Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 22

[p. 132]

De refereinen-bundel van Jan van Doesborch.

Ter karakterisering van de 16^de-eeuwse refereinen heeft Kalff¹⁾ een hoogst zeldzame bundel ‘Refreynen int sot amoreus wijs’ gebruikt, bij Jan van Doesborch, zonder jaartal, gedrukt. Het eenig bekende exemplaar berust op de Gentse bibliotheek. Merkwaardigerwijze is dit boekje aan de aandacht van latere onderzoekers ontsnapt. In de Bibliotheca Belgica en in de bibliografiese studie van Bergmans over Jan van Doesborch²⁾ zoekt men het vergeefs. Op grond van Kalff's beschouwing giste ik dat deze bundel verwantschap vertoont met de verzameling in het Berlijnse handschrift, waarover ik in dit tijdschrift (dl. XXI, 66) een en ander meedeelde. Deze zomer was ik in de gelegenheid, mij daaromtrent zekerheid te verschaffen. Het beknopte resultaat van dit nader onderzoek diene dus als aanvulling van mijn vorig artiekel.

Het mooi geconserveerde exemplaar van dit merkwaardige boekje telt 216 fol., oblong formaat, 13 bij 10 cM. groot, versierd met talrijke interessante houtsneden. Hoewel de tietel luidt: ‘Refreynen Int sot amoreus wijs’, gaan de ‘amoreuse’ voorop; ze beslaan de grootste helft (112 fol.). Eigenaardig is, dat de voorafgaande index, ‘Die regelen vanden Refreynen’, niet overeenkomt met de werkelike inhoud. De volgorde is anders; van de genoemde refereinen zijn er elf niet te vinden, terwijl een twaalfde in de 2^de afdeling een plaats gevonden heeft³⁾. Niet genoemd zijn 17 refereinen, waaronder 5 in de

1) Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde in de 16e eeuw, I, 313-318.

2) Jean van Doesborgh, Imprimeur anversois du commencement du XVI^e siècle, in: Messager des Sciences Historiques, dl. 70, p. 1-17, overgedrukt in de Analectes Belgiques par Paul Bergmans (Gand 1896), p. 207-223.

3) Deze refereinen, die misschien elders schuilen, zijn de volgende:

Boven vrouwen gheen weerdigher present
Heelt selve tsecreet / bidt niet om helen.
Wie cant solaes van vrouwen derven
Want tis so oorboerlyc liefs liefde verwerven
In trouwen sal ick volherden
Nochtan heeft mi de lieftste begeven
Mocht ic van haer noch troost gewinnen
Die sommighe is drove al claecht hijs niet
Mer tsop en is der colen niet weert
Mer tgaet nu verre buten screven (in afdeeling II)
Waer therteken is / tghesichte is daer
Waren si niet so loos van gronde.

[p. 133]

index op het 2^de deel staan, en 12 geheel nieuw zijn¹⁾. Dit is leerzaam voor de wordingsgeschiedenis van zulke bundels. Waarschijnlik bezat de uitgever een verzameling op losse bladen, gedrukt of in handschrift, waarvan hij een voorlopige lijst opmaakte, misschien wel bij wijze van ‘prospectus’. Onder het drukken kon hij dan noch wijzigen en verbeteren, nieuwe aanwinsten inlassen, en daarvoor minder geschikte stukken uitlaten. Dat we niet aan slordigheid te denken hebben, blijkt uit het vervolg. Het twede deel nl., de ‘Refreynen Ende Balladen int wijs ende van sinnen. met veel schoone onderwisingen ende leeringen’, begint met een index (‘Die regelen der Refreynen. Int wijs oft van versinnen’) van 50 nummers, terwijl er maar 36 refereinen volgen. Maar hier heeft de drukker achteraan een verbeterde lijst gegeven, die naar volgorde en

1) Deze 17 zijn de volgende:

Hoe meerder liefde hoe meer verlancx
Tis quaet arbeyden en water drincken (Index II)
Jalousie lijf en siele duerknaecht (idem)
Hoe minlick ist een schoon vrouken om sien (idem)
Vintmen ter werelt ooc meerder vruecht
Ken souts te vollen niet connen ghescriven
[Van der mutsen Refreyn / Rondeelswijs] (Index II)
Want vleesch en bloet heb ic om haer verteert
Vercreech ic troost / ic waer ghenesen
Gheen last so swaer / alst pack van minnen
Tis quaet weygeren datmen gheerne doet
Tgoet hoort der werelt / het moet daer blijven (Index II)
Doet uwen armen gevanghen goet
(Non fortse) mocht icse noch eens dienen te passe
Och oft ick mochte daer mijn herte dochte
Nemmermeer en spant ander int herte de crone
Ick en sal voor u gheen ander kiesen.

