Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 23

[p. 1]

Over de Middelnederlandse vertaling van de Pèlerinage de la vie humaine.

Het beroemde gedicht van Guillaume de Deguilleville, de Pèlerinage de la vie humaine, is in de Middeleeuwen in onze taal overgezet. Deze prozavertaling, bekend onder de titel Pelgrimage van der menscheliker Creaturen, is tot ons gekomen in drie handschriften nl. één op de Koninklike Bibliotheek te

Gravenhage (H), één in het Bisschoppelik Museum te Haarlem (Hl), en één in de Koninklike Bibliotheek te Berlijn. Van het eerste bezit Verdam een volledig afschrift; van het tweede heeft hij zelf de varianten opgetekend; door zijn grote bereidwilligheid heb ik zowel het afschrift als de varianten kunnen gebruiken; ik breng hem daarvoor mijn oprechte dank.

De Pèlerinage de la vie humaine is door Guillaume de Deguilleville - een plaatsje in het departement Manche, tans ‘Digulleville’ geheten - tussen 1330 en 1332 geschreven, en vormt het eerste deel van een trilogie waarvan de beide andere zijn getiteld Le Pèlerinage de l'âme en Le Pèlerinage de Jésus-Christ. De beide eerste zijn in 1893 en 1895 uitgegeven voor de Roxburghe Club, door Prof. J.J. Stürzinger, die door de dood verhinderd werd zijn werk te voltooien met de publikatie van het derde en laatste deel. De werken van de Roxburghe Club zijn zeer moeielik te krijgen, en dat is voor mij een reden te meer deze vergelijkende studie openbaar te te maken; ik was zo gelukkig het exemplaar van Gaston Paris enige maanden in huis te mogen hebben, en ik ontveins mij

[p. 2]

niet dat ik er anders bezwaarlik kennis van zou hebben kunnen nemen¹⁾.

Ik heb ondernomen de middelnederlandse bewerking met het origineel te vergelijken, met het doel mij een oordeel te vormen over de meerdere of mindere getrouwheid van de vertaling; indien ik de resultaten van mijn onderzoek tans hier mededeel, dan is dat om een bijdrage te geven tot het nog ongeschreven hoofdstuk van de middelnederlandse letterkunde, dat ik zou willen noemen ‘De vertaalkunst in de Middeleeuwen’; mij dunkt dat, in een beschrijving van de middelnederlandse werken, die toch voor het grootste deel vertalingen zijn, dat hoofdstuk niet mag ontbreken²⁾. Juist omdat zij in proza is geschreven, leent de vertaling van de Pèlerinage zich uitstekend tot een studie als deze. Bij Maerlant kan een onjuiste overzetting worden toegeschreven aan de dwang van het rijm; hier daarentegen was de bewerker volkomen vrij de woorden te gebruiken die hem vóór de geest kwamen; zijn werk zal dus zijn verdiensten en gebreken als vertaler duidelik aan den dag brengen.

Vooraf wil ik even de vraag stellen of de middelnederlandse bewerking enig belang heeft voor de kennis van de oudfranse tekst. Eén punt verdient misschien onze aandacht. Het gedicht van Guillaume schijnt zich te onderscheiden door een eigenaardigheid van versbouw, die hierin bestaat dat de verzen met vrouwelik rijm niet acht lettergrepen plus stomme e hebben, doch slechts zeven, plus stomme e. Stürzinger heeft, uitgaande van het denkbeeld dat de dichter dit systeem konsekwent moet

1) Zie over Guillaume de Deguilleville: G. Paris, La littérature française du moyen âge, § 156; A. Piaget, in Histoire de la langue et de la littérature française, publiée sous la direction de L. Petit de Julleville, II, 207; en vooral J.E. Hultman, Guillaume de Deguileville, en Studie i fransk Litteraturhistoria, Upsala, 1902 (Dissertatie).

2) Men weet dat Dr. A. Van Berkum, in zijn proefschrift, de mnl. Parthonopeusroman nauwkeurig met het origineel heeft vergeleken.

[p. 3]

hebben volgehouden, niet geaarzeld veelal gewelddadige veranderingen te doen ondergaan aan de tekst zijner handschriften; hierin toch hebben de bedoelde verzen meestal de acht lettergrepen waaraan de afschrijvers gewoon waren. Volgens G. Paris¹⁾ ‘on peut se demander toutefois, en présence du nombre très considérable de vers où tous les mss. donnent à ces vers le nombre habituel des syllabes, si le poète a constamment observé la règle qu'il s'était faite, et si les restitutions de M. St., toujours ingénieuses et acceptables, mais parfois assez radicales, nous représentent bien les leçons originales’. Zonder mij in deze kwestie te willen mengen, konstateer ik dat de middelnederlandse tekst, altans die van het Haagse handschrift, is bewerkt naar een oudfrans manuskript dat niet overal in de vrouwelike verzen zeven in plaats van acht lettergrepen had. Dit blijkt overtuigend uit vers 10571 vlgg., waar de oudfranse tekst heeft

... aime .....
Miex moi rendre en abbaïe
Quë (point) estre en ta compaignie²⁾,

hetgeen onze vertaler aldus overzet (100 c.): ‘Oec heb ik liever mij selven te geven in een abdie of in enen clooster dan ic dade een ychtech punt te wesen in dinen geselscap³⁾. Juist de verkeerde vertaling van de franse negatie point toont dat dit woord aanwezig was in het handschrift dat onze landsman vóór zich had. Ook vs. 8064 heeft in dezen kracht van bewijs:

(Autri) mestier c'on ne set [pas] faire⁴⁾,

1) Romania, XXIV, 485.

2) Point is door Stürzinger tussen haakjes gezet, waarmede hij wil te kennen geven dat, volgens hem, dit woord door latere afschrijvers is ingevoegd om het aantal lettergrepen op acht te brengen.

3) Var. een cleyn tijt.

4) Door [ ] geeft St. aan dat zijns inziens een woord in de tekst moet gevoegd worden, hetzij uit een ander ms., hetzij als konjektuur.

[p. 4]

dat in het Middelnederlands luidt (71 d.): ‘ander lude dingen dat niemant gedoen en can’, waar dus autri zonder twijfel in het manuskript voorkwam dat de vertaler gebruikte¹⁾.

Op de Leidse Bibliotheek bevindt zich, onder N^o. 74, een handschrift van de Pèlerinage dat door Stürzinger niet is gebruikt. Trouwens het aantal der handschriften van zijn tekst is zó groot dat het er op één meer of minder niet aankomt, te minder omdat de uitgever er van heeft afgezien, en terecht, een kritiese uitgave in de strenge zin van het woord te geven; hij vermeldt zelfs niet de varianten van alle manuskripten, doch heeft er zich toe bepaald een handschrift uit de 14^de eeuw letterlik te doen drukken en alleen de belangrijkste varianten van een beperkt aantal manuskripten te geven; slechts van de A.B.C. strofen, gericht tot de Heilige Maagd (vs. 10894 en vlgg.) zijn alle afwijkende lezingen van de handschriften vermeld. Het is dus niet mogelik een juist inzicht te krijgen in de verhouding van het Leidse handschrift tot de overige. Volledigheidshalve deel ik hier mede wat mijn onderzoek mij daaromtrent heeft geleerd. In het algemeen zijn de lezingen er van gelijk aan die van het teksthandschrift, maar in vs. 1827 komt het overeen met de groep B M G M¹ H¹ H, in vs. 11169 met A¹ L (Physiques), in vs. 9528, 10958, 10965 met M, en eindelik, in vs. 3325 met A. Zolang de verhouding der andere handschriften onder elkander niet nader is onderzocht, zal men zich met deze vage mededelingen tevreden moeten stellen.

Het Leidse handschrift bevat de drie ‘Pèlerinages’.

Tans overgaande tot het eigenlike onderwerp van deze studie, begin ik met mede te delen dat ik als basis het Haagse hand-

1) Juist omdat ik over de principiële kwestie geen oordeel waag uit te spreken, vermeld ik slechts terloops dat b.v. in vers 2056 het voegwoord et bezwaarlik gemist kan worden. Wat de interpunktie betreft, zou ik somtijds van Stürzinger verschillen; zo zou ik b.v. na vers 2496 een punt plaatsen, enz.

[p. 5]

schrift heb genomen, en overal de lezingen er van nauwkeurig heb vergeleken met die van het Haarlemse; ik heb de afwijkingen echter, in het algemeen, alleen dan vermeld wanneer er verschil van betekenis bestaat.

De vertaling volgt het origineel op de voet, zodat het niet nodig is een franse prozabewerking te veronderstellen die als brug tussen de Pèlerinage (Pèl.) en de Pelgrimage (P) zou hebben gediend. De vergelijking van het oorspronkelik gedicht met de vertaling zal dus geen ingrijpende verschillen aan het licht brengen; zij wordt er des te belangrijker door, want het psychologiese probleem dat iedere vertaling bevat, is nu zuiverder gesteld: het zijn juist de nuances die tonen welk verschil er bestaat tussen de geest van de dichter en die van de vertaler.

Trachten wij te weten te komen welk handschrift of welke handschriften onze vertaler heeft gevolgd, dan doen zich dezelfde moeielikheden voor waarop wij daareven zijn gestuit, bij het bepalen van de verhouding van het Leidse oudfranse handschrift tot de overige. Ik moet mij beperken tot enkele aanwijzigingen. In vers 113-4 kombineert hij de lezing van H¹ met die der andere handschriften, in vs. 1484 komt zijn lezing overeen met die van H A⁷, in 3436 en 3683 met O B M, in vs. 1686, 3325, 4412, 9163, 11890 met A (A M, A G L, A L), in vs. 8405 met B G, in vs. 9528 met M¹ L, in 1827 met B M G M¹ H¹ H.

Ik zal trachten door het volgende overzicht aan de lezer een zo juist mogelik beeld te geven van de verhouding van P tot Pèl., en tevens, zo mogelik, dė oorzaak op te sporen van de verschillende afwijkingen en lakunes. Het spreekt van zelf dat ik bijna uitsluitend de aandacht zal vestigen op de verschillen tussen het origineel en de vertaling. Wat betreft hun overeenkomst, mogen enkele regels volstaan.

