het goddelijke wezen. De latijnsche stelling verscherpt de schijnbare paradox aanzienlijk, en dat hierbij opzet in het spel is geweest kunnen we niet betwijfelen; de opsteller ervan heeft immers beide duitsche plaatsen gekend, wat blijkt uit de verandering van sunnen in album, en het bezigen van de eerste persoon1).

De groote Duitsche meester heeft naar veel zijden invloed geoefend, niet het minst naar de Nederlanden. Reeds velen is

de groote overeenstemming in leer en woordenschat tusschen Eckhart en Ruusbroec opgevallen. En hoewel zij beiden zeer verschillende geesten waren, toch is deze overeenkomst wel te verklaren, als men bedenkt dat hun verhouding is die van leermeester tot leerling.

Ook zonder dat er een uitvoerige studie van bizonderheden is gemaakt, openbaart zich deze verhouding aan de aandachtige lezer. Ik wil dit in het volgende met een fraai voorbeeld aantoonen.

Aan het slot van de uiteenzetting van Ruusbroec's stelsel haalt Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde I, blz. 391 de bekende passage aan, waarin R. een liefdewerk stelt boven de hoogste schouwing: ‘want waer die mensche in also groter jubilacien of contemplacien als Sinte Peter of Sinte Pauwels ye ghewaren, ende wiste hi enen sieken mensche die noetorftich ware eens supens oft anders yet, het waer veel beter dat hi liete sine oefeninghe van jubilacien ende van contemplacien, ende diende dien noetorftighen mensche in meerren der minnen’ (= XII D. 90, 15 vlgg.), en wijst dan op de volkomen overeenstemming met de vroeger door hem, op blz. 366, meegedeelde uiting van Eckhart1). Dit kan ons niet verwonderen, wanneer we weten, dat de passage van R. uit Eckhart is vertaald; deze heeft op de overeenkomende plaats: ‘wêre der mensche alsô in eime înzucke als sanctus Paulus was unde weste einen siechen menschen, der eins suppelîns von ime bedörfte, ich achte verre bezzer, daz dû liezest von minne von dem zucke unde diendest dem dürftigen in mêrre minne’ (553, 38 vlgg.). En volgens Harnack is deze uitspraak van Eckhart oorspronkelijk afkomstig (Lehrbuch der Dogmengeschichte4 III, blz. 446 Noot).

We zijn met deze zaak al dadelijk genaderd tot een van de voornaamste onderdeelen van ons onderzoek: het toetsen

van het werk: ‘Dat boec van den Twaelf Dogheden’. Wanneer men weet dat dit werk grootendeels vertaald is uit Eckhart's ‘Rede der Unterscheidung’1) (Pfeiffer 543-578), dan ziet men dadelijk het belang in van de vraag, of het boec vanden XII D. werkelijk van Ruusbroec afkomstig is.

De eerste, die twijfel aan de echtheid van het werk heeft uitgesproken, en door zijn formuleering er reeds een bepaalde plaats aan heeft toegewezen, is geweest: F. Böhringer, Die Deutschen Mystiker des vierzehnten und fünfzehnten Jahrhunderts (1855), blz. 456. Het is voor het vervolg noodzakelijk hier de geheele passage uit te schrijven: ‘Die Schrift “von zwölf Tugenden” oder “von einigen Haupttugenden” (nach Surius) ist eigentlich mehr allgemein-sittlichen als spezifischmystischen Inhalts. Sie ist, wie Arnswald bemerkt, “ausser den Briefen und den ganz kurzen Stücken das Einzige unter dem von Surius Uebersetzten, was sich in dem Verzeichniss der Grönendaler Handschriften von Rusbroek'schen Werken bei Val. Andreas nicht findet.” Schon Surius hat auch die Bemerkung für nöthig gefunden, ohne Zweifel sei R. der Urheber der Schrift - was darauf schliessen lässt, dass bei ihr seine Autorschaft nicht ganz unangefochten war. In ihrem ersten Theile ist sie eigentlich nur eine weitere Ausführung, ein Kommentar zu dem, was R. in “der Hochzeit” über diese Tugenden kürzer gesagt hat; ihr grösster Theil ist übrigens in die unter Tauler's Namen so oft gedruckte sogenannte Medulla Animae, K. 9-21, aufgenommen. In keiner Schrift Rs. finden sich ausserdem so viele wörtliche Stellen, die sich auch bei Suso, Tauler, Eckard finden. Sollte R. nicht der Verfasser sein, so wäre es einer seiner Schüler (vielleicht der Koch?), der aus seinen und anderer Mystiker Schriften eine