[p. 134]

inhoud bijna geheel nauwkeurig is: alleen N^o 34 is overgeslagen. Na deze afdeling van 64 fol. lezen we:

‘Geprent Tantwerpen / op die Lombaerde veste / bi mi Jan van Doesborch’.

De derde afdeling (40 fol.), de ‘Refreynen Int Sot’ begint met een index van 16 nummers, maar eindigt met een verbeterde index van de 24 refereinen, die er werkelik in voorkomen. De bundel besluit met het volgende rijmpje:

Gheprent / volendt / sijn hier te samen
Schoon Refreynen / alsonder spot
Bi Jan van Doesborch / wilt hem niet blamen
Int amoreus / int wijs / en oec int sot
Des wil hem Jhesus gheven sijn hoechste lot
Dat wi bi hem in vreden mogen versamen

De geest van deze bundel is in hoofdzaak dezelfde als van de Berlijnse verzameling, maar toch is er verschil. Het Berlijnse handschrift is omvangrijker en veelzijdiger; de stichtelike refereinen, lofliederen op Maria, Christus en het heilige kruis - in de alfabetiese inhoudsopgave staan er alleen op ‘lof’ ± 36 genoemd - vormen een belangrijk bestanddeel, terwijl dergelijke vrome ontboezemingen in de gedrukte refereinen-bundel schaars zijn. Ook de belangrijke toespelingen op politieke en oeconomiese tijdsomstandigheden zijn er zeldzaam. Bij Jan van Doesborch komt het erotiese en kras realistiese op de voorgrond; de voorliefde voor het naakt blijkt ten overvloede ook uit de plaatjes.

Na vergelijking van de inhoudsopgaven der beide verzamelingen, bleek mij dat ze de volgende 18 refereinen gemeen hadden:

Gheen pijne voor onghetroost te sijne = Berl. hs. fol. 7
(De index heeft foutief: ‘onghetrou’)
Noyt lieflijc lief en had so lief = Berl. hs. fol. 235
Liefs ogen connen liefs gesicht verblijen = Berl. hs. fol. 297
Al minnicse seer si en achtes twint = Berl. hs. fol. 259
Gheen last so swaer / alst pack van minnen = Berl. hs. fol. 299
Tis quaet weygeren datmen gheerne doet = Berl. hs. fol. 296

[p. 135]

Bi wel betrouwen gheschiet veel quaets = Berl. hs. fol. 261
Voren bewesen is na gheleert = Berl. hs. fol. 116 (met de variant ‘gheert’)
Al sidi ghebeten / ghi en sijt niet gheten = Berl. hs. fol. 257
Dronckenscap is sonde schade en schande = Berl. hs. fol. 263
Eenen sack vol moren een stinckende prye = Berl. hs. fol. 217 (met de variant ‘vol drecks’)
Men behoeft veel die huys sal houwen = Berl. hs. fol. 282
Mer tgaet nu verre buten screven = Berl. hs. fol. 283
Den drincpot maect menigen geldeloos = Berl. hs. fol. 267
Tquaetste datter af comt zijn barvoete kinderen = Berl. hs. fol. 289
Ick loech ick en const mi niet bedwingen = Berl. hs. fol. 3
Tis al mal een mal ander = Berl. hs. fol. 11
Ende smorgens vondic dat al ghelogen was = Berl. hs. fol. 63¹⁾

Voorzoover ik de teksten heb kunnen vergelijken, bleken ze in hoofdzaak dezelfde te zijn; bij de overige zal dat hoogstwaarschijnlik grotendeels ook wel het geval zijn. Een drietal van de genoemde refereinen, die in het vorige deel naar het Berlijnse handschrift afgedrukt staan, heb ik zorgvuldig gecollationneerd. De belangrijkste varianten laat ik volgen:

	Den drincpot maect den menighen geldeloos (blz. 86)
vs. 4	Den dr. memorie seer quelt
vs. 5	Den dr. doet dat den b. seere swelt
vs. 6	werpter menich vander b.
vs. 7	Dan vechten wi vrolic dat
vs. 8	men ons int casement
vs. 9	Dan verliesen wi ons gelt tegen onsen d.
vs. 11	Als wi gedroncken hebben
vs. 12	Vinden wi dan vrou venus
vs. 14	Int soete seyt dan dat liefste d.
vs. 15	Dat dincke mi
vs. 17	Seyt hi sottinneken / so seyt si sotken
vs. 18	in sijn burse
vs. 19	Hi en vinter smorghens niet in een plotken
vs. 21	Heeft hi
vs. 22	Die clooct hem

1) Het grootste deel van deze refereinen staan dus in het laatste deel van het Berlijnse handschrift dicht bijeen, nl. fol. 257, 259, 261, 263, 267, 282, 289, 296, 297, 299. Dit wijst er wellicht op, dat deze refereinen bij elkaar behoren en de kern vormen van een oude verzameling.