In het algemeen, ik zeide het reeds, is de vertaling juist en geeft zij altans de algemene zin van het Oudfrans goed weer. Doch

[p. 6]

het is betrekkelik zelden dat een franse en een middelnederlandse passage letterlik overeenstemmen. Dit is b.v. het geval:

Pèl.	599.	Tel ne sont pas bon surgïen, Bon mire ne phisicïen	P.	7 d	Alsulkedane luden sijn ghene guede surgiene noch soete meesters noch ooc guede fisiciene. (var. medicine)
	607.	A vos navrez soiez piteux, Misericors et doucereux.		7 d	omme dat ghi niet fel jeghen uwe sieken sult wesen, mer guedertieren ende ontfaermertich so suldi wesen (laatste zinsnede ontbreekt Hl)
	1233.	Par vraie revelation D'enterine confession		13 a	bi waerachtigher revelacien van gheheelre biechten.
	2791.	(Que) c'est le sanc dont arrousee Fu la crois et cruentee		26 d	ende dat es dat tselve bloot daert cruce mede was bedauwet ende ghevarwet.

Doch, ik herhaal het, zulk een letterlike vertaling is uitzondering; meestal bestaan tussen Pèl. en P. verschillen die wij zullen moeten onderzoeken om een antwoord te vinden op de vraag: hoe de vertaler zich van zijn taak heeft gekweten.

Een afzonderlike plaats verdienen in dit overzicht de A.B.C. strofen, gericht tot de Heilige Maagd; de vertaler heeft zich aldaar grotere vrijheden veroorloofd, ter wille van het rijm en van de dichtmaat. Voor biezonderheden verwijs ik naar de noot hieronder¹⁾.

1) 1. De versbouw. Het Frans heeft de volgende rijmorde: aab aab bba bba De vertaler heeft dezelfde vorm gekozen, doch hij heeft er zich niet zo streng aan gehouden. Geheel juist is de volgorde van de rijmen slechts in C en N, al ziet men ook in de andere dat hij, als het hem mogelik was geweest en hij betere rijmen had kunnen vinden, het schema trouwer zou hebben gevolgd. Alleen in Ethiques verandert hij de volgorde aldus: aab aab aab aab. Zijn geringe bedrevenheid in het maken van verzen bewijzen de talrijke onjuiste rijmwoorden.
2. De inhoud. Hij geeft meestal minder een vertaling dan wel een parafrase; van de franse tekst neemt hij twee, drie of vier verzen, laat de overige weg, en gebruikt de verzen der strofe die hij aldus vrij krijgt, om de vertaalde regels toe te lichten of te omschrijven, Dit systeem volgt hij met name in Str. G.H.I.K.L.N. O (3 regels vertaald), Ethiques (4 regels), P (2 regels), C en F (1 regel), van A M X Y zijn negen regels vertaald, van D acht regels; de laatste drie bevatten toevoegselen van de vertaler. Behoudens kleine afwijkingen komt de vertaling van B E R S T Z C ongeveer overeen met het origineel, doch geheel verschillend is daarentegen Q. In de vertaling komt, aan het einde, een strofe voor die in het Frans ontbreekt.

[p. 7]

Om het overzicht te vergemakkeliken, komt het mij raadzaam voor de stof in twee delen te splitsen. In het eerste behandel ik de veranderingen die de vertaler aan de franse tekst heeft doen ondergaan; wij zullen daaruit dus zien in hoeverre hij zich vrijheden veroorloofde tegenover het gedicht dat hij vertaalde, en wij zullen er ons tevens een oordeel door kunnen vormen over de meerdere of mindere juistheid van zijn vertaling. In het tweede vergelijk ik de stijl en de woordekeus van de vertaler met die van Guillaume de Deguilleville, en dat onderzoek zal ons inlichten omtrent de vaardigheid die de bewerker bezat in het gebruiken van zijn moedertaal, omtrent de eisen die hij zich als vertaler stelde en omtrent zijn opvattingen op het punt van taal en stijl. In het eerste deel beschouw ik dus vooral de inhoud, in het tweede de vorm van zijn vertaling.

I.

1. Over de juistheid van de vertaling.

Wij beginnen onze beschouwing met de bespreking van de wijze waarop onze vertaler de woorden overzet, om daarna over te gaan tot zijn vertaling van zinnen. De manier toch waarop hij een woord, afzonderlik genomen, weergeeft is een goede maatstaf voor de beoordeling van de juistheid zijner vertaling en kan ons reeds dadelik laten zien hoe ver hij in het Frans was.

Men kan zeggen dat onze landsman in de meeste gevallen een frans woord weergeeft door de daaraan beantwoordende term; toch komt het niet zelden voor dat hij op een andere wijze te werk gaat. Wij vinden nl. een gehele reeks franse woorden die hij vertaalt met een bastaardwoord; dit geval zal zo straks op nieuw ter sprake komen wanneer wij over de vorm van de vertaling zullen handelen. Tans moeten wij ons de vraag stellen: zijn de vertalingen juist? Geeft de vertaler zich altijd rekenschap van de kracht, ja zelfs van de betekenis der

[p. 8]

franse woorden, zowel van die welke hij vertaalt als van die welke hij gebruikt?

Er zijn twee bastaardwoorden waarvoor onze ‘clerc’ een voorliefde heeft, nl. destrueren en deputeren; dit zijn ware lopers bij hem geworden; hij gebruikt ze te pas en te onpas:

Pèl.	3896	monnoiee	P.	35 b	ghedestrueert
	6244	convaint		54 b	destrueert
	8593	detrai		78 b	destrueer
	9224	deffonder		85 d	destrueeren (var. forceren)
	9237	abatre		85 d	destrueeren
	13444	fauchier		127 c	destrueeren.
	2981	fait		28 b	ghedipputeert ende ghemaket
	5647	estuie		49 d	ghedeputeert
	11623	repute		111 c	deputeer
	11931	reputa		114 b	dipputeerde
	13451	expose		127 d	ghedipputeert
	13523	repute		128 c	ghedipputeert

Zoals men ziet, zijn deze termen voor de veelsoortigste begrippen gebruikt, en men zou kunnen veronderstellen dat de vertaler zich uit gemakzucht zo vaak van bastaardwoorden bediende, die uitteraard een vagere betekenis hebben dan de inheemse. Doch bij hem zijn zij in deze gevallen toch wel wat te vaag en hij maakt het zich wel wat al te gemakkelik, wanneer hij, zoals in de volgende verzen, zich vergenoegt het franse woord te vertalen door een ongeveer gelijkluidend bastaardwoord dat hij blijkbaar op de klank af koos:

Pèl.	1061	prone	P.	11 d	poye (var. predicstoele)
	1141	cas		12 c	cause (var. sake)
	1244	interpretation		13 b	instructien ende predicaciën
	1672	avis		16 d	viseie
	1680	discerner		17 a	declarieren
	1754	generations		17 c	gouvernacie (vgl. echter enige regels verder: generacie. Var. regiment)
	2401	entente		23 c	intencie (var. meyninghe)
	3221,	3227 locaument		30 a	noyaliken (var. loyalike)
	3248	contenus		30 b	ghecontinueert
	3291	deviser		30 c	visieren
	3816	perche		34 c	proche (? Var. recke)

[p. 9]

	5952	emprimer		52 c	impetreren
	6128	marremens		55 a	perlement
	6180	obstacle		55 c	habitakel
	6966	puni		62 b	gepurgeert
	7979	abuissail		70 d	abuys
	8050	desposee		71 c	gedegradeert (var. beroeft)
	8602	haste menu		78 b	nuwen harste (var. vierharsten)
	8867	firmament		81 c	instrumenten
	9478	despense		88 c	dispensiere (var. dispenseeresse)
	10010	menterie		93 d	matteringe of materie (var. manteneringe of manterie)
	10030,	10032 menterie		94 a	manteringe (tweemaal; var. manteneringe, manteringe)
	10057	clopine		94 b	gecopieert ende gestudeert
	10058	mentemens		94 b	manteringe (var. manteneringhe)
	10145	Propriete		95 b	properlijc
	12484	observances		119 c	obediencien
	12951	invocation		123 b	devocacie

Trouwens, niet alleen bij de keuze van bastaardwoorden heeft hij zich al te vaak door zijn gehoor laten leiden; dat overkomt hem ook met woorden die in engere zin middelnederlands zijn. Ziehier enige termen die hij blijkbaar alleen gebruikt wegens hun overeenkomst in klank met het franse woord:

Pèl.	2090	buee	P.	20 d	brebuuck (l. biebuuck, var. biecorff)
	3395	martel		31 b	mantel
	3502	martelet		32 b	mantel
	9093	zodiaque		84 b	zeedraken (var. sedraken)
	9098	Mahomet		84 b	amitte (var. amicte)
	10527	embrunchiee		99 d	bronkende
	11283,	13163 buee		107 d,	125 b buuc (var. buc)

Dit is, inderdaad, een originele manier om zich uit een moeielikheid te redden. Minder zwaar moeten, dunkt mij, de volgende foutieve vertalingen wegen, die blijkbaar aan slordigheid, niet aan onkunde te wijten zijn.

2935	mendre,	waarvoor	de	vertaler	blijkbaar	heeft	gelezen	(28 a)	mieudre
4020	païs,	waarvoor	de	vertaler	blijkbaar	heeft	gelezen	(36 b)	pris
5308	s'en pare	waarvoor	de	vertaler	blijkbaar	heeft	gelezen	(46 d)	separe
7601	place	waarvoor	de	vertaler	blijkbaar	heeft	gelezen	(68 a)	palais
9583	parisis	waarvoor	de	vertaler	blijkbaar	heeft	gelezen	(89 d)	paradis

[p. 10]

Ik aarzel ook niet hierbij te voegen de hoogst zonderlinge overzetting van evaporee (vs. 7780); dat wij hier met een vergissing te doen hebben, blijkt uit vs. 7786, waar hetzelfde woord altans iets beter is vertaald. Men vergelijke:

7779	Du vent du souflet enflee Sui si que, se evaporee N'estoie, tost (je) creveroie	69 b	Ende overmits den winde van desen blaesbalge so bin ic oec selve so gezwollen ... ende en ware dat voetsel dat ons Eva (var. ens) leerde nutten ic soude haestelic spliten.
7786	.... evaporee	69 b	.... uutblase

Zo is de uitdrukking a moi l'ara, op fo. 45 b verkeerd vertaald met hi sal tegens mi spreken, en op 77c eveneens zeer zonderling met en had cromme stave noch rechte(?), daarentegen zeer juist, op fo. 63 c, met mi rekeninge doen. Als slordigheden zijn zonder twijfel ook te beschouwen de vertaling, in vs. 2296, van maillet door besem (22 c); in 4749, van renge door taerge (41 d); in 6104, van veüe door lichame (53 d).