schöne, allgemein verständliche Blumenlese gemacht hätte - mit weiteren Ausführungen.’ Het werken met de latijnsche vertalingen der verschillende mystici, door de niet ongevaarlijke compilator Surius vervaardigd, is mede een oorzaak, dat Böhringer zoo ver gaat in zijn oordeel. Een karakteristiek staaltje zal dit toelichten. Op blz. 609-610 bespreekt hij de verwantschap tusschen Ruusbroec en de duitsche mystici, en zegt: ‘auf gegenseitige Lektüre ihrer resp. Schriften lassen Ausdrücke schliessen, welche sich in R. und in Tauler und Suso fast wörtlich finden, ohne dass wir sagen könnten, bei wem sie nur Reminiszenzen wären, und bei wem ursprünglich. Das schöne Wort, das wir bei R. (in der Schrift: über die Tugenden) lesen: “Wer des Werks eine Ursache ist, dessen ist eigentlich das Werk selbst und nicht eines Anderen” lesen wir auch bei Tauler.’ Hij verwijst in de ‘Belegstellen’ bij blz. 609 en blz. 107 naar hoofdstuk 6 der XII D, waar we lezen (blz. 68, 3-5): Want die dat werc saket, des is dat werc eyghentliker ende wercliker. De vertaling van Surius luidt: Qui enim operis alicujus causa est, ejus etiam proprie ac praecipue opus illud est. Tauler heeft, 13 Sonnt. nach Trin. 3. Pr. = ed. Vetter blz. 246, 20-21: Wer des werkes ein sache ist, der die geburt gebirt, des ist die geburt. Al is er overeenstemming, Surius heeft ze grooter doen schijnen dan ze werkelijk is. En tevens kunnen we op deze plaats uitmaken, dat in elk geval Ruusbroec niet van Tauler afhankelijk is, want hij vertaalt E. 547, 27-28: wan wer daz werc sachet, des ist daz werc eigenlîcher unde wêrlicher.

Is dus dit oordeel van Böhringer, hoewel overjild, nog te begrijpen, erger is hetgeen pater Denifle doet, in ‘Taulers Bekehrung kritisch untersucht’ (1879), blz. 37. Hij beweert het volgende: de invloed van Ruusbroec op Tauler, waarvan de biograaf van Ruusbroec, resp. Surius in de uitgaaf van Ruusbroec's werken (ed. Col. 1552 blz. 8) spreekt, is niet aan te toonen. Hij vervolgt: ‘Wollte man dagegen auf Ruusbroecs Boec vanden twaelf Dogheden verweisen, so vergisst man,

dass die Grundlage für dieses Buch, das muthmasslich einen falschen Autornamen an der Stirne trägt, neben Eckhart, Suso, Ruusbroec und andern eben auch Tauler ist.’ Het ware van meer nut geweest dit aan te toonen, of althans waarschijnlijk te maken, dan op gezaghebbende toon feitelijk niet anders te doen dan Böhringer napraten.

Dit laatste gebeurt echter niet door Denifle alleen.

Want De Vreese geeft blijk, als hij in zijn artikel over Ruusbroec in de ‘Biographie Nationale’ deel XX kol. 525, zegt: ‘Enfin, on a fait la remarque qu'une grande partie du traité [XII D.] (c. 9-21) se retrouve dans la Medulla Animae attribuée à Tauler’, dat hij evenmin dit werk in vergelijking met de XII D. heeft bekeken. Want het werk over de XII D. bevat slechts dertien hoofdstukken, en het ‘c. 9-21’ is, tengevolge van het eenvoudig-weg naschrijven naar Böhringer, in plaats van op de Medulla Animae, op de XII D. toegepast!

Ook Van Mierlo S.J. is niets beter te vertrouwen. Deze staat bij de echtheid der XII D., in zijn studie ‘Het leven en de werken van Jan van Ruysbroeck’ (Dietsche Warande en Belfort, jaargang MCMX) tamelijk lang stil. Hij zegt op blz. 86: ‘Bekend is dat het grootste gedeelte der Twaelf Dogheden (hoofdstuk 2-13: dus het eerste alleen uitgezonderd) ook voorkomt in een werk aan Tauler toegeschreven: Institutiones divinae of Medulla animae: hiervan maken zij de hoofdstukken 9-21 uit’. En even later: ‘Geheel het eerste deel van R. dat handelt over Ootmoedigheid ontbreekt bij Eckhart; wij zagen reeds dat het ook ontbreekt in Tauler's Medulla animae’.

Neemt men de moeite beide werken te vergelijken1), dan

vraagt het heusch niet veel tijd of scherpzinnigheid om vast te stellen, dat het eerste hoofdstuk der XII D. wel degelijk in de Medulla animae voorkomt!1)

We moeten dus alweer besluiten, dat ook Van Mierlo deze vergelijking maar niet, of anders slechts zeer oppervlakkig, heeft gemaakt.

De houding die Van Mierlo inneemt tegenover de echtheid van het werk wordt overigens het best gekenmerkt door de volgende uitlatingen: ‘Het mocht misschien verwonderen dat ik tot nog toe geen gebruik gemaakt heb van een argument dat geheel het debat zou kunnen beslissen: Zijn de Twaelf Dogheden een omzetting van Eckhart, zoo kunnen zij onmogelijk een werk van Ruysbroeck zijn, vermits Ruysbroeck die geheel zijn leven Eckhart had bestreden, zeker geen werk van hem zal hebben vertaald’. Een onbevooroordeeld lezer zal dit niet anders dan als een overduidelijke petitio principii kunnen beschouwen. De verdere redeneering verloopt dan ook in een oppervlakkige bespreking van de kwestie der twee auteurs die Eckhart heeten, en is voor ons van geen beteekenis.

