Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 29

[p. 318]

Fumative - Vomative.

Van een geestelijk Middeleeuwsch lied, CXVIII van ‘Een deuoot ende profitelyck boecxken’ van Symon Cock (bij J.A.N. Knuttel, Het geestelijk lied bl. 189), luidt de laatste strofe:

Schoon lief, al sidy mi nu bedect,
Ghestadich ic bi u bliue,
Als mi die doot om sterven wect,
Syt tot minen fumative.
O alder soetste minnaer trect,
Met uwen wonden viue,
O alder soetste minnaer trect
Die siele wt minen liue.

Raadselachtig is het woord fumative, door het Middelnederlandsch Woordenboek niet vermeld. Scheurleer dacht aan reukoffer, 't geen hier niet past; Knuttel aan een geneesmiddel, maar voor de geneeswijze ‘rookinghe’ is in dit geval geen plaats. Hij wil lezen firmative, een woord, door hem gemaakt, dat ‘naast het werkwoord vermen (firmare) zou kunnen beteekenen: middel tot sterking in het geloof, vormsel.’ Dr. Knuttel voegt er echter aan toe: ‘Minder gemakkelijk laat zich eenige voorstelling verbinden aan het trekken met wonden in de volgende regels’; waar bij nog komt dat het vreemd zou zijn dat een Latijnsch woord dat vormsel beteekenen zou, nergens dan alleen in dit Nederlandsche lied zou gevonden worden.

Mij dunkt in de letters van het woord fumative moet een geneesmiddel schuilen, waarmee men iets (hier die siele) uit het lichaam trekt, en ik vermoed dat te lezen is vomative of wil men: vomitive. In een ander lied (Hofken bl. CLXXXV, Knuttel, bl. 393) heeft ‘die siele, met sonden ghewont’ (die bekent ‘veel regaels (venijn, eig. arsenicum) heb ick geswolghen deur mijnen hooghen moet ... dus is mijn hert vol gallen’)

[p. 319]

‘aen Jesus vloyende beken gheleydt haren rooden mont.’ Jezus' wonden zijn daar de versterkende wijn die het ‘herte conforteren’. Zoo zullen de vijf wonden Christi in ons lied het vomitief zijn, dat de ziel uit het lichaam trekt.

Dat het Latijnsche woord door de afschrijvers verknoeid is, is geen zeldzaamheid. Het Latijnsche referein van het lied, door Dr. Knuttel aangehaald op blz. 218 ‘wordt op alle denkbare wijzen gespeld’. Vooral de v en de f wisselen meermalen, o.a. in violette (Knuttel, bl. 295) en fiolette (Knuttel bl. 208, 269; fiolen bl. 318).

Is mijne gissing juist, dan is dit ‘vomatief’ zeker een opmerkelijk staaltje van wansmaak in het geestelijk lied. ‘De ziel doen braken’ vindt men ook in De Graef's Treur-blij-eind Spel Alcinea of stantvastige Kuysheydt van 1671:

Wel aen Tyran, dit stael zal braecken doen de ziel
Uyt uw Tyrannisch lijf.

‘De ziel braken’ voor sterven vindt men bij Rotgans, Willem III 1.10 Hier zijgt matroos gewondt, zijgt neer, en braakt de ziel, verder bij Geulincx, Hooftdeuchden 192, De Meijer, Gramsch. 49 en Feitama Telem. 179. Kiliaen geeft: siel-braecken .j. doodbraecken, agere animam, sub agone iacere: volgo: agonizare; en siel-braeckinge: luctamen spiritus extremi in homine animam iam agente. De uitdrukking zal wel ontleend zijn aan Vergilius, Aen. 9,349 animam vomere. Vóór hem zegt Lucretius 6,828 vitam vomere, waaraan wellicht de proleptische uitdrukking doodbraken zijn ontstaan dankt, die wij vinden in Psalm 88 vers 16: vander jeucht aen ben ick bedruckt ende doot-brakende, waar de Vulgata vertaalt sum in laboribus, Beza sum moribundus, de Septuagint εἰμι ἐν κόποις, terwijl het hebreeuwsche woord beteekent wegstervende.

Rotterdam.

j. van der valk.