Doch, om terug te komen op de zonderlinge klanknabootsingen - een eervoller naam toch kan ik er niet voor vinden - van daareven: zij tonen dat onze vertaler het zich soms gemakkelik maakte; evenmin als de hierboven vermelde fouten, behoeven zij als bewijzen van zijn onkunde te worden beschouwd.

Dat is waarschijnlik wèl het geval met de volgende vertalingen; altans ik weet niet hoe die fouten anders te verklaren zijn:

531	Non mie de necessite Mais d'avenant congruïte	7 a	Mer van ghemeenre onderhoricheit,
1212	en punissant	13 d	in iugieren (var. in duemene)
1916	Qu'a sa franchise et a s'onneur	18 d	dan te eren of te salicheden (var. scalcheden)
2843	avant .... que aus balestes fust baillie	27 b	eert ghelevert was den winde.
3118	Sans faire en adevinement (varr. S. en f. devinement, S. f. nuld.)	29 b	sonder enighe murmuracie der in te maken.

[p. 11]

Zeer kurieus is de vertaling van traitis (vs. 683) door treckend (8 c), eene letterlike overzetting die toont dat de vertaler de betekenis (‘schoon gevormd’) van het franse woord niet kende.

Onjuiste vertalingen van gehele zinnen komen niet zelden voor en ook daarbij is het moeielik een scheiding te maken tussen de fouten die aan slordigheid en die aan onkunde zijn toe te schrijven. Wel zijn er natuurlik graden in te onderscheiden. Zo maakt de vertaler volslagen onzin o.a. van de verzen 76 en 3444:

76	Ja n'i deust il pas treuage (d.i. ‘entreegeld’)	2 b	Nochtans en was hi (var. hijs) niet sculdich.
8444	Et de rire du bout du dent	76 b	Want ic can wel lachen ende togen mijn tande.

Evenmin is zijn bedoeling duidelik in de volgende verkeerd overgezette verzen:

142	Sans estre de nulli repris	2 c	Sonder yements vraghen
300	Pour li acquerre des amis	4 d	om te soecken ende te visitieren alle sine vrienden
3147	Or faut il (donc), dist Sapience, Que remplage a soufisance Tu li truisses on (que) faussee Soit t (en)' autorite vulguee, Par la quelle as prouve et dit Que u monde n'a point de vuit, Quar d'aucune chose il sera Rempli ou vuidenge i ara.	29 c	Nu seitse het moet sijn nae dijns tselves wille dattu hem vints vervult (var. vervullinge) na sijnre ghenoechten of dijn opinioen sal sijn vervult noch verzaet (var. s.s. valsch n.v.)

Soms staat zelfs in de vertaling juist het omgekeerde van hetgeen er staan moest, bijvoorbeeld:

5476	Comme douz et traitable roi.	48 a	als een coninc ende een god die te vresene was
7225	D'une sans plus je te dirai Pour ce que plus m'efforcerai De toi dedans li encorder Quë es autres et arrester	64 c	Ja van elken allene bisonder sel ic di daer of seggen omdat ic mi wil pinen daer in di te strecken ende te vane.

[p. 12]

Ik kan hier al de fouten die ik heb opgemerkt niet opsommen, zij zijn vrij talrijk. Als men echter hun cijfer vergelijkt met het grote aantal verzen dat het oudfranse gedicht telt (meer dan 13000), dan is men eerder geneigd het niet hoog te vinden, al zijn er onder die ons soms doen twijfelen of de vertaler wel zeer intelligent was. Het is dan ook niet meer dan billik dat ik hier, als tegenwicht, enige plaatsen bijeenzet waaruit blijkt dat hij ook zeer verstandig wist te werk te gaan:

Pèl.	455	Ce fu celui qui le pas fist Qui ort ne fu ne ne mesfist	P.	6 b	hi was selve die coninck diene visierde (var. verzeerde) de makede ... Ende nochtan en had hijs gheen noot te doen.
	2662	courtoisement		25 d	sonder iemant te werne.
	4994	Se ce n'est par ton offense		44 a	tensi dattuut verdienste in te doen dat ic di verboden hebbe.
	5532	De fais et de narrations		48 c	van sijnre eerster ordinancie
	9053	... quar du meschief d'autri Chascun a un mirour pour li		83 d	want hi castijt hem herde sachte die hem castijt bi enen anderen.

Als voorbeeld van een fraaie - zij het ook omslachtige - vertaling vermeld ik nog die van Pèl. 2487-2496; zie hier de franse passage:

Non pas pour ce que leur il fust
Ne que point leur estre dëust,
Quar (pas) donner ne le pouoient
Mes serjans qui le gardoient
Ne ceus digne du recevoir
N'estoient ne de li avoir.
En bail l'ont ëu seulement
Pour rapeler a mon talent;
Quar fors moi nul ne le pouoit
Donner ne donner ne devoit.

De vertaling luidt aldus (24 b.): Mer hier in en es niet te verstane dat haerluder was noch ooc yet sculdich was te

[p. 13]

wesen. Want mine serianten en waren niet machtich dat sijt weck mochten gheven, om dat sijt van minen weghe hadde[n] te bewaerne ende te bewachten. Noch ooc die ghene en warent niet sculdich tontfane noch te hebben over haer eighen goet. Maer hets hem geleent sonder meer om weder te hebben te mijnre genouchten alst mij ghelieft. Want sonder minen wille noch sonder mijn consent so en was noyt niement machtich noch sculdich yement te gheven.

2. Over de nauwkeurigheid van de vertaling.

Tot nu toe hebben wij ons bezig gehouden met de woorden en passages die, door welke oorzaak dan ook, verkeerd zijn vertaald. Tans vraagt een andere groep van afwijkingen onze aandacht, nl. die de algemene zin van de franse verzen weergeven maar in biezonderheden daarvan afwijken. De vertaler bedient zich soms niet van de middelnederlandse term die onmiddelik aan het franse woord beantwoordt, doch van een die in betekenis hieraan slechts min of meer nabij komt; hij laat soms verzen uit, en wij zullen moeten zien in hoeverre hij de tekst daardoor verzwakt. De verschillen tusschen Pèl. en P. die wij tans ter sprake brengen, zijn ingrijpender dan de tot nu toe behandelde, die alle min of meer geïsoleerd waren; zij zullen ons een begrip geven van de wijze waarop de vertaler zijn rol heeft opgevat en zullen ons tevens zijn eigenaardige geestesvorming leren kennen,

Ziehier, om te beginnen, enige afwijkingen waarvan het mij niet gelukt is de oorzaak op te sporen; zijn zij te verklaren uit slordigheid?:

Pèl.	1510	estincelle(s)	P.	15 c	kersen
	7664	prestre		68 c	prince
	8081	Ce mantel pas seule ne vest, Fait pour toutes les vielles est		72 a	dese mantel en was niet gemaect allene om minen wille mer om elkerlic diene begheren
	11331	jocs		108 b	ogen.

[p. 14]

Karakteristiek is daarentegen een gehele reeks veranderingen die de vertaler aanbrengt en die hem aan ons doen kennen als iemand die weinig gevoel had voor oorspronkelikheid en voor geestigheid, die zich meer voelde aangetrokken door het gewone en alledaagse en die angstvallig vermeed wat hem vreemd voorkwam. Hij is wat laag bij de grond. De typiese uitdrukkingen die aan Pèl. een eigenaardige bekoorlikheid geven, vinden geen genade in zijn ogen. Voor lokale kleur heeft hij geen zin; spreekt Guillaume (vs. 7588) van iemand die men tot Bouloigne la Crasse vergeefs zou hebben gezocht, de vertaler vervangt deze naam (68 a) door het hoge Rome en Jerusalem; noemt de franse dichter (vs. 7635) Chastiau Ludon, de vertaler schrapt die naam. Hij handelt met zulke plaatsen op twee manieren, òf hij vervangt de biezondere uitdrukking door een algemene, òf hij laat haar achterwege. Voorbeelden van de toepassing van het eerste middel:

Pèl.	1577	... bruiere ne geneste N'autre arbricel	P.	16 a	bloomkijns noch crudekijns
	1594	... les bles et les fourmens		16 b	die cruden
	1939	....... faite Forgie(e), dolee et pourtraite		19 a	ghemaect ende gheformeert
	1956	Nul charpentier ne nul charon		19 a	ghene dinc
	5052	Coup de dart et de saete		44 c	slach ende quetsure
	5316	Me retournez vous le billart		47 a	sidi sot
	5333	Pour (vos) paroles desguisees Et (vos) fanfelues rimees		47 a	al uwe redenen
	5518	... flagolant		48 c	gheeft te verstane
	6513	Il y cressoit hous et fresgons, Bos espineus plain d'aguillons		57 c	vreselike bramen ende scerpe doornen
	6772	... pour moi gerroier Il est advocat devenu		60 b	hi is tegen mi gestaen.
	7070	Que fust loutriere ou louviere		63 b	si plach te vane wilde beesten (var. wolven of w.b.)
	7244	le vent de Nort		64 d	die wint
	7484	dens de lait avoie		67 a	jonc was
	7743	.... tuiaus Et flëutes et chalemiaus		69 a	menigherhande instrument
	8304	herpoia		74 a	clam in bliscappen
	8507	lisse pautonniere		77 b	lelike teve

[p. 15]

	8634	bonne renommee		78 d	duechden
	8847	... gletonnier, Ronce, espine ne groiseillier		81 b	doorn of brame
	8903	endenter		82 a	maken
	11729	Touz jours endruist ses verveus Et ses penniaus et ses raiseus		112 c	maect vaste sine netten
	11804	La giberesse et coursiere, La sauterelle, la saillant		113 b	die snelle
	12332	Destour ou mucier les pëusse		118 b	ruste
	13121	Son sanc boif et sa chair mengu		124 d	vertere sijn bloet ende sijn vleisch.

Door deze afwijkingen van de oorspronkelike tekst krijgt de vertaling iets mats. Vergelijk b.v. de volgende passages met de vertaling:

Pèl.	6635	... fer cler et fourby Et acier luisant et burny	P.	59 a	... stael dat boven maten gebruneert is.
	8159	Comment u mirour elle pert Toute sa fierte du desert		73 a	dat men hier bi moet verschalken.
	11807	Je vois, je vieng, sail et vole, Je espringale, je karole, Je trepe et queur, (et) dance et bale Et vois a la huitefale, Je luite et sail fossez bien joins Et gete la pierre au plus loins Et nulle fois (je) ne m'esmaie De trespasser mur (et) ou haie		113 b	Ic ga, ic springe, ic lope over die grachten, ic danse, ic tumele, ic werstele. Ic werp den steen omverre, ic clymme over de muren.
	10161	Delez leur riule bocus sont		95 c	Want daer si sculdich waren te sijn recht ende slecht, daer sijn si gebult ende oneffen.