Tegenover de opmerking van sommige schrijvers, dat het citeeren van verscheiden auteurs, zooals dat in de XII D. geschiedt, geenszins in Ruusbroec's manier ligt, moet ik hier terloops de volgende vraag stellen: hoe denkt men zich de mogelijkheid, dat een compilator, die graag en vaak citeert, hem, aan wie hij wellicht het meest te danken zou hebben, namelijk Ruusbroec, zou kunnen overslaan? Een argument zoomin tegen als voor de authenticiteit der XII D. als werk van Ruusbroec kan m.i. uit deze overweging geput worden.

Wanneer we de tot hier toe gevolgde redeneeringen samenvatten, dan blijft als het eenig reeële over: eenige vluchtige opmerkingen, door Böhringer neergeschreven, nadat hij de verwaterde en tweede-handsche latijnsche teksten van Ruusbroec en Tauler had vergeleken. Deze opmerkingen mogen m.i. op de naam ernstige twijfel geen aanspraak maken.

Wat is echter het motief, dat veelal bij deze ‘betoogen’ de leiding geeft? Ongetwijfeld de wensch, om Ruusbroec te vrijwaren van de verdenking, dat hij ketterijen heeft vertaald en verwerkt. De geheele auteur Eckhart is door de veroordeelende bul van paus Johannes XXII als kettersch gebrandmerkt. En niet het minst besmet is de ‘Rede der Unterscheidunge’, zooals door Diederichs in zijn boven aangehaald proefschrift op blz. 82 vlg. is blootgelegd.

Met dergelijke redeneeringen zullen wij ons verder niet inlaten. Veeleer zullen wij in het volgende trachten argumenten te ontwikkelen vóór de echtheid der XII D. als Ruusbroec's werk.

We beginnen met de overlevering.

Het oudste handschrift, waarin de oorspronkelijke middelnederlandsche tekst der XII D. voorkomt, is het door De Vreese, ‘De Handschriften van Jan van Ruusbroec's Werken’ blz. 21-43 beschreven handschrift D, van het jaar 1461.

Van Mierlo a.h.w. blz. 85 vindt dit getuigenis te laat, dan dat het zou kunnen opwegen tegen de talrijke getuigenissen uit de vroegste overleveringen van Groenendaal zelf. Hij komt tot deze slotsom na een langdurige polemiek tegen De Vreese, die in bovengenoemd werk blz. 33 vlg. en in zijn ‘Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec’ V (Het Belfort, jrg. 10 en 11) de stelling verdedigd heeft dat de verzameling van codex D uit aanzienlijk veel ouder tijd is dan 1461, namelijk tijdens Ruusbroec's leven, en wel vóór het ontstaan van het boek vanden XII beghinen, is gemaakt. Alles staat of valt met de beteekenis der uitdrukking dit boec in de zinsnede: ‘dat wert ghedicht na dat dit boec

ghescreven wort’, door de (af)schrijver in de proloog gebezigd.

Ik houd deze zaak voor onbeslist, en verwijs de belangstellende naar de opgegeven werken.

Het werk komt verder in een groot aantal handschriften voor, eenige malen met de vermelding van Ruusbroec als auteur. Dat de middelnederlandsche tekst in niet ouder handschriften dan van het jaar 1461 is bewaard, kan onze bevreemding wekken. Ik vind evenwel dat De Vreese hiervoor een bevredigende verklaring heeft gegeven, Biogr. Nat. XX kol. 525: ‘Ruysbroeck lui-même et le bon cuisinier ont combattu vigoureusement certaines doctrines de maître Eckart; il est à supposer que Jean de Scoonhoven et Pomerius, après les accusations de panthéisme que Gerson avait lancées contre leur prieur, aient eru prudent de faire le silence autour d'un ouvrage qui reproduit littéralement des chapitres eitiers d'un traité attribué, à tort ou à raison, au soi-disant panthéiste allemand’. Want ook in de omgeving van Ruusbroec zelf was het immers niet onbekend dat de ontleening aan Eckhart een groot gevaar kon opleveren voor Ruusbroec's reputatie als orthodox leeraar. En dezelfde beweegredenen als die van Jan van Scoonhoven en Pomerius kunnen ook vroegere schrijvers en verzamelaars weerhouden hebben van een vermelding van het ‘verdachte’ werk.

Een belangrijk getuigenis vóór de authenticiteit der XII D. is gelegen in de omstandigheid, dat Geert Groote een vertaling of een commentaar in librum de XIIcim virtutibus van Ruusbroec gemaakt heeft, wat voor Auger, Etude sur les Mystiques des Pays-Bas blz. 223 vlg. de voornaamste reden is om de echtheid van het werk aan te nemen.