[p. 136]

vs. 23	scrijft sij eenpaer
vs. 24	Dan o. si sijn borst dat soete m.
vs. 25	Daer ontscaect si wt tbeste v.
vs. 26	tghelach / twort swaer
vs. 28	Dronckaert / boeve / ramp heb u croos
vs. 29	Vertrect van hier dus seg ic voorwair

	Mer smorghens vondick dat al gheloghen was (bl. 99)
vs. 1	so sotste
vs. 2	stoffieren
vs. 3	van romen
vs. 6	voortstel (‘worstel’ is dus te verbeteren in: ‘voorstel’)
vs. 9	dwijf doe/ gaet br. l.
vs. 10	An alle
vs. 13	sullense
vs. 19	niet
vs. 21	desen bant
vs. 29	Mi docht dat ic
vs. 31-45	Deze strofe ontbreekt
vs. 46	tontbindene
vs. 48	Om datmens
vs. 53	ontbint mi eer tgelt v.
vs. 58	Wast cruepel ... al bi g.
vs. 59	om tontbinden tsijne
vs. 61	(soe my dochte) ontbreeckt
vs. 62	s.p. gestoort wten
vs. 64	protel
vs. 65	was ick
vs. 66	dat icken metten vuysten
vs. 70	dat icker af s.
vs. 72	wranck

	Ick loich ic en conste my niet bedwinghen (blz. 101)
vs. 1	Een h. een alte
vs. 2	Die
vs. 3	meene hier int l. en is
vs. 4	Datmen
vs. 5	Dit quam opt bagijnhof dairt die meestersse s.
vs. 6	In een geestelic convent ende vl. op een h.
vs. 7	Die baghijnkens koerden den wederslach
vs. 9	Hoe die vuyl sassemaert hier inne
vs. 10	Hi onts.
vs. 11	de meestersse

[p. 137]

vs. 12	Om dat hijt dede voor haer present
vs. 13	Sy riep / och och / nu is ons hof
vs. 16	Die meestersse / die
vs. 17	Spr. lieve heer wat sal ons g.
vs. 18	voer ons baghijnkens
vs. 19	dese onnutheyt
vs. 20	Ic d. si sullen becommert sijn met dien
vs. 21-25	Die vander werelt niet veel en weten Si geboot datment haenken niet en soude vergeten Te schelden / om den groten overlast Het wert beschouwen ende seer ghesmeten (de strofe wordt dus één vers te kort)
vs. 27	Waer dattet
vs. 28	Het st. en sw. gelijc
vs. 31	De meestersse g.h. opt stuck
vs. 32	Horende hier of elckerlics v.
vs. 33	Si begheerden all
vs. 34	die eerde op graven saen
vs. 38	ront omme al
vs. 39-41	meesterse riep / ghi doet so wale Cruyt voort al hebdi u hant vol wercx / god weet ghi wert geloont / ic peisde wat vintmen menigen drale
vs. 43	stont vast en weende en creet
vs. 44	Ooc sach icse huer h. wr.
vs. 48	te borne ende te brode
vs. 49	In een d. rinne / twas h.s.
vs. 50	seven daghen
vs. 52	daer voorbi / ic dede haer r.
vs. 53	(ende) ontbreekt.

Deze varianten kunnen niet alleen dienen tot tekstverbetering, maar ze zijn pok leerzaam voor de wijze waarop dergelijke teksten ons overgeleverd zijn. De afwijkingen in het laatste referein tenminste, zijn zò sterk, dat we waarschijnlik aan mondelinge overlevering te denken hebben. Maar al is dit niet zo, dan bewijst de vrijheid waarmee men zulke verzen behandelde, hoe dicht ze bij het volkslied staan¹⁾. Een uitvoerige

1) Vgl. ook de ‘stock’ van refereinen als deze: I N^o 19 ‘Adieu mijn alder liefste die ic te minnen plach’ en I N^o 62 ‘Adieu het moet ghesceyden sijn’.

[p. 138]

vergelijkende studie over deze beide verzamelingen, in verband met de vele refereinen die op naam van Anna Bijns gaan, zou ongetwijfeld van groot belang zijn voor de kennis van het 16^de-eeuwse volksleven en de volkslitteratuur.

September 1902.

c.g.n. de vooys.