De vertaler is een nuchter man. Nuchter is hij wanneer hij vrolike verzen wijzigt, als Pèl. 7817

Tru tru di je, tru tru tru [tru]!,

een onschuldige scherts, van weinig belang voor de tekst, maar die toch levendigheid geeft aan die passage van het Oudfrans.

[p. 16]

Nuchter is hij wanneer hij ironiese gezegden tot banale verzekeringen maakt, zooals:

Pèl.	4834	.... or voi Com vigureus es chevalier enz.	P.	42 d	nu sie ic wel dattu geen goet ridder en bist.
	8812	Et bien vous di (que), se sans rage Estoit, si n'i paroit (il) mie.		81 a	Ende si docht mi sijn al verwoet ende buten haer selven.

Nuchter is hij vooral wanneer hij beelden en vergelijkingen niet doorzet en ze middenin onderbreekt om de zaken bij hun naam te noemen. De strofen leveren vele voorbeelden van deze eigenaardigheden; zie ook:

Pèl.	3860	orage	P.	35 a	hovaerde
	7793	J'en corne prise mainte foiz Que rien n'ai pris		69 b	Want ic beroeme mi menichwerf van dingen die ic niet en hebbe.

De indruk die deze groep van afwijkingen ons heeft gegeven kan niet dan versterkt worden door de lakunes die wij opmerken als wij de franse met de middelnederlandse tekst vergelijken. Men gaat niet te ver als men het systeem van de schrijver om al wat in het Frans karakteristiek is weg te laten, noodlottig noemt voor het middelnederlandse werk. Nemen wij b.v. de geestige beschrijving der kleding en de hekeling van de modezucht van zijn tijdgenoten waarmede Guillaume de Deguilleville ons vermaakt (vs. 7496 vlgg.). Wat komt daarvan in de vertaling te recht? Ongeveer niets. In vers 9777-79 noemt de franse dichter verschillende jachtinstrumenten:

Unes longes, se vous voulez,
Et unes guiches me donnes.

De vertaler laat die eenvoudig weg. Zo doet hij met de namen van de dichtsoorten en de spelen die vermeld staan Pèl. vs. 6753 vlgg., zo doet hij ook in de volgende passages, waar alle techniese termen zorgvuldig vermeden zijn:

[p. 17]

Pèl.	1951	Sans coignie puis bien ouvrer Forgier, doler et charpenter	Ontbreekt P.	19 a
	3764	Point ne te faut de cloche au col	Ontbreekt P.	34 b
	4103	Malvoisine ses saetes (Et) espringale ses mouchetes Aus postis peuent bien geter	Ontbreekt P.	37 a
	4167	‘Dites, dist(il), a cil qui tremble, Qui est en fievre, qu'il ne tremble, Et vous verres, s'il cessera.’ Aussi dist il: ‘Certes cil la Dont vous parles se cesseroit Mont volentiers, se il pouoit’	Ontbreekt P.	37 c
	5096	Ensourcillie et reboule	Ontbreekt P.	45 a
	5183	Adonc Raison bouta sa main Par un amigaut en son sain Et une boiste ataint en a Dont unes letres hors sacha	Ontbreekt P.	45 d
	5228	Lourt et enfrun et dangereus	Ontbreekt P.	46 b
5760	De tabletes et couteles, (De) greille couroie ferree Et (de) bourse pinpelotee De las de soie desguises, Rouges et vers entremesles Tu cointement espigacier Le veus ......	Ontbreekt P.	51 d
	5771	Tu le pignes et le blondis Et aplanïes et polis	Ontbreekt P.	51 d
	7967	...... racornillie Tortu et racroquevillie	Ontbreekt P.	70 d
	8868	Qui microcosme se nomme Ou petit monde	Ontbreekt P.	81 c
	8875	La rechigniee mere aus chiens	Ontbreekt P.	81 d
	9075	Ratatelee de clustriaus De viez panufles, de churriaus	Ontbreekt P.	84 a
	12965	Mont aime tel juglerie, (Et) tel son et (tel) orguenerie.	Ontbreekt P.	123 c

Dat de vertaler zelfs geen pogingen doet om de woordspelingen van de franse tekst weer te geven, bewijzen verschillende plaatsen. Doch vooral te betreuren is het dat hij er toe is gekomen om beelden, vergelijkingen, aardigheden te schrappen. De vertaling is daardoor droog en dor geworden.

[p. 18]

a hij laat spreekwoorden weg:

Pèl.

4705

Quar ce qui est bon a mulon Si n'est pas bon a estalon

P.

41 c

goet om enen mensche mer niet om alle menschen.

b hij schrapt vergelijkingen en beelden:

Pèl.	6719	Haie n'est pas mur a carniaus Pour [en] clorre tours et chastiaus	ontbreekt P.	59 d
	6874	Et (met) les pans a la couroie	ontbreekt P.	61 b
	6921	Plus est marrastre aus pelerins Que l'escoufle n'est aus poucins	ontbreekt P.	61 d
	7203	Ne sont pas cordes de Clervaus, Ains furent faites a Nervaus	ontbreekt P.	64 c
	7619	Je sui l'escume qui floter Vueil sur la bonne eaue et noer	ontbreekt P.	68 a
	7650	Qui est plus cruel que bicorne Ne que cisel a charpentier	ontbreekt P.	68 b
	9324	Quar ausi com li bles semes Fait plus de bien et de profist Que cil qui u grenier se gist	ontbreekt P.	86 d
	10680	Ou plus tost ne vas que Tigris	ontbreekt P.	101 d
	13283	Et aussi com alast au fain	ontbreekt P.	126 b

Het is waar dat de vertaler een enkele maal vergelijkingen maakt die niet in de franse tekst staan, maar welke!

Na Pèl. 5654

49 d of enen kemel driven door eenre naelden oge.

Men zal mij toegeven dat deze vergelijking in oorspronkelikheid onderdoet voor die van de dichter.

c de vertaler laat aardigheden weg:

Pèl.	2755	Rien n'i scuent, esbloe sont, Voisent couchier, assote sont	ontbreekt P.	26 c
	5269	Pensïez vous a voz amours Ou a faire chastiaus ou tours?	ontbreekt P.	46 c
	5319	Se mouche en lait ne connëusse	ontbreekt P.	47 a
	6032	Qui me sont puces es oreilles	ontbreekt P.	53 b
	7062	Laide chose fust en sale Qui li vëist venir dancier	ontbreekt P.	63 a
	8114	... que n'ont pas sur eus	ontbreekt P.	72 b

[p. 19]

Dit weglatingsysteem hangt samen met een andere eigenaardigheid van de vertaler, die nl. moeielike verzen eenvoudigheidshalve overslaat. Wanneer men de lijst nagaat van de verzen die in de middelnederlandse tekst ontbreken, vindt men ook hier lakunes die moeielik te verklaren zijn, doch daarnaast een groter aantal op plaatsen van de franse tekst die bezwaar voor de vertaler hebben kunnen opleveren.

Ziehier vooreerst enige verzen die niet zijn vertaald, zonder dat ik weet waarom:

Pèl.	1344	... et sa dependance Quant l'une est, aussi est l'autre	ontbreekt P.	14 a
	3813	Adonc Grace Dieu si entra En sa courtine et m'apela	ontbreekt P.	34 c
	4534	Qui me semble estre grant tourment	ontbreekt P.	40 a
	8561	Et se ce ci ne te soufist, Bien sai on mont d'ordure gist. Assez t'en trouverai, avant Que point ne voises agroucant	ontbreekt P.	78 a
	11318	Pour la soif Israel garir	ontbreekt P.	108 b
	12298	Aussi qu'u temps du deluge Par ta grace a Noë fëis	ontbreekt P.	117 d

Zo ontbreken op fo. 69 c vijfendertig verzen van Pèl. (7829-64).

Het geval doet zich voor dat de vertaler slechts gedeelten van verzen weglaat, zodat bijv. het onderwerp van de éne zin bij het werkwoord van de volgende komt te staan, daar het werkwoord van de eerste en het onderwerp van de tweede zin zijn uitgevallen.

Deze lakunes eenvoudig te verklaren uit het streven naar vereenvoudiging van de tekst gaat niet aan, omdat, zoals wij in het tweede deel dezer studie zullen zien, de vertaler eerder omslachtig is. Dus ook hier slordigheid?

Ziet men niet goed in waarom hij in dezen aldus heeft gehandeld, maar al te goed begrijpt men zijn nalatigheid in een lange reeks van passages waar de oudfranse tekst moeielik te vertalen was. Deze handelwijze is een tegenhanger van de daareven besproken manier waarop hij met woorden en plaatsen die hem ongewoon toeschenen omspringt.

[p. 20]

Ziehier, om te beginnen, enige vreemde substantiva, door de vertaler niet overgezet: con respondans, varr. correspondans, Pèl. 1128 (P. 12 b) - gerfaut, Pèl. 7083 (P. 63 b) - esmerillon, Pèl. 7084 (P. 63 b) - Poitevineresse, Pèl. 9517 (P. 89 a) - machecriere, Pèl. 12128 (P. 116 b) - equipollence, Pèl. 12417, 12441 (P. 119 a), 12607 (P. 120 c) - equivalence, Pèl. 13013 (P. 123 d).

Weggelaten moeielike verzen:

Pèl.	681	Fallace d'elenche (puez) faire [Puez] cy endroit sans (toy) meffaire	ontbreekt P.	8 c
	1418	.... et domination A et en est droit relatis	ontbreekt P.	14 c
	2119	Car se (bien) ne le contrisoie	ontbreekt P.	21 a
	3697	Quar tout li mondes ens mire N'est pas si grant quë as en de (d.i. als de aas op een dobbelsteen)	ontbreekt P.	33 d
	5379	Plus arguer vous ne pouez Que seulement ainsi nommez Soiez, quar par existence Ce estes sans (point de) difference	ontbreekt P.	47 d
	7210	Et Fetardie la pasmee	ontbreekt P.	64 c
	8885	Se eche seche i avoie, (Tan) tost le feu dedens metroie	ontbreekt P.	81 d
	9503	Mont sont ore d'acrocheteurs Entour le roi et de hapeurs Qui, se apercëus estoient, A soudre au roi mont aroient	ontbreekt P.	88 d
	9938	Une fois coconne chevaus	ontbreekt P.	93 b
	11919	Touz jours en leur idem reviennent	ontbreekt P.	114 b

Somtijds slepen de verzen die uitvallen andere mede die een toespeling bevatten op de weggelaten passage en die dus onverstaanbaar zouden zijn nu deze ontbreekt. Dit is het geval met de tirade Pèl. 1181-1188 (P. 13 c.), achterwege gebleven omdat door de vertaler niet is opgenomen vs. 1005:

...... maniable
Versatile et variable,

die op P. 11 a hadden behoren te staan. Zo ontbreken ook

[p. 21]

de verzen Pèl. 9191-9200 (P. 85 b), omdat Pèl. 9163-66 niet vertaald zijn.