Maar ten slotte komen wij aan het m.i. gewichtigst document: het handschrift W w (81), beschreven door De Vreese, Ruusbroec-hss. blz. 664 vlg.

Deze codex, behoord hebbend aan liet Karthuizer-klooster te Herne (bij Enghien), waar Ruusbroec hoogelijk vereerd werd, bevat op fol. 64a-100a een Latijnsche vertaling van de Twaelf Dogheden, met deze voorafspraak:

‘Libellus hie subscriptus de quarundam virtutum exercicijs1) olim editus est in vulgari lingua Brabantie a venerabili viro domino Johanne de Ruusbroec, primo priore monasterj vallis viridis, ordinis beati Augustini, juxta Bruxellam in Brabantia. Sed postea ut plures homines aliarum provinciarum et eciam alterius lingue possent legere et intelligere, atque ex eo in virtutibus proficere, per quemdam alium, cujus nomen sit in libro vite, ad honorem dei et edificationem animarum simplici et rudi stilo in latinuin est translatus’ enz.

Dit oud en volkomen onverdacht bericht is op zich zelf al bevoegd om ons te overtuigen, dat het later als ‘boec van den twaelf dogheden’ bekend staande geschrift een geesteskind van Ruusbroec verdient te heeten.

Wat de innerlijke teksteritiek aangaat, voor deze achten vele schrijvers van belang de boven reeds genoemde, door Noviomagus achter zijn Tauler-uitgave bijeengebrachte mystieke stukken, welke sinds de latijnsche vertaling door Surius in 1548 als Institutiones divinae, of ook sinds Christian Hohburg's uitgaaf (1644) als Medulla animae bekend staan, en waarvan een groot gedeelte met de XII D. overeenstemt2).

Is het aannemelijk, dat de XII D. een late compilatie zijn, en dus blijkens hun overeenstemming niet Tauler en Ruusbroec's ‘Brulocht’ uit deze geput hebben? We moeten om te beginnen doen opmerken dat Surius aangaande de ‘Institutiones’ zegt, dat ze in hoofdzaak wel Tauler's eigendom zijn, maar uit eenige andere mystieke schrijvers door de uitgever zijn aangevuld. (Ad lectorem: Ea qua sequuntur, non eo, quo hie conspiciuntur, ordine ab ipso authore tradita atque conscripta sunt, sed per nos ex diversis illius scriptis collecta et consarcinata, atque in hune digesta ordinem: quibus nihilo minus et aliorum aeque illustrium virorum quedam hincinde admixta sunt, quae certe legisse iuvabit. Vale. blz. 444). Reeds dit

had voor Böhringer een vingerwijzing behooren te zijn om met het omgekeerde rekening te houden van wat hij heeft aangenomen. Maar om deze zaak tot klaarheid te brengen, zullen we eenige overeenkomstige tekstgedeelten van Eckhart, de XII Dogheden, de Noviomagus-Tauler-tekst, en eventueel uit de latijnsche vertalingen, door Surius van Ruusbroec en Tauler gemaakt, met elkaar gaan vergelijken. Totdat mocht blijken dat het betreffende gedeelte uit de ‘Institutiones’ oorspronkelijk Taulersch werk is, neem ik de vrijgheid de citaten eruit niet met T., maar met *T. te kenmerken.

We vergelijken:

1o. Eckhart 545, 33 vlg.: Ez sprichet ein heilige ûf daz wort, daz sant Pêter sprach ‘sich, herre, wir haben alliu dinc gelâzen’, und er hete doch niht gelâzen denne ein blôz netze unde sîn schiffelîn, der heilige sprichet:...

2o. XII D. 49, 7 vlg.: Ende want hi gheen dinc met liefden en besit, alsoe en derf hi hem selven gheen grote cracht doen of te keren (var.: daer af te keeren). Want hi meer gheneycht is inwaert dan uutwaert, daer om is hem sijn keren alsoe bereit inwaert als uutwaert.

Het sprect een heylighe op dat woert dat sinte Peter sprac: ‘Heer, wi hebben alle dinc achter ghelaten’; ende hi en hadde niet ghelaten dan een net ende een scip. Hier op seit sinte Gregorius:...

3o. Tauler, ed. Noviomagus, bl. 296 vs.: Unde wan er kein ding mit liebe besitzet, darumme getarff er sich keinn grosse krafft thun sich in oder ausz zu keren.

S. Peter sprach: ‘Here, wir haben al ding gelassen’, und er hat doch nit mee gelassen dan sein netz und ein schiff. Dar uff spricht S. Greg.:...

Hieruit blijkt, dat de XII D. vrijwel letterlijk uit Eckhart zijn vertaald, behoudens de toevoegsels. De Tauler-tekst van Noviomagus komt meer met de XII D. overeen dan met Eckhart; het gedeelte dat in alle drie teksten staat, wijkt bij Tauler aanmerkelijk af: de geheele inleiding van de tweede

alinea is weggelaten, doch de opmerkelijke vermelding van de heilige Gregorius, die de XII D., zonder op Eckhart te steunen, doen, staat evenzoo bij Tauler.

