Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 27

[p. 176]

Iets over Matthijs De Castelein's Baladen Van Doornijcke.

Toen Karel V in het eind van 1521 er in geslaagd was, de stad Doornik, die destijds aan Frankrijk behoorde, te vermeesteren, achtte Matthijs de Castelein, de vermaarde rederijker van Oudenaarden, zich geroepen in een uitvoerig gedicht, de Baladen van Doornijcke, dat wapenfeit te verheerlijken, zijn keizer op te hemelen, en tevens den Franschen koning over 't verlies van de stad te troosten en hem eenige vermaningen voor de toekomst te geven! Dat hij dat alles deed op een wijze en in een vorm die ons vervelen en hoogstens een enkele maal ergeren, is voor een deel zijn schuld, en moet voor een ander deel op rekening worden gesteld van den smaak van zijn tijd. Erger is het dat hij zich volgens zijn eigen verklaring door eenige vrienden liet bewegen om aan zijn gedicht nog 36 strofen toe te voegen, waarin hij met een macht van verwijten en scheldwoorden de Doornikers te lijf gaat, die toch geen ander kwaad hadden gedaan dan drie eeuwen lang, ondanks de moeilijke ligging van hun gebied tusschen Vlaanderen en Henegouwen, den Franschen koning trouw te blijven¹⁾.

Maar, zooals ik zeide, de smaak van de 16^de eeuw heeft er mede schuld aan dat De Castelein ons zoo'n gedicht heeft nagelaten; en in dien tijd heeft men dan ook stellig anders over de Baladen van Doornijcke gedacht. Op zichzelf moest een werk van den beroemden rederijker belangstelling vinden; en dat dit niet

1) Al hebben de Bal. v. Doornijcke voor ons geen kunstwaarde, in een ander opzicht zijn ze wellicht niet onbelangrijk: eigenaardig toch is voor een Vlaming van de eerste helft der 16de eeuw de liefde en bewondering voor den eigen vorst en daarnaast een niet te miskennen eerbied voor den koning van Frankrijk. Dezelfde geest spreekt uit Everaert's Aragoenoysen (Terloops zij opgemerkt dat beiden, De Castelein en Everaert, de vijandschap tusschen keizer Karel en koning Frans ook betreuren in 't belang van de Christenheid: het Turksche gevaar bedreigde destijds Europa).

[p. 177]

't minst het geval was met 't bedoelde gedicht, blijkt hieruit dat er betrekkelijk veel drukken van bestaan (zie beneden blz. 179 noot¹⁾, meer dan van De Castelein's Diversche Liedekens of Pyramus en Thisbe. Maar het beste bewijs dat de Baladen mooi gevonden werden, levert het feit dat zij werden nagevolgd; naar ik meen zijn er niet veel sporen bekend van zoo'n rechtstreekschen invloed van een Nederlandsch gedicht der 16^de eeuw op een ander. In een bundel met Politieke Balladen, Refereinen, Liederen en Spotgedichten, in 1847 door Ph. Blommaert uitgegeven, treffen we een ‘Refereyn’ van 1580 en een ‘Balade’ van 1581 aan¹⁾, die talrijke herinneringen aan de Baladen van Doornijcke bevatten. Het eerste gedicht is gericht tegen Willem van Oranje, den ‘organist’ van het orgel der ‘zeventhien landauwen’; in de laatste strofe wordt de Prins bij allerlei dierlijke en menschelijke monsters vergeleken, in ongeveer dezelfde bewoordingen die De Castelein voor de Doornikers had gebezigd. De Balade handelt over allerlei gebeurtenissen die in den laatsten tijd waren voorgevallen; hierin komen meer dan twintig plaatsen voor, die letterlijk of met geringe wijzigingen aan de B.v.D. zijn ontleend. Enkele mogen als voorbeeld hier een plaats vinden.

B.v.D. (uitg. 1616).	Polit. Ball.
blz. 27. Ghy hadt ons metten tanden ghesleten, Hadt moghen naer u-lien gaen als Verwinders. Lettel beterdy, hoe ghy zijt ghesmeten, Maer alder quader spraken zijdy Ontbinders Als duyvels Kinders.	blz. 249. Hoe ghy die van Aelst zoudt hebben metten tanden verbeten, Hadt moghen naer uliên gaen als verwinders. Gheen beterynghe en es in u, hoe ghy sijt ghesmeten; Maer alle moordadighe wercken zydy ontbinders, Als duvels kinders.
blz. 28. My wondert hoe ghy	blz. 250. My wondert hoe ghy

1) Blz. 177 volgg. en 236 volgg.

1) Blz. 177 volgg. en 236 volgg.

[p. 178]

zout u ranckeur wreken, Ende ons int getreur steken.	soudt u ranceur wreken, En ons in ghetreur steken.
blz. 12. Zommich mochte wel naer tvermeten mijn Met syns zelfs roe ghesmeten zijn.	ibid. De sulcke mocht naer vermeten mijn Met sijn selfs roê ghesmeten zijn.
blz. 26. Die ... Riepen: nu edel Keyser ende fijn Gheheel uwe wy zijn.	blz. 252. Als ghy sult roupen: ‘Willecomme, Edel Philippus Conync fijn, Gheheel uwe wy sijn!’
blz. 24. Venijnigher dan Draken galle.	ibid. fenynigher ... Dan draken galle.
blz. 28. Tzamen ghetrost, ghekoordt, Verbrandt, vermoordt.	blz. 253. t' Samen ... ghesackt, ghecoort, Verbrandt, vermoort.
blz. 30. Men betert goe kinders wel deur tsmyten.	blz. 254. Men betert quade kinderen wel met smyten.