En wat te zeggen van de lakunes waardoor verzen onvertaald blijven die volstrekt onmisbaar zijn, zoals vooral het geval is in de passage die van vs. 9611-9652 gaat? In de regels die korresponderen op vss. 11997-12000 en 12237 ontbreekt de tegenstelling; de verzen 3181-84 en 10593-96 zijn niet vertaald, hoewel zij het antwoord bevatten op een vraag die wèl in de middelnederlandse tekst is opgenomen. Op de volgende plaatsen verzuimt de vertaler enige franse verzen te vertalen die een verklaring van het voorafgaande bevatten en daarom niet dan node gemist worden:

Pèl.	1787	En sa facon li deniant Ou soi de sa facon plaignant enz. tot vs. 1800	ontbreekt P.	17 d
	5092	... quant plus fort de moi la voi	ontbreekt P.	67 b
	12732	Et leur fautes leur emplissoit	ontbreekt P.	121 c

De billikheid gebiedt ons echter hierbij te voegen dat niet zelden de weglatingen van de vertaler te rechtvaardigen zijn. De franse tekst toch bevat een zeker aantal stoplappen, aangebracht ter wille van rijm en maat, die in de vertaling terecht zijn geschrapt. Ik noem er nog enige, tot besluit van dit deel onzer vergelijking:

Pèl.	1674	Et assez despourveuement,	ontbreekt P.	16 d
	2640	sans contredit	ontbreekt P.	25 d
	2858	Qui fust en bourc ne en ville,	ontbreekt P.	27 b
	8810	Si com m'estoit avis	ontbreekt P.	81 a
	10877	apertement	ontbreekt P.	104 a

Bovendien ontbreken, alleen in H.:

4423	Quer c'est la droite fermëure	P.	39 b
8146	(Et) nourries et soustenues		72 d.
8739-42	(die een herhaling bevatten van 8735-38).		80 a

[p. 22]

II.

1. Over de woordeschat van de vertaler.

Een der meest voorkomende woorden van het franse gedicht is esbahi. Gaan wij na hoe dit, op enkele plaatsen. is weergegeven.

Pèl.	1289 (P. 13 c)	versaecht ende buten kere
	1470 (15 a)	tebabbeert (var. verbabbeert)
	1472 (15 a)	bedroeft
	1487 (15 b)	ten einde van mijnre verstandenisse
	4432 (39 b)	denkende
	4829 (42 d)	versaecht.

Geen dezer vertalingen is onjuist en men mag uit deze ruime woordenkeus besluiten dat de vertaler niet alleen zijn moedertaal goed machtig was, doch ook zich er op toelegde gebruik te maken van de rijkdom van termen die hij tot zijn beschikking had. Het is waar dat men ook een feit zou kunnen aanhalen van het tegendeel, want op fo. 17 d en 18 a gebruikt hij driemaal het woord verspreken, terwijl het Frans op die plaatsen verschillen werkwoorden heeft, nl. laidoier (1786), tencier (1818) en courroucier (1824). Evenwel, dat is een uitzondering.

De vertaler breidt zijn woordeschat uit door op kwistige wijze franse woorden tot de zijne te maken. Sprekende voorbeelden zijn: execucie, ordinancie ende ministracie (var. ministrancie), P. 7 b (Pèl. 567 en 568) - exposicie ende significacie (var. beteekenesse)¹⁾, 21 c (Pèl. 2183 en 2184) - murmuracie noch detractie, 23 d (Pèl. 2422), ghereprobeert, 28 b (Pèl. 2974). Dat hij hierin nog verder ging dan zijn tijdgenoten blijkt hieruit dat hij zich soms verstout neologismen van dat soort te bezigen, bijv. gepaneteirt, 27 c (Pèl. 2874), gheautoriteit (var. gheauctorizeert), 25 b (Pèl. ottroia, 2598). Dit blijkt ook hieruit dat, waar het vreemde woord dat aan de franse term zou beantwoorden niet

1) In het algemeen kan men zeggen dat Hl. minder vreemde woorden gebruikt dan H. Vgl. H. multitude; Hl. menichfuldicheit (20 a); H. juge, Hl. duemere (12 b) enz. Maar op fo. 56 a heeft bijv. H. tonvreden en Hl. ontpayet. Vergelijk de hierboven volgende lijsten.

[p. 23]

gebruikelik is, hij deze niet altijd door het middelnederlandse woord weergeeft, maar door een andere, soms zeer ver af liggende vreemde term; zelfs veroorlooft hij zich dat wanneer het rechtstreeks met het franse woord overeenkomende bastaardwoord hier wèl in gebruik was; om plente te vertalen, zal hij niet het middelnederlandse overvloed gebruiken, maar evenmin plenteit; hij kiest multitude. Ziehier eenige voorbeelden:

Pèl.	288	païs et region	P.	4 c	contreye ende lantscap
	1962	laidure		19 a	confusie (var. confuse)
	2136 quasser		21 a	frochieren
	2380	ce que je doi		23 b	mijn devoor
	2384	son affaire ot raconte		23 c	hadde volent haer sermoen.
	2435	estache		23 d	calumpne
	2617	avise		25 c	infermeren (var. informeren)
	3172	tes dis		29 d	dijn opinio (var. opinioen)
	3190	conclurras		29 d	exponeren sult
	3282	apreneresse		30 c	instrueren
	3359	lieu		31 b	tresorie
	3984	peril		36 a	aventure
	4389	causes		39 a	ockisioenen
	4646	maus		41 a	persecucie
	4683	parlez		41 b	hebstu mencioen gemaket
	4712	fusses cause		41 c	mochtestu hebben gealligiert
	4858	iroies male voie		43 a	soutste termineren
	4897	murgoe		43 b	trisoer
	5056	songe		44 c	visioen
	5071	nuncier		44 d	exponeren
	5154	discipline		45 c	geëxamineert
	5291	existence		46 d	substancie
	5374	distinction		47 b	differencie
	5736	gouverner		51 c	regieren (var. governeren)
	5885	faerie		50 d	fanthome
	5956	defenir		52 c	faelgieren
	5968	nation		52 d	creacie
	7480	paradis		67 a	vergier
	9035	perilz		83 d	impedimenten (var. belettingen)
	9251	subventions, diziemes et extortions		86 a	imposiciën
	10285	mal		96 d	vernoey
	10317	delit		97 b	sollaes
	11505	fagot		110 b	fasseel (var. bundel)

[p. 24]

Wij hebben gezien welke bezwaren dit overvloedig gebruik van bastaardwoorden heeft opgeleverd en behoeven over deze eigenaardigheid van de vertaler dus niet verder uit te weiden.

Ziehier een ander feit dat toont dat hij over een grote woordenschat beschikte en zich die ten nutte trachtte te maken. Het is bij hem, men kan haast zeggen, een systeem geworden om aan een verbum, en ook aan een substantivum en een adjektivum, een synoniem toe te voegen. Hoewel dit niet zozeer een persoonlike eigenaardigheid is, doch ook bij andere prozaschrijvers wordt aangetroffen, haal ik de volgende voorbeelden aan:

Pèl.	328	trestout li faut	P.	3 d	alle dinc gebrect hem ende van allen dinghen heeft hi berste
	332	les recreans		3 d	die vercranckt sijn ende onmachtich haers lijfs
	333	les trebuchiez		3 d	die ghevallen sijn ende ter neder liggen
	334	les fourvoiez		3 d	die onweghet (d.i. ont-) sijn uten rechten wege
	375	savoir sans doutance		5 c	verstaen, weiten ende ghevroeden
	591	bleciez		7 c	ghequest of gewont of gefrochiert
	1023	ha las		11 b	acharmen lacen katijf
	1380	huis		14 b	dore of scrinen
	1713	occuper		17 b	veronledighen ende besich maken
	3179	estudians		29 d	scolieren ende studenten
	3798	parle		34 c	berorct ende angevaert ende ghesproken
	3998	agraventes		36 a	bersten ende sterven (var. e.s. ontbreekt)
	6019	regarde		53 b	sieh ende merc ende bepeynst
	6218	empeschement		54 a	belettinge ende wederstoot
	6860	galeus		61 a	galen, bobblen noch puysten
	7123	arrester et lier		63 d	vaen ende gecrigen ende gelauwen
	8119	sages		72 c	ghetempert ende ghemaniert (ontbreekt Hl.)
	8363	crue		75 a	rawe ende ongesoden
	8447	froter et oindre		76 b	smeren ende salven ende wriven ende cloyen (var. wriven ontbr.)
	9606	foires		90 b	mercten ende comanscappen
	10368	de petit pris		97 d	oncostelic ende onsmakelic
	10369	feves		97 d	bonen of wermoese

[p. 25]

	10496	repesner		99 c	hoge springen, dansen, pipen, bongen (var. h.s.d. reyen p. ende bommen)
	11721	irayne		112 b	spinne noch coppe.

Het overkomt de vertaler soms wel eens dat zijn tautologieën niet goed zijn gekozen en dat hij onzin neerschrijft:

Pèl.	8133	fol	P.	72 c	dol (var. sot) ende consteloes
	8357	male affection		75 a	quade affectiën ende opinioenen
	8770	embati		80 c	doerstac ende wonde
	8960	tuoient		82 c	doden ende tormenteren.

Of zijn de laatste verbindingen als ‘hystera protera’ bedoeld?

Zeer talrijk zijn een bepaalde soort van herhalingen die zich laten verklaren door de voorliefde die de vertaler koestert voor vreemde woorden, nl. zodanige waar, naast de inheemse term, een bastaardwoord van gelijke betekenis wordt gezet¹⁾.