Klaarblijkelijk zijn de XII D. direct uit Eckhart vertaald, en heeft Novionmagus voor zijn compilatie de XII D. nageschreven.

Om dit resultaat te controleeren bezien we een tweede passage:

1o. Eckhart 546, 3 vlg.: Dar umbe sprach unser herre: ‘sêlic sint die armen des geistes’, daz ist des willen. Und hier an ensol nieman zwîvelen: wêre kein bezzer wîse, unser herre hête sî gesprochen, als er ouch sprach: ‘swer mir welle nâch volgen, der verzîhe sich sîn selbes zem êrsten, dâ lît ez allez an’. Nim dîn selbes war, unde swâ dû dich vindest, dâ lâz dich: daz ist daz aller beste.

2o. XII D. 49, 21 vlg.: Daer om sprac onse Here: ‘salich sijn die arme van geeste’, dat is van wille. Des en sal nieman twivelen, hadde enich beter wise gheweest, onse Here hadse bewijst, alsoe hi oec sprac tot eenre ander stede: ‘soe wie my volghen wille, die vertye sijns selfs ten iersten’; want daer leghet al an. En(de) daer omme nemt uwes selfs waer; ende soe waer ghi u vint, daer laet u haestelike.

3o. Tauler, ed. Noviomagus, bl. 296 vs.: Darum sprach unser here: ‘selig sein die armen von geist’, das ist von willen. On alle zweyfel were ein besser weg gewesen, unser treuwer here hette uns den auch geweist. Er spricht auch uff ein ander statt: ‘Wer mir nachkomen wole, der vertziehe am ersten seins selbst, wan da an ist es al gelegen. Darum neme deins selbs war, und wa du dich selbst findest, da lasz dich zu hant snellig.

Het is dus uitgesloten, dat de Noviomagus-tekst het voorbeeld der XII D. is geweest. En gezien de nauwe overeenstemming tusschen Noviomagus-tekst en XII D. op die plaatsen, waar beide werken van Eckhart afwijken, zoo is met groote waarschijnlijkheid aan te nemen, dat voor deze afwijkingen de XII D. het voorbeeld zijn geweest van de Noviomagus-tekst.

Reeds boven is de passage ter sprake gekomen, die Böhringer heeft aangehaald om de overeenkomst tusschen Ruusbroec's XII D. en Tauler aan te toonen. Ook bij Noviomagus komt dit gedeelte voor, en wel luidend als volgt: ‘Wan wer das werck thut, desselben ist es eigenlig und wircklich, und der selbe wirckt es fürderlich’. Deze vermeende Tauler-plaats staat dus dichter bij de Ruusbroec-tekst dan de echte plaats uit Tauler in de uitgaaf van Vetter. Maar ook hier staat voor saket (Eckhart: ‘sachet’): thut. Ongetwijfeld dus is de tekst der XII D. ook hier de oorspronkelijke, vergeleken met de late compilatie, getiteld: ‘Medulla Animae’.

Ten slotte geef ik een plaats der XII D., met de passage uit Eckhart, welke het voorbeeld is geweest, het overeenkomende gedeelte van de Noviomagus-tekst, en daarna de latijnsche vertalingen door Surius, zoowel van Ruusbroec als van Tauler. Het is de volgende:

Eckhart 547, 23 vlg.:... den menschen enmac nieman gehindern. War umbe? Dâ hât er alleine got, unde wer denne in allen dingen lûter got meinet, der mensche treit got in allen sînen werken und in allen steten, und alles des menschen werc diu würket got lûterlîchen;

XII D. 67, 21 vlg.... dien mensche en mach nieman hinderen: waer om sich dien mensche1), die hem dus hevet te rechte, ende (te) Gode alleen meent ende mint, dien werden alle dinc godlic, want hi vint in allen dinghen God: ende die mensche heeft God in allen sinen werken ende in allen steden; ende alle des menschen goede werken werct God.

Tauler, ed. Noviomagus, bl. 298 vs.: so mügen im kein ding hinderen, unde alle ding werden in im götlig. Er findet gott wenn er selbs wöle in allen dingen, und hat got gegenwortig in allen seinen wercken, und uff allen stenden (sic), Und alle disz menschen gutte werck wircket got.

Surius R. 237, 8 vig.:... non potest eum quisquam nec

etiam hominum aut locorum multiplicitas impedire, sed omnia ei divina redduntur. Etenim Deum invenit in omnibus, habetque Deum in cunctis actionibus suis et locis omnibus: cunctaque eius bona opera Deus ipse efficit.

Surius * T. XXXVI. kol. 1, 22 v.o.:... nihil eum inipedire poterit, et omnia in eo divina efficientur ipsumque Deum, quoties voluerit, in omnibus inveniet eundemque in cuncties actibus suis locisque omnibus praesentem habebit, et cuncta bona opera illius Deus ipse operatur.