Bij De Castelein komt meermalen een genetief op -ts voor van woorden die op een helderen klinker eindigen (abeets, B.v.D. blz. 15; Noëts, Chimerats, blz. 29; Ethnats, blz. 30); ook die wordt ongewijzigd overgenomen (Neroots, Polit Ball. blz. 249, evenals B.v.D. blz. 25).

Wie de maker van de beide gedichten is, weten we niet. Ze zijn onderteekend met de initialen L.H.M., maar noch Van Doorninck, noch Van der Haghen-Arnold geven hieromtrent opheldering. Onder andere stukken in denzelfden bundel vinden we echter Louys H.M., Loys Heindricx, P^r L.H.M., en L.H. alleen¹⁾; alles saamgenomen zullen we wel mogen zeggen dat we te doen hebben met Pater Louys Hendricx; in de M. achter den naam zouden we dan een afkorting van ‘Minderbroeder’ kunnen zien. Of er inderdaad een Minderbroeder van dien naam heeft bestaan, mogen kenners van de kerkgeschiedenis van Vlaanderen uitmaken.

*_**

1) Zie o.a. blz. 14, 53, 128, 271, 274, 304.

[p. 179]

De bedoelde navolging stelt ons ook in staat, een verkeerde lezing bij De Castelein te verbeteren. Onder de lieflijkheden die hij de bevolking van Doornik toevoegt behoort ook deze:

Int ghelijcken veel beesten, meest dijn ghelaet staet
Te wetene van Heynen ende Crocuten,
Die twee contrefaicten der menschen huten,
Ende al lockende bringen syse in sdoots vermanen¹⁾.

Geen wonder dat men op deze plaats in Heynen een bijnaam heeft vermoed voor apen, de nabootsers van den mensch bij uitnemendheid²⁾.

Wanneer wij echter zien dat de Crocuten, die in één adem met de Heynen worden genoemd, een soort van fabelachtige wezens zijn die veel overeenkomst met hyena's vertoonen, en dat van de hyena's, evenals van de crocuten, verteld wordt dat zij de stem van menschen en dieren nabootsen om dezen te lokken³⁾, dan mogen wij 't er voor houden dat Heynen in de

1) Zoo leest men in de Rotterdamsche uitg. van 1616, blz. 28, en in de Gentsche z.j.; de Gentsche van 1571 en de Rotterdamsche van 1612 bevatten de bovenbedoelde 36 strofen niet. Of ze in de Gentsche editie van 1573 voorkomen kan ik niet zeggen.

2) Wdb. d. Ned. Taal, Dl. VI, kol. 478.

3) De crocuta (crocotta, κροκούττας, enz.) wordt bij verschillende schrijvers uit de Oudheid vermeld. Zoo noemt b.v. Plinius, Hist. Nat. 8, 30, onder de monsters die Aethiopië voortbrengt de ‘crocottas velut ex cane lupoque conceptos’ (een mededeeling die hij blijkbaar aan Strabo heeft ontleend); elders (8, 45) noemt hij den crocotta een bastaard van hyena en leeuwin, en vertelt dat deze de stemmen van menschen en vee nabootst, dat hij onbeweeglijke oogleden heeft, geen tandvleesch, en ook geen afzonderlijke tanden maar in iedere kaak één lang stuk scherp been, enz. Op de eerstgenoemde plaats vermeldt Plinius ook een leucocrotta (leocrocuta, leucocruta), zoo groot als een ezel, maar in andere opzichten op een leeuw gelijkend, met gespleten hoeven, een bek die tot de ooren opengaat, enz., en hij besluit: ‘hane feram humanas voces tradunt imitari’. Over de hyena's lezen we bij denzelfden schrijver (8, 44) o.a.: Multa praeterea mira traduntur sed maxume sermonem humanum inter pastorum stabula adsimulare nomenque alicuius addisci, quem evocatum foris laceret; item vomitionem homini mitari ad sollicitandos canes quos invadat; etc. - Het classieke woord is in later tijd door de dierkundigen toegepast op de Gevlekte hyena: de wetenschappelijke naam daarvan is Hyaena crocuta.

[p. 180]

Bal. v. Doornijcke niets dan een drukfout voor Hyenen is. Zekerheid geeft ons het bovengenoemde referein; daar lezen we in de laatste strofe:

Een beestelick leven hy hem selven bedeghen weeft;
Exempel an de hyenen en boose crocuten.
Deze twee contrefaicten der menschen uten
Fauxsamblantich, bryngende in 's doots verstyven¹⁾.

De beteekenis ‘aap’, die voor Hein op grond van deze plaats ondersteld is, vervalt dus ook.

Leiden.

j. heinsius.

1) De vraag, in 't Mnl. Wdb., Dl. III, kol. 2123, gedaan, of crocuut op deze plaats een verbastering is van crocodil, moet in verband met 't bovenstaande ontkennend beantwoord worden.