Pèl.	54	toute joie sans tristece	P.	1 d	gemultipliciert (var. vermenichfuldicht) ende volcomen.
	397	fondee		5 d	gefondeert ende gesticht
	455	fist		6 b	visierde (var. verzeerde) ende makede
	585	douce chose		7 c	harde soete lievelike dinc ende confortacy (var. confortatijf)
	698	faire		8 c	maects ende ordiniers (var. ordineert)
	713	habiter		8 d	hantieren (var. habitacie hebben) ende wonen
	753	flaterie		9 a	smeken ende flateren
	984	gouverner		11 a	besturen noch govinieren (var. regeren)
	1104	jugement		12 b	jugement (var. duemen) of vonnesse geven
	1322	fourme		13 d	formeerde of makede
	1325	fourme		13 d	geformeert ende gescepen
	1736	baesse		17 b	dienren (var. dienerssen) ende camerier

1) Het is de vermelding waard dat een soortgelijke kombinatie in Frankrijk zeer gewoon was in de 16e en de eerste helft van de 17e eeuw, bijv. laver et abluer, fors excepté. Eerst door Vangelas en zijn school is aan dit misbruik een eind gemaakt.

[p. 26]

	1919	ordener		18 d	bevelen ende ordinieren
	2304	amendement		22 c	beteringen ende bote ende profijt
	2340	garder		23 a	hoeden (var. wachten) ende abstineeren
	2979	la partie		28 b	parceel of deel
	3623	nombrer		33 a	tellen ende nombren (ontbr. Hl)
	6339	adversaire		56 a	wedersake ende wederpertije
	7889	biaus palefrois		69 d	scone tellende peerde ende frissce scone corssieren (var. e.f. getugen sittende oec om de alreschoenste hinxte)
	8503	ottroi		77 b	consenteert ende willecort
	8506	faire deshonneur		77 b	doden ende persequeren
	13526	maintenir		128 c	houden noch allegieren.

Ook in deze groep van tautologiëen komen somtijds zonderlinge verbindingen voor:

Pèl.	1173	garantir	12 d	verweren ende destrueren (var. te nieute te doen)
	8121	soingneus	72 c	soffisant ende bedochtich
	11360	viguereus	108 d	snel ende liberaal
	11690	entention	112 b	intencie ende verstannesse
	11795	gente	113 c	scone ende liberael.

Ziedaar voorzeker voorbeelden te over van de vaardigheid van de vertaler. Een andere vraag is het of hij de rijkdom waarover hij beschikte goed heeft aangewend. Mijn antwoord moet ontkennend zijn. Want zijn woordverbindingen zijn niet anders dan een ‘tour de force’; verre van de zin te versterken, verzwakken zij die, en, daar zij geen nieuw denkbeeld aanbrengen en evenmin de indruk die wij ontvangen dieper maken, geven zij aan de zinnen iets soeperigs dat de lezing ervan nu juist niet veraangenaamt.

Ja, zó weinig bedoelt de vertaler met zijn herhalingen een kunsteffekt, dat het voorkomt dat, waar de franse tekst meer dan één term voor hetzelfde begrip geeft met de bedoeling dat begrip op de voorgrond te plaatsen, de vertaler zich vergenoegt met één woord:

[p. 27]

Pèl.	1003	... un glaive bien taillant, Cler et fourby et flamboiant	P.	11 a	een scone blickende zwaert ende wel snidende an beide side (l. siden).
	1089	Mont est cil de fol hardement, D'oultrecuidie apensement		12 a	degene (es) van harde groter dulre stouticheden (var. dulre ontbr.)
	1627	Feulles porter et fruit en fleur Qui seche estoit et sans humeur		16 c	dede werden groene
	1963	...... groucant Et murmuriant et parlant		19 a	spreect
	7046	treu ne pertuis		63 a	gat
	7055	tenoit et empoignoit		63 a	hielt
	7183	estonne et assomme		64 b	verdooft (var. verdroeft)
	7185	assommai et aplommai		64 b	verdoefde
	7359	atournee et paree		65 d	si hadde om haar
	8549	...... assaier Et assavourer et machier		77 d	eten ende smaken
	9411	Je me hourt, trousse et apoise		88 a	lade
	12143	bendes n'enhuvetes		116 b	verbonden
	12301	...... un esconsal, Un abi et un repostal		117 d	sculen.
	12529	...... gouverneresse, Maistresse et conduiseresse		120 a	...... te bestieren, (var. t.h. ende ben daer af bestieresse)

Trouwens, het vervolg van deze studie zal evenzeer als de reeds besproken feiten, ons overtuigen dat als kunstennaar de vertaler verre beneden de dichter stond.

2. Over de stijl en de toon van de vertaling.

Ik wil tans enige eigenaardigheden van onze landgenoot ter sprake brengen die ons biezonder treffen wanneer wij zijn arbeid vergelijken met het franse gedicht. Reeds alleen het feit dat de vertaling in proza en de franse tekst in dichtmaat is geschreven, maakt waarschijnlik dat in zinsbouw en in inkleding van de stof ingrijpende verschillen zullen bestaan. Het onderzoek bevestigt dit vermoeden. De vertaler heeft een ruim gebruik gemaakt van zijn meerdere vrijheid en hij heeft niet nagelaten

[p. 28]

de beknopte vorm van het franse gedicht te vervangen door een lossere. Ik bespreek in de eerste plaats de zinsbouw.

Onze vertaler houdt ervan zinnen die in het Frans gesubordineerd zijn, te koördineren, en deze verandering geeft aan zijn zinnen veelal iets onbeholpens, zoals blijken zal uit de volgende voorbeelden:

Pèl.	2427	se point avez	P.	23 d	Hebdi niet
	2499	qui me pourmaine, m'a mene		24 c	Ende heeft mi beleet ... ende heeft mi gebrocht
	2657	qui s'en aloient		25 d	ende also ghinghen si
	3899	Si que tu dois bien supposer Que, quant le roi se vout armer De ses armes, que bonnes sont		35 b	ende daer om ... dat dijn soete coninc ... ende hier om.
	4395	A fin que		39 a	Want du
	6335	Se desconforte .... Je suis ....		56 a	want ic mistroost bin
	6402	Se ton cors di		56 c	Ic segge dat dijn licham
	6595	Se je depiece		58 c	Ende hier om ist dat ic scuere
	7104	qui ez arestez		63 c	Ende du wel sietste dattu gevallen biste
	7405	tout aussi te diront		66 b	want si sellent di wel seggen.
	8453	Se dehors paree me vois		76 c	Nu sietstu mi herde wel van buten gepareert
	8554	Comment que mont fusse esbahi ... commencai a rire		77 d	ic was versaecht ... nochtan begon ic te lachen.
	11346	Se t'ëusses mis		108 c	du waers weert dat ic di leyde
	11954	qu'envis s'i boutent		114 c	want menige lude nemense herde node

Vaak ook splitst de vertaler de franse zin in twee delen, een uitbreiding dus van de zo juist vermelde wijze van behandeling.

Pèl.	1071	Quar le glaive vous a baillie	P.	11 d	Weet dat hi u zwaert (l. tsw.) heeft ghegeven
	4683	De ce que parlez de David		41 b	Voert hebstu mi gemaket mencioen van David (var. waeromme hebstu my mencie ghemaect v.D.)

Niet alleen geeft deze verandering van de konstruktie aan

[p. 29]

het gehele werk iets omslachtigs, maar soms heeft zij bovendien ten gevolge dat de zin onduidelik, ja onjuist wordt:

Pèl.	4123	pour ce qu'elle prent	P.	37 a	Ende daer om so niemtse
	4592	Quar certes il me souvient bien Que m'avez dit que, s'au premier Ces armes me font encombrier, Que longuement pas ne feront		40 c	Want zeker ic en heb niet vergeten dat ghi seit dat oec de wapenen mi waren te zwaer..... Ende oec seidi dat mi niet verlangen en soude als icse soude hebben gedragen een stic (var. te zwaer... int ierste).

Nog bedenkeliker is het wanneer de vertaler ten gevolge van zijn splitsing een woord in moet lassen:

Pèl.

3645

Si ques l'escherpe ..... Je te baille en exemplaire

P.

33 b

Nu so eisch (var. eyscht) dan dese scarpe, ... Ic gheve si di in figuren.

Een bepaalde fout eindelik is de overzetting van vs. 10941-2, waar de gesubordineerde zin tot hoofdzin is gemaakt (de passage komt voor in de strofen):

Pèl. 10941

En toi ai [m']esperance ëu Quar a merci m'as retenu

P.104 d

Ende om dat ic hopede in di so heeft dijn kint..,..

De indruk van omslachtigheid die wij gekregen hebben, wordt nog versterkt door andere eigenaardigheden die de stijl van de vertaler kenmerken. Zo houdt hij er van zijn zinnen aan te vangen met oproepingen als weet dan, merct op enz., die in het Frans ontbreken. Ik citeer een paar voorbeelden van deze gewoonte:

Pèl.	363	Nulz fors par moi n'i entre	P.	5 b	weit herde wel datter niement van hen allen in hadde moghen komen
	2806	Bien t'ai		27 a	weet dat ic hebbe
	6842	me mist ici		61 a	weet dat si mi hier sette
	8361	... qui mestre en estoit		75 a	weet dat hi was die meeste ende opperste clerc.
	8671	Se Saint Jehan		79 b	Hierin verstaet, waert dat Sint Jan

[p. 30]

Niet weinig wordt ook de stijl van de vertaling ontsierd door het misbruik van konjunkties. Op fol. 4 c beginnen drie opeenvolgende zinnen met Bedi, terwijl geen enkele de beantwoordende term in de franse tekst bevat. Zo voegt hij vaak erbij Ende, want, overmits dien, bedi, om dies dat, dat, maar, ja enz. enz.

Wij vinden soms dat affirmatieve tot negatieve zinnen zijn gemaakt, een enkel maal ook het omgekeerde:

Pèl.	8637	.... se restitution N'en faiz, ne puis avoir perdon	P.	78 d	want waert sake dat ic hier of dede restitucie men sout mi wel vergeven
	8876	qui de douceur n'a en soi riens		81 d	die vol venijns is

De eerst aangehaalde passage toont dat de betekenis ten gevolge van deze verandering wel eens wordt gewijzigd.