Van de vier laatste passages staat de mnl. tekst der XII D. ongetwijfeld het dichtst bij Eckhart, hetgeen o.m. blijkt uit de, ook door David verkeerd begrepen, vraag: ‘Waer om?’, die door Surius in zijn vertaling eenvoudig is weggedoezeld. Het is opmerkelijk, dat ook de Medulla animae, evenals Surius, over deze vraag heenloopt. Overigens wijkt dit laatste werk in de gecursiveerde woorden af van de tekst van Eckhart en der XII D. Van de twee latijnsche teksten is de Ruusbroec-vertaling opnieuw meer getrouw dan de Tauler-tekst, hetgeen blijkt uit dezelfde gecursiveerde woorden.

En typeerend voor alle vier de jongere plaatsen is, dat het Eckhartsche: ‘und alles des menschen werc diu würket got lûterlîchen’ is verzacht tot: ‘alle des menschen goede werken werct God.’

Onze meening omtrent de ‘Medulla animae’ vindt dus in deze vergelijking nog een sterke steun, en wij formuleeren haar als volgt: het is een compilatie, waarvan de gedeelten, welke met Ruusbroec's XII D. overeenkomen, uit dit laatste werk zijn afgeschreven.

Toegerust met deze kennis kunnen we nu het onderzoek opvatten over de samenhang van de XII Dogheden het Meister Eckhart, en Ruusbroec's groote werk ‘Die Chierheit der Gheesteleker Brulocht.’

Op de vertaling van een groot gedeelte der XII D. uit Meister Eckhart heb ik reeds herhaaldelijk de aandacht gevestigd. Een nauwkeurige statistiek van al het vertaalde is te

vinden bij Dolch, a.h.w. blz. 55-56, nog aangevuld door Diederichs, a.h.w. blz. 87-90. Verscheiden parallele aanhalingen uit beide schrijvers zullen in de later volgende lijst van woorden nog worden meegedeeld.

Bij een eventueele nieuwe uitgaaf van het werk zal het Eckhartsche traktaat natuurlijk een onmisbaar hulpmiddel zijn voor het vaststellen van de tekst. En geenszins zal men nog zijn toevlucht mogen nemen tot de late latijnsche vertaling van Surius, die de zin der woorden veelal niet begreep1).

Op de tweede plaats geef ik een vergelijking van wat de XIID. voor overeenkomstigs vertoonen met ‘Die Chierheit der Gheesteleker Brulocht’2), in de uitgave der werken door David deel 6, blz. 1-193.

We beginnen met naast elkaar af te drukken de woordelijk gelijkluidende gedeelten, en te zeggen wat we daaruit meenen te mogen opmaken, en zullen daarna nog op verdere verwantschap de aandacht doen vallen.

XII D. 3, 6-11. Br. 25, 22-26, 3.
Oetmoedicheit is een nedermoedicheit oft diep-moedicheit, dat is een inwendich neder neyghen of neder bughen des herten ende des ghemoedes voir die moeghentheit ende voir die hoghe weerdicheit Gods: dit Oetmoedicheit, dat is nedermoedicheit, ofte diepmoedicheit, dat is een inwendich nederbughen ofte neder nighen des herten ende des ghemoedes vore die hoghe weerdicheit Gods. Dit

heet ende ghebiet gherechticheit, ende overmits caritate en cans dat minnende herte niet ghelaten. hetet ende ghebiet gherechticheit, ende overmits caritate en caens de minnende herte niet ghelaten.
 
XII D. 30, 14-31, 9. Br. 27, 9-21.
Ghehoirsamheit es een neder, onderdanich, ghebroechsam gemoede, ende een ghereet willicheit tot allen goeden dinghen. Ghehoirsamheit maect den mensche onderdanich den ghebode ende verbode, ende den wille Gods. Ende si maec die sinne ende die velelike1) of die sinlike crafte onderdanich der overster redene, alsoe dat die mensche tamelike ende redelike levet. Ende si maect den mensce onderdanich ende ghehoirsam der heyligher Kerken, ende den Sacramenten, ende den prelaten, ende hare lere, ende haren gheboden, ende haren raden, ende alle der goeder ghewoenten die men pleecht inder heyligher kerstenheit. Si maect den mensche oec ghereet ende broecsam onder allen menschen, in rade, in dade, in dienste, lijflike ende gheestelike, na dats een yeghelijc behoeft ende na besceydenheit. Ghehoirsambeit dat is een neder, onderdanich, ghebroecsam ghemoede, ende ene ghereede willicheit tote allen goeden dinghen. Ghehoersamheit maect den mensche onderdanich den gheboden ende den verboden, ende den wille Gods. Ende si maect die sinne ende de veelike crachte onderdanich der overster redenen, alsoe dat die mensche tamelic ende redelijc levet. Ende si maect den mensche onderdanich ende ghehoirsam der heyligher Kerken ende den Sacramenten, ende den prelaten, ende harer leren, ende haren gheboden, ende haren raden, ende alle der goeder ghewoenten diere men pleghet inder heiliger Kerstenheit. Si maect den mensce oec ghereet ende ghebroecsam onder alle menschen, in rade, in dade, in dienste, lijflike ende gheestelike, na dats yeghewelc behoeft ende na besceydenheyt.

XII D. 31, 9-13. Br. 27, 25-28, 6.
Ende si maect vrede in versameninghen; want nieman en mach ghewaerlic vreedsam sijn, dan die ghewarige ghehorsamige mensche. Ende oec wert hi ghemint van allen den ghenen daer hi bi wandert. Si maect vrede in sameninghen, esse inden prelaet alsoe alst hem toebehoirt, si trect die ghene die onder hem sijn. Si hout vrede ende effenheit met den ghenen die ghelijc sijn: ende diese hout, hi wert ghemint vanden ghenen die ghebieden ende boven sijn, ende hi wert ghehoghet ende gherijcket van Gode met sinen gaven, die ewich sijn.
 
XII D. 42, 9-17. Br. 28, 7-16.
Ghi sult weten dat uut gehoirsamheden comt vertiën eyghens willen ende eyghens goetdunckens. Want nieman en mach sinen wille vertiën in allen dinghen in eens anders willen dan die ghehoersamighe mensche; al mach men die uutwendighe werke werken, ende eygens willen bliven. Vertyen eyghens willen doet den mensce leven sonder verkiesen dit of dat, in doen oft in laten, ter ewigher eren Gods, naden wille synre prelaten, ende na rade alre goeder menschen daer hi bi is, na gherechter besceydenheit. Ute deser ghehoersamheit comt vertyinghe eyghens willen ende eyghens goetdunkens. Want nieman en mach sijns willen vertien in allen dinghen in eens anders wille dan die ghehoirsame mensche; al machmen de uutwendighe werke werken, ende eyghens willen bliven. Vertyinghe eyghens willen doet den mensche leven sonder verkiesen dit of dat, in doene ofte in latene, [in vremder wisen ofte onghelijc den heylighen, hare lere, ofte haren levene;] maer altoes na die ere ende na de ghebode Gods, ende naden wille sijnre prelaten, ende na raste (sic!) alder menschen daer hi bi is, na gerechter besceydenheit.

De gecursiveerde passage der XII D. is in de Brulocht op twee manieren bedorven; het raste (Surius vertaalt: ad pacem) is onverklaarbaar, het weglaten van goeder zelfs gevaarlijk.

XII D. 47, 12-23 en 49, 21-50, 2. Br. 28, 17-29, 9.
...alsoe een mensche die vertyende is sijns eyghens willen, heeft liver ende is meer gheneycht te volghen, dan datmen hem volghede, het si in doen, of in laten of in liden. Ende daer wert bi hem ocsuyn ende materie der hoverdien altemale verdreven, ende oetmoedicheit wert volmaect in dien hoechsten grade; ende God wert den mensche gheweldich na allen sinen wille, ende des menschen wille wert met Gods wille soe vereent, dat hi niet anders ghewillen en can noch begheren. Dese heeft uut ghedaen den ouden man, ende aengedaen den niewen, die vernuwet is naden liefsten wille Gods ende ghemaket. Overmits vertyinghe eyghens willen in doene, in latene ende in lidene, wert materie ende ocsuyn der hoverden te male verdreven, ende oetmoedicheit volmaect inden hoechsten graet.
  Ende God wert des menschen gheweldich na alle sinen wille, ende des menschen wille wert met Gods wille soe één, dat hi niet anders en can ghewillen noch begheren. Dese heeft uut ghedaen den ouden mensche, ende ane ghedaen den nuwen, die vernuwet es ende ghemaect na den liefsten wille Gods.
Daer om sprac onse Here: ‘Salich sijn die arme van geeste’, dat is van wille. Des en sal nieman twivelen, hadde enich beter wise gheweest, onse Here hadse bewijst, alsoe hi oec sprac tot eenre ander stede: ‘Soe wie my volghen wille, die vertye sijns selfs ten iersten’; want daer leghet al an. Van desen sprect Christus: ‘Salich sijn die arme des gheestes’, dat is die verteghen hebben haers eyghens willen; ‘want dat rike der hemele is hare’.

Het gedeelte XII D. 49, 21-50, 2 is woordelijk uit Eckhart 546, 3-7 vertaald; het volgt twee bladzijden na de andere parallele passage. In de Brulocht sluit het ernaast gedrukte onmiddellijk aan het erboven staande. Men ziet dat de verklarende uitweiding: ‘dat is die verteghen hebben haers eyghens willen’ geheel gedekt is door de woorden der overeenkomstige uitweiding van de XII D., en dus van Eckhart. Alleen is ook hier de beknoptheid nagestreefd.

Werpen we hierbij de vraag der prioriteit op, dan zal dunkt mij de schaal in het voordeel der XII D. overslaan.

XII D. 54, 1. Brul. 29, 10.
(Van Verduldicheden. C.V.) Want uut ghelatenheden van willen comt verduldicheit. (Van Verduldicheiden. C. XV.) Ute ghelatenheden van wille comt verduldicheit.