Kenmerkend voor de vertaler is het dat hij gaarne in plaats van de direkte rede de indirekte rede gebruikt, waardoor het verhaal minder levendig wordt:

Pèl.	2718	.... dit m'a: ‘Que quiers tu ci ...’	P.	26 b	ende vraghede mi wat ic sochte
	7701	.... le regnart Dist: ‘O corbel ....’		68 d	ende bat haer dat si ....
	11511	‘Et qui es tu, Dis je .............’ ‘Je sui, dist elle .....’		110 c	Doe vragede ic haer wie si was ende si seyde
	12210	‘Si te gart Diex, dis je, or me di Se veus user de toutes deus...’		117 a	ende seide of si dese commissiën beyde te werke woude stellen (in Hl. de direkte rede)
	12565	‘Portier, dis je, laisse m'aler...’		120 b	Ende ic seide tot hem dat hi mi liet in gaen.

Eénmaal vond ik de omgekeerde verandering, nl.

Pèl. 11221

Adonc Grace Dieu me tendi Une main.

107 b

‘gif mi dijn hant’

[p. 31]

Soms vervangt hij slechts in een deel van de woorden die de dichter een van zijn personen in de mond legt, de direkte door de indirekte rede:

Pèl.	7565	Ou je li di: ‘Vous me moquies ... Je sai bien......’	P.	67 d	of ic segge dat hi mit mi boerdeert, .. ‘want ic weet wel ....’
	13007	‘Or ca, dis je...... (Je) n'oseroie’		123 d	ic seide dat si ...... ‘want ic en wil ...’

Zonder twijfel hangt met de afkeer van de vertaler tegen de direkte rede samen dat vaak korte antwoorden, tussenzinnen van de aangesprokene niet vertaald zijn; Zoo b.v.

Pèl. 12713

‘Or i alon’, dis je a li

ontbreekt P. 121 c

Ten slotte vermeld ik nog de zonderlinge gewoonte om zinsdelen met elkaar van plaats te doen verwisselen, met welke bedoeling blijkt niet.

Pèl.	1767	firmament et planetes	P.	17 d	planeten ende firmament
	1883	mener et apeler		18 c	ropen ende leden
	2099	chamberiere et lavandiere		20 d	wassigge ende cameriere
	3011	enseignoie et (en)fourmoie		28 c	infermeerde ende leerde
	3364	fame ne hon		31 b	man noch wijf
	3369	biaute et bonte		31 b	guetheit ende scoenheit
	3951	Se aucun est qui te mesdie Ou (qui) te face vilennie		35 d	doet of seicht dorpernie
	4021	l'aube et le solel		36 b	sonne ende dagheraet
	4098	detractions ... parlemens		37 a	perlementen ... detraxien
	4331	renge et fourrel		38 a	scede ende riem
	12319	il chiet ou il meschiet		118 a	hem misvalt ende hi nedervalt
	347	enpeschemens, aversitez, encombriers		5 b	wederstoot, commer, belettinghe
	1179	jugier, punir, preschier		12 d	predicken, corrigieren, jugieren
	2371	repëu, ravive et soustenu		23 b	ghevoet, gesustineert ende versadet
	4229	tastast, semonsist, excitast		37 d	exciteerde, vermaende smekende ende tastende (var. smekede, tastede)

Zie ook 10050-1.

[p. 32]

Eindelik zijn er ook vrij veel verzen waarin de vertaler een of andere bepaling bij een ander naburig substantivum of verbum heeft gevoegd dan in het Frans:

Pèl.	732	Souvent t'armes	P.	8 d	du verwontster dicwile mede
	812	De vous n'iert fait departie Se certaine cause n'i a Et par Moysen qui est la		9 c	‘van Moysen wegen’ bij een ander werkwoord
	1011	moy present		11 b	Gracie Gods was present
	2010	dont grant plente avoit (nl. van pelgrims)		20 a	bedi hi hads grote multitude (nl. van spijs) (var. menichfuldicheit)
	5178	Si sarai au mains vostre hon		45 d	‘ten minste’ hoort bij een ander werkwoord

Wanneer men een passage van Pèl. legt naast de daarmede overeenkomende plaats in de vertaling, dan bemerkt men dat er, behalve de tot nu toe genoemde verschillen, nog iets anders is dat van P. een geheel ander werk maakt dan Pèl. Ik wil zeggen dat de vertaler geheel anders geïnspireerd is dan de franse dichter. Ik heb dat genoemd de verschillende ‘toon’ die er in het origineel en in de vertaling heerst. De dichter van Pèl. is een uitnemend verteller; zijn verhaal, ontdaan van alle onnutte toevoegselen en beschouwingen, gaat geleidelik voort; van langdradigheden heeft hij een afkeer waarin wij allen zeker zullen delen, en al is er veel in zijn werk dat aan de hedendaagse lezer minder belang inboezemt dan het onze voorouders deed, toch lezen wij het franse gedicht met groot genoegen en bewonderen de bondigheid en kunstrijkheid van de vorm. Geheel anders heeft de vertaler zijn taak opgevat. Stel u voor een novelle van Guy de Maupassant in een nederlands kleed gestoken door Rhijnvis Feith, of, indien deze kombinatie u te zonderling klinkt, een oudfrans ‘fabliau’ naverteld door Tollens.

De franse tekst is in het Middelnederlands verwaterd. De vertaler heeft getracht door allerlei onnodige toevoegselen zijn tekst te verfraaien. Met welk gevolg, dat kan ieder beoordelen die de beide werken vergelijkt en die de volgende beschouwingen

[p. 33]

wil lezen. Door die inlassingen komt het dat, niettegenstaande het weglaten van verzen, iets waarvan, zoals wij gezien hebben, de vertaler een ruim gebruik maakte, de middelnederlandse tekst eer uitgebreider is geworden dan de franse. De vertaler is een omslachtig man, hetgeen wij trouwens reeds wisten door de korte studie die wij van zijn stijl hebben gemaakt en hetgeen wij tans nog duideliker gaan zien.

Om met de eenvoudigste middelnederlandse verfraaiingen te beginnen: de vertaler heeft de gewooute om substantiva van adjectiva en deze op hun beurt van adverbia te voorzien, waarvan in het Oudfrans geen spoor te ontdekken valt en die te veroordelen zijn omdat zij aan de zin geen kracht bijzetten. Voorbeelden:

Pèl.	70	navre	P.	2 a	zonderlanghe zeer ghewont (var. zeer wonderlike)
	74	coste		2 a	ghebenedide side
	122	en la cite		2 c	in die soete uutvercorne stat daert uutnemende sonderlanghe zeere begheerlijc in es te sine ende onverlangelijc (var. s.z. ontbreekt)
	130	gent d'auctorite		2 c	luden de welke waeren harde eerachtich ende vul werdicheden (var. w. zere crachtig)
	245	estoiles luisans		4 a	met harde scone blinckende duerbaer ende preciosen sterren (var. m.s. blinkenden sterren)
	307	escharboucles		4 d	duerbare carbonkelen
	321	le grant roi		4 d	dien harde groten weerdigen coninck (var. g.c.)
	337	n'ai je cure		5 a	achtic noch micke luttel noch vele
	442	en leur sanc		6 b	in hore propre bloet
	454	bien		6 b	harde sonderlanghe sere wel (var. h.s. veel)
	492	maintes choses		6 d	harde menighe scone leren ende meneghe(n) sonderlanghe scone lere (var. h.m.s. sonderlinge dingen)
	594	rudesse		7 c	rude ruutheden (ontbreekt Hl.)
	676	grant sermon		8 b	uutnemende sonderlanghe goede sermoen (var. goet u. sermoen)
	7073	vielle puant		63 b	vuyle oude stinkende lelike quene (var. v. slecke st. teve)

[p. 34]

	7091	vielle puant		63 c	oude stinkende teve
	9476	fol		88 c	herde dul ende meer dan verwoet
	10461	hors boutees et refutees		99 a	van mi steken onweerdelic ende dorperlic wech jagen.

Somtijds hebben deze epitheta niet uitsluitend de strekking om de tekst te versieren. Ziehier nl. enige verzen waarin zij dienen ter verklaring van het origineel:

Pèl.	145	ceus de sa religion	P.	2 d	broder en zuster van sijnre oerden
	148	par lieux nouee		2 d.	VII. cnopen (var. .VI. knoepen)
	486	il me croisa		6 d	hi makede mi drie crucen
	8012	aucune chose		71 b	een appel ofte een peer
	8018	(ci n'a) rien		71 b	niet dan vuyle stinkende mes
	8044	quant vois Dieu prier		71 c	als ic wille quansuys Gode genade bidden
	8660	Saint Jehan		79 a	Sint Jan Baptist of Sint Jan Ewangelist
	9785	.VIII. jours		91 c	.VIII. of .X. dage
	9791	il		91 d	die edel lude onder den luden van religione(n) ende onder tgemene volc
	10152	pigne		95 b	ivoren cammen
	10243	ou fons percie		96 a	mit vijf gaten

Maar meestal hebben die adjectiva en adverbia geen betekenis hoegenaamd. Ja, zózeer is het plaatsen er van hem tot een gewoonte, een manie kan men haast zeggen, geworden dat hij er blijkbaar niet meer bij nadenkt: het gaat machinaal. Hoe zijn anders de volgende hoogst zonderlinge verbindingen te verklaren?

Pèl.	692	tel verge	P.	8 c	scone lievelike rode (var. l. ontbr.)
	1266	le dit passage		13 c	sconen liefliken inghange
	2437	Les bras li (fiz) en crois estendre		24 a	ende sijn aermen dede ic hem minlike daer an strecken (var. m. ontbr.)
	3903	et si t'en vest		35 b	ende oec rade ic dattu se minlike aen does

Hier passen de bepalingen al zeer slecht bij het hoofdwoord.

Doch de vertaler bepaalt zich niet tot zulk een geringe uitbreiding van zijn tekst; hij voegt er soms gehele zinnen bij. Dikwijls kan alleen breedsprakigheid de oorzaak van die uitbreiding zijn - tenzij men moet aannemen dat de vertaler een oud-

[p. 35]

frans handschrift vóór zich had, waarin die zinnen reeds stonden. Doch wij hebben geen reden dit aan te nemen, daar het zeer onwaarschijnlik zou zijn dat geen enkele ervan zich bevond onder de varianten die door Stürzinger zijn medegedeeld. Voorbeelden:

P.	35 d	gedogheden oetmodeliken ende vriendelike om die minne Gods ende om haer profijt	ontbreekt Pèl. na	3970
	36 a	Want ic heb mij wel ghequijt di te leren ende te instrueren	ontbreekt Pèl. na	3986
	93 d	Ende het docht mi oec onmate dat men u gedoget onder tvolc te gane	ontbreekt Pèl. na	9983

Hij deinst er voor terug zelfs de geringste biezonderheid over te slaan, al vermeldt het franse gedicht haar niet:

P.	6 c	Ende si ginc rechtvoert mettien in haer huus	ontbreekt Pèl. na	478
	23 d	Ende daernae dede ic hem van den Joden vaen	ontbreekt Pèl. na	2434
	39 a	als dine vijande totti sellen comen	ontbreekt Pèl. na	4479

Om het verschil van toon tusschen het oudfranse gedicht en de vertaling duidelik te zien, vergelijke men nog:

Pèl.	318	n'aras ja meilleur amie	P.	4 d	So saldi moghen segghen dattu ghenen beteren gheselscap (var. vrient) hebben en soutste moghen ja ende uwe vriendinne.
	1669	N'a pas mont que dit m'avïez		16 d	Weit (var. Want) ic en hebs (var. hebbe) niet vergheten dat gi mi seide dies en es niet lange gheleden.
Na Pèl.	2314		22 d	Noch doe ic veel meer
Na Pèl.	8205		73 c	Nu moeti weten ende wel verstaen mijn meninge.

Dikwijls wil hij ook door deze grotere inlassingen het origineel toelichten en verklaren:

P.	14 a	Ende nochtan, is dat onrecht diet wel wilde merken	ontbreekt Pèl. na	1334
	47 d	Dats te verstaen sine discipulen denwelken hi verboot dat si niet en droegen palstre noch scarpe	ontbreekt Pèl. na	5444

[p. 36]

P.

80 b

Dats te verstaen dat ic in sinen goeden naem, ja in sijn peert twelke sinen goeden name van hem heeft, mine tande slaen sal

ontbreekt Pèl. 'na

8752

Zo is ook de raa te verklaren die hij op fo. 119 b en 120 a (= Pèl. 12465 en 12532) er bij haalt, hoewel de franse tekst er niet van rept.

Maar hoe zeer hij als kunstenaar onderdoet voor Guillaume, ziet men nergens zoo goed als daar waar een klein verhaal in de tekst voorkomt. Ik heb hier het oog op de geschiedenis van Izaak (vs. 2763-69 = 26 c-26 d), de fabel van de ‘Kraai en de Vos’ (7699-7722 = 68 d) en die van de ‘Aap en de Schoenmaker’ (8075-8080 = 71 d-72 a). Om de lezer in staat te stellen zelf te vergelijken, schrijf ik het tweede dezer verhalen hier af:

⁺Së onques parler tu ouis.
Du corbel qui tenoit jadis
Un fromage, a qui le regnart
Dist: ‘O, corbel, se Diex te gart,
Que me dies une chancon,
Desir ai d'ouir le douz son
De la gorgete polie
Qui miex vaut (que) de simphonie,
D'orgue ne de psalterion;
Si ne m'en fail pas, je t'en pri,
Quar pour ce sui je venu ci.’
Le quel quant il senti tel vent
Et tel enforcie souffement,
Le fromage plus soustenir
Ne peut, ains le laissa chaïr;
A chanter se prist sans delai
Com cil qui avoit le cuer gai,
Quar il cuidoit que le goupil
Deïst a certes, mais nennil.
De son chanter ne li chaloit,
Le fromage sans plus vouloit.
Il l'en porta si com li plut
Et ainsi le corbel decut.

+ Pèl.

[p. 37]

P. 68 d: En hebstu noyt horen spreken van eenre crayen die wilneer had eenen case in haren bec (Hl. voegt erbij Alse ons vertelt Ysopet), ende doe quam de vos tot haer ende steldese ter redenen ende bat haer sonderlinge seer dat si hem woude singen een liedekijn. Want hi had horen seggen dat in alder werlt geen vogel so wel en sanc als si. Ende doe die craye hoerde seggen desen prijs, welken prijs anders niet en was dan wint uut minen blaesbalge, so ontdede si haren bec om te singen, ende mittien ontviel haer die kase. Ende die vos, die anders niet en sochte dan den kase, nammen ende lieper mede wech.

Hetgeen ons vooral treft wanneer wij deze teksten met elkander vergelijken is dat de vertaler de schilderachtige verzen van het franse gedicht achterwege laat (zo b.v. het grootste deel van de woorden van de vos; vergelijk hierboven, p. 14) en daarentegen overvloedige uitweidingen plaatst waar de franse verteller door bondigheid van uitdrukking zijn verhaal levendig weet te maken.

Hoe weinig rekenschap de verteller zich ook gaf van hetgeen hij toevoegde, moge blijken uit de volgende passages:

Pèl.	1555	... bien m'en tairoye Ne (ja) de rien m'en parleroye	P.	15 d	ic soude al te zere wel ghepayt sijn bedi ic en souder mi niet onderwinden noch ooc niet een wort of spreken (var. een haestic w.)
	4002	anciennement		36 b	van ouden tiden ende van diverssche fachoen
	8245	Je suis Envie		73 d	Men hiet mi Nijdicheit moeder van alre behendicheit
	8423	(Et) puis		76 a	overmits deser fovisage (var. tramasschelen)
Na	2435			23 d	ende sijn lichaem ontween slaen
Na	6861			61 b	ende ic doen (d.i. doene) sochte stoven ende baden ende in sconen lijnwade leggen.
Na	8314			74 c	ende geplant in mine ogen
Na	9786			91 c	om mijn male te dragen want ic moet varen totten coninc minen here

[p. 38]

Ik vermeld afzonderlik nog enige passages waar het duidelik is dat de middelnederlandse toevoegsels in de plaats zijn gekomen van oudfranse verzen die de vertaler niet begreep en daarom, getrouw aan zijn systeem, wegliet:

Pèl.	10177	Ou l'emprainte est figuree Du (haut) seigneur de la contree	P.	95 c	ende ic hebber grote minne aen om dat zuete geluut datter uut comt welc ic prise boven herpen ende vedelen.
	10187	C'est le dieu qui avugle ceus Qui devers lui tournent les eus, Qui fait aus fols les iex baissier En terre et la taupe gaitier		95 d	Ende dits de selve god die doet menich scoen mirakel contrarie Christus dinen God, want wel is waer hi plach den luden siende te maken ende mijn god maect den (var. de) luden blint die dogen te hem werts keren ende neerstelic op hem sien.

a hetgeen reeds gezegd is, behoef ik niet meer te wijzen op de bezwaren van dit uitbreidingsysteem. Alleen citeer ik nog het volgende vers, waar de zucht om te verklaren en duidelik te zijn, de vertaler parten speelt en hem fouten doet begaan:

Pèl.

8293

rien

P.

74 b

gene duecht

Alvorens te eindigen is het billik hier op enkele plaatsen te wijzen waar de vertaler de franse tekst verbetert; het geval is zeldzaam, doch komt een enkele maal voor. Ik citeer één voorbeeld:

Pèl.

7173

mole

P.

64 b

twe molenstene.

Besluit.

Uit bovenstaande beschouwingen is gebleken dat, als mens, de vertaler zeer verschilt van de franse dichter. Zijn nuchterheid en omslachtigheid, en ook zijn gemakzucht, maken dat de vertaling veel mist van de bekoring van het franse gedicht: de levendigheid van het verhaal en de geestigheid van de vorm hebben veel geleden. Toch zou het onbillik zijn niet te erkennen

[p. 39]

dat de vertaler ook verdiensten heeft: de getrouwheid waarmede hij het origineel, in het algemeen, heeft weergegeven, de waarlik niet geringe kennis van het Frans waarover hij beschikte, geven hem recht op onze waardering. En als hij er nu eenmaal niet de man voor was om de eigenaardige schoonheden van het franse origineel recht te doen wedervaren, dan kunnen wij dat betreuren, maar dan moeten wig tevens rekening houden met de stand waartoe hij hoogstwaarschijnlik behoorde. Ook het Rolandslied is geheel iets anders geworden in de middeleeuwse vertaling die een ‘clerc’ ervan heeft gemaakt.

En dat de vertaler van de Pelerinage de la vie humaine ook een ‘clerc’ was, blijkt duidelik uit wat hij aan de tekst heeft toegevoegd. Men oordele:

Pèl.	198	povre		P.	3 b	arem van gheeste
	1064	profit			11 d	profijt ende salicheit
	2472	paradis			24 b	mijns vaders rijck (var. lant)
	4705	pas bon			41 c	niet goed, noch oec stichtelic mede
	7164	maint bon ouvrage			64 a	te biechten gaan ende ten sermone ende te menigen anderen goeden werke (ontbr. Hl.)
	7729	de grace ou de fortune			68 d	van geestelicheyden van graciën of van weerliken fortunen van eerdschen goede.
	7918	mengier			70 b	mit etene noch mit weerliker spisen
	7937	combien qu'en doie avenir			70 b	wat men seit of predict of watter of gescien mach.
	Na	Pèl.	3516	P.	32 b	in den bibel ende in ander boeken
			4312		38 b	jegen dine salicheit
			5628		49 c	om dine salicheit
			5480		48 b	ende hi geboot hem luden so wie twe rocke hadde dat enz.
			5654		49 d	of enen kemel driven door eenre naelden oge
			7116		63 d	Ic wil inde kerke lopen waendi waers
			7668		68 c	voer haren prochipape
			8254		73 d	Caïn ende Abel
			9314		86 c	ende in armen cloesteren ende in weduwen conventen.
			10187		95 d	Ende dits deselve god die enz. (Zie p. 38).

Kenmerkend voor de stand waartoe hij behoorde is dat hij sermon en contrition alleen in de kerkelike betekenis kent. Zie:

[p. 40]

Pèl.

2347

Or vos ai dit et fait sermon

P.

23 a

Nu heb ic u verclaert ende verthoect (l. vertoecht) mijn ambocht ende mijn name ghelijc een sermoen.

Misschien is het ook van enig belang op te merken dat hij Sinte Marie op twee plaatsen aanroept, waar zij in het franse gedicht niet genoemd is (Pèl. 5101 = P. 45 b en 7113 = 63 d), en dat hij (5266 = 46 c) Saint-Germain weglaat.

Verder geeft de vertaling ons geen inlichtingen omtrent de persoon van de vertaler. Alleen dit nog kunnen wij er uit opmaken dat hij van de drie Pèlerinages alleen de eerste heeft overgezet; immers hij laat weg de verzen Pèl. 13023-26:

Aprez maintes foiz le sceu bien,
Mes de ce n'escrirai je rien,
Miex l'aimme une autre foys dire
Que ci en mon livre escrire.

j.j. salverda de grave.