Het in de XII D. voorafgaande hoofdstuk, grootendeels vertaald naar Eckbart's ‘von ungelâzenen liuten, die vol eigens willen sint’, handelt over de ‘ghelaten mensche’ (blz. 53, 17); het woord ‘(ghe)laten’ komt er dan ook meermalen in voor, en het opschrift van dit vierde hoofdstuk luidt: ‘Van Ghelatenheit.’ De overgang naar het nieuwe hoofdstuk, met het causale ‘want’, is dus zeer gerechtvaardigd.

Anders is het in de Brulocht. Hier wordt namelijk in het voorafgaande hoofdstuk XIV wel over ongeveer hetzelfde onderwerp geschreven als in het overeenkomstige hoofdstuk der XII D. Maar, hoewel beide werken hier ten deele zelfs woordelijk overeenstemmen (zie hierboven), in de Brulocht komt het woord ‘(ghe)laten’ ter plaatse niet voor, evenmin in de twee hoofdstukken XII en XIII, die elk over een deugd handelen.

De inleiding van hoofdstuk XV is dus een ongemotiveerde sprong, geenszins een schakel, die verband legt met het voorgaande.

En dit is, terwijl juist aan de Brulocht zeer veel zorg is besteed, een stijlgebrek, dat m.i. alleen goed te verklaren is door aan te nemen dat Ruusbroec het kort begrip van hoofdstuk

XIV in zijn geest heeft samengevat in het woord ghelatenheid, en dat hem dit door het overeenkomstige gedeelte der XII D. is gesuggereerd.

XII D. 57, 23-58, 11. Br. 29, 17-30, 3.
Want willen wi verduldich sijn ghewaerlic, soe en sal ons gheen dinc moghen ontsaten, noch verlies van den ertschen goede, noch van vrienden, noch van maghen, noch van siecte, noch scande, noch doot, noch leven, noch vaghevier, noch duvel, noch helle; want wi ons ghelaten hebben, in gherechter caritaten, onder den liefsten wille Gods. Want die dan niet berispt en wert van dootsonden, ende hem overghegeven heeft in die hant Gods, dien ist al licht al dat God met hem doen wille in deser tijt ende in ewicheit. Den verduldighen en mach gheen dinc ontsaten, verlies van ertschen goede, van vrienden, van maghen, van siecheden, van scanden, noch leven noch doot, noch vaghevier, noch duvel noch helle; want hi heeft hem ghelaten onder den wille Gods in gherechter caritaten. Want hi niet berespt en wert van dootsonden, daer omme eest hem licht al dat God met hem ghebiet in tijt ende in ewicheit.
Met deser doecht der verduldicheit wert oec die mensche gheciert, ende ghewapent jeghen gramscap, ende haestighen toern, ende onghedolt in liden dat die mensce dicwijl ontfaet1) van binnen ende van buten, ende ene bereetscap maect tot menigherhande becoringhen. Met deser verduldicheit wert oec de mensche gheciert ende ghewapent jeghen gramschap ende haestighen toren, ende onghedout in lidene, dat die mensche dicwile ontsaet van binnen ende van buten, ende ene ghereetscap maket te menigherhande becoringhen.

Wel is hetgeen hier valt op te merken op zich zelf niet van doorslaand belang; maar in het verband met de andere parallele plaatsen is het evenwel dienstig te zien, dat de XII D. ook hier een iets betere lezing vertoonen. Het herhalen van het voorzetsel van vóór ‘siecheden’ èn ‘scanden’ in de Brulocht heeft geen zin; het verlies kan immers alleen betreffen het aardsche goed, de vrienden en de magen. In de XII D. komt deze lapsus eveneens voor, doch alléén bij ‘siecte’. Alle zinsdeelen zijn er verbonden door noch, en het voorzetsel is dus ten onrechte éénmaal binnengeslopen, zonder verder iets te veranderen. We mogen dit gerust als een slip of the pen kenmerken. In de Brulocht bovendien een afdwaling van de gedachte: siecheden en scanden staan beide in de derde naamval.

De tekstfout is klaarblijkelijk in de XII D. ontstaan, en heeft in de Brulocht verder gewoekerd.

Een samenvattend overzicht van deze vergelijking tusschen XII D. en Brulocht doet ons besluiten dat er geen enkele reden is om ontleening door het eerste uit het laatste werk aan te nemen. Integendeel: alle kenteekenen wijzen er op dat Ruusbroec bij het bouwen van zijn groote werk, de ‘Brulocht’, gebruik gemaakt heeft van de stof, welke in zijn vroegere arbeid voorradig was, maar die hij moest uitkiezen in passende deelen. Ook heeft hij niet slechts gekozen, maar tevens het materiaal verwerkt en beschaafd. We zagen hem dit doen met het brok XII D. 49, 21-50, 2, dat verkleind, maar beter voegzaam, in de Brulocht is weer te vinden.

Van welk belang onze resultaten voor de verhouding van Ruusbroec tot de Duitsche mystici, meer bepaald tot Eckhart, zijn, hopen we in een tweede opstel nader uiteen te zetten.

 

Utrecht.

a.c. bouman.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs