Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 12
(1893)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 97]
| |
Eene onuitgegeven Spreukenverzameling.Op het eerste blad van het Brusselsche Handschrift van Maerlant's ‘Der Naturen Bloeme’ vindt men de volgende, nog onuitgegeven, spreukenverzameling, indertijd door mij afgeschreven. 1
1[regelnummer]
Die grote sake wilt bestaen,
Wat inden dat hijs mach untfaen,
Sal hi pruven, es hi wies,
Dat hiis blive sunder mespries.
2
5[regelnummer]
Elc man sal te voren sien,
Wat van der dinc mach ghescien,
Want en es ghene dinc die hi doet
Te prisene, sine si in dinde ghoet.
3
Van cleine dinc cumpt groot mesval,
10[regelnummer]
Dat machmen pruven overal.
4
Die met hoverden dinc bestaet,
Ic waent heme selden wel verghaet,
Ende waert in den beghinne ghoet,
Ten inde werdet al onspoet.
5
15[regelnummer]
Die niet scuwen en wilt sine scade,
Met rechte rouwet heme te spade.
6
Hi es van sinne sere vervloect,
Die raets niet en volcht, ende raet soect.
| |
[pagina 98]
| |
7
Menech priest vore riecheit sere
20[regelnummer]
Arbeit um der werelt ere.
8
Die siin onrecht met rechte wrect,
Ets recht, dat mens heme ere sprect.
9
Die vliet, hi vint wel diene iaecht;
Dat es van meneghen wel ghesaecht.
10
25[regelnummer]
En mesval es saen ghesciet:
Hi es unwiis, die niet en vliet.
11
Men secht dicke, daer men staet,
Van dulcoenheit (?) cumt mordaet.
12
Dicke doet de valsce loghenare,
30[regelnummer]
Dat men den ghetrouwen heft onmare.
13
Men darf der ghiften niet veronnen
Den ghenen, diese lonen connen.
14
Ic wane hi quade dachvart doet,
Die nempt hem selven ere ende goet.
15
35[regelnummer]
Boven macht piint men dicke um haven,
Want noot doet oude quenen draven.
16
Vromecheit ende grote cracht,
Siin cleine ieghen minne gheacht.
| |
[pagina 99]
| |
17
(H)et secht de dorpere: die mint den man,
40[regelnummer]
Dat hi sinen hont ghoets ooc an.
18
Hi en dunct mi niet te sere risen (d.i. riesen),
Die van tween quaden dminste can kisen (d.i. kiesen).
19
Al te langhe van hues merren,
Dat heeft meneghen doen vererren.
20
45[regelnummer]
Alse dscone biden sconen leecht,
So es den enen de pries óntseecht.
21
Dat hout menech wise in dien,
Soo wat saken die soude ghescien,
Die moeste hebben haren ghanc,
50[regelnummer]
Al wert alder werelt undanc.
22
Biden Here, die mi gheboot,
Sterven es dinde van alre noot.
23
Te horne seghict der werelt al:
Vroescap dooch cleine sunder gheval.
24
55[regelnummer]
Men sal scuën meer ende vlien
Scande, dan de doot untsien.
25
Die dump es en merct niet,
Wat quade van cleinre dinc ghesciet.
| |
[pagina 100]
| |
26
Die quaet weet ende niet en vliet,
60[regelnummer]
Ets recht dat heme vernoi ghesciet.
27
Sin ende mate, hoe soot ghaet,
Die siin ghoet in elcs mans daet.
28
Vernoy, verlies ende grote scade
Cumpt bi hoverden ende bi unrade.
29
65[regelnummer]
Soo blint es des minschen sin,
Hi waent altoos dat heme ghewin
Te vromen altoos comen sal:
Neent, et wert sulcstont mesval.
30
Daer es redene sere untsient,
70[regelnummer]
Daer de vrouwe der dirnen dient.
31
Die sire eren es untspronghen,
Acht te min der liede tonghen.
32
Verredenesse es een venijn,
Dat niet quader en mochte siin,
75[regelnummer]
Want en es enghene dinc quader
In dese werelt dan die verrader.
33
Nie en was vrouwen herte soo fel,
Men verwanse met doochden wel;
Al were si coninghinne van live,
80[regelnummer]
Si en hadde maer therte van enen wive.
| |
[pagina 101]
| |
34
Al was Troien die stat tebroken,
God hevet sint ghewroken.
35
Somen der (l. dor) lieve meer verteert,
Somen dlief meer begheert;
85[regelnummer]
Somen doer lieve meer ghedoocht,
Somen meer um liefde poocht.
Pine, slaghe, cost, verdriet,
Dat en mindert minne niet.
36
Ic wille horen, swighen, sien ende herden;
90[regelnummer]
Ic hope, et sal noch beter werden.
37
Wie gherne wint, gherne speelt;
Wie vele verliest, gherne steelt.
38
Sijns selfs locht scuut hi sere,
Die sinen gheslachte sprecht onnere.
39
95[regelnummer]
In dulen hi ... den ulen slacht,
Die vore den dach prijst den nacht.
40
Hi es salech, die nie wel doet,
Opdat de werelt goet God g....
l. hem gan groot goet (?).
41
Sal ene ter werelt met ere sijn here
100[regelnummer]
Hi es te prisene herde sere.
42
En goede hoede es soe .......
Sal ene vrouwe haer selven ....
| |
[pagina 102]
| |
43
Sie twe doghen te gader ....
Die sijn selden hode ......
44
105[regelnummer]
Hi es sot, die daer trouwe soect,
Daer menre een twint niet en roect.
45
Wie gherne minen wille doet,
Sien draghet gherne gouden moet
(l. Dien draghic gherne houden moet).
46
Waer men wel hē ... van dienste weet,
110[regelnummer]
Daer salmen te dienste sijn ghereet.
47
Ic weet wel dat selden ghebeteren can
Bi eighenen broode een nodech man.
48
Wie vele ghelooft sonder gheven
Wilt sonder noot ende (?) scade leven.
49
115[regelnummer]
Niemen en mach nu (mi?) ghedoen bat,
Dan hi hem ..... te sine dat.
50
Met dommen dom, met wisen wijs,
Want het es nu der werelt prijs.
51
Dat wijsdom ghere (l. ghene) erve en si,
120[regelnummer]
Noch const, dat wanhaghet mi.
52
Want niemen en hevet sonder aerbeit
Wijsdom, ere, noch hovescheit.
| |
[pagina 103]
| |
53
Soo ene dat (l. so waer dat een?) na eren steet,
Vele sorghen hem overgheet.
54
125[regelnummer]
Ere en mach nieman gheven,
Dat hi mach sonder sorghe leven.
55
Spere, scilt, helm ende sweert
Hebben gode ridders weert.
56
Ende ere ende alle werdecheit.
| |
Aanteekeningen.Sommige der hier medegedeelde spreuken zijn van elders bekend; de meeste waren tot nog toe in het Mnl. niet gevonden; van betrekkelijk vele is eene overeenkomstige plaats te vinden in Fridankes Bescheidenheit. De aanwijzing van de overeenkomstige plaatsen uit enkele der genoemde spreuken- of spreekwoordenverzamelingen dank ik aan de welwillendheid van mijnen vriend Dr. W.H.D. Suringar. Wat ik aangaande de spreuken weet, zal ik mededeelen: men zal zien dat het niet veel is, en dat het hoog noodig is, dat aan eene systematische verzameling van Mnl. spreuken, spreekwoorden en spreekwoordelijke gezegden de hand geslagen wordt. Vooreerst moeten voor dat doel bijeengebracht en gerangschikt worden de verzamelingen spreuken, spreekwoorden en spreekwoordelijke zegswijzen in Meyer, Oude Nederlandsche spreuken; in Goedthals, Les Proverbes anciens flamengs et françois; in Campen (Suringar, Erasmus, Inl. no. 53); in de Proverbia communia (t.a.p., no. 23; Hor. Belg. no. 9; Verhandeling van | |
[pagina 104]
| |
Suringar over deze verzameling); in Belg. Mus. 1, 101-136; 6, 184-217; Vad. Mus. 2, 176-195Ga naar voetnoot1); in Hildeg. bl. 253-256; in den ‘Dietscen Catoen’; in ‘Die bouc van Seden’; in ‘Van Seden’; in ‘Die dietsce Doctrinale’; in Ned. Proza, bl. 369; in de slotregels der 67 esopische fabels (uitg. door Clignett en door J. te Winkel), in Lett. N.W. 6, 150 vlg.; enz. En dan moeten, opzettelijk met het doel om er de spreekwoorden uit op te zamelen, de mnl. schrijvers worden ter hand genomen. Indien alle schrijvers en uitgevers het voorbeeld hadden gevolgd van Van den Bergh, die in zijne uitgave van den Limborch de spreekwoorden uit dien roman bijeen heeft gebracht, zou het aanleggen van een mnl. spreekwoordenboek nu reeds vrij wat gemakkelijker zijn. Ook hierin is, gelijk in alles wat tot het gebied der spreekwoorden behoort, al een gedeelte van het werk verricht door Suringar, die in zijne Inleiding op Erasmus, onder no. 3-6, bijeengebracht heeft de spreekwoorden, door hem opgeteekend uit Reinaert, MinnenLoep, Rose, Walewein en Hildegaersberch. Ook uit het Mnl. Wdb. kunnen talrijke spreekwoorden enz. worden bijeengebracht; nergens heb ik, waar ik er een opgeteekend had, verzuimd het in mijn Wdb. mede te deelen, doch dat is nog iets anders, dan opzettelijk met het oog daarop de mnl. schrijvers te lezen. Het is een werk, waarop ik de aandacht vestig mijner jongere vakgenooten en leerlingen, die later mijne medewerkers op hetzelfde studieveld zullen willen worden; de wijze, waarop men daarbij te werk moet gaan, is hun op eene uitstekende wijze getoond door Dr. Suringar, in zijne uitgave der beide verzamelingen ‘Rijmspreuken’ en van ‘Die boec van Seden’ en ‘Van Seden.’ No. 2. Vgl. Aesopus Moralisatus 307: Si quid agis, prudenter agas et respice finem.
Parth. 5505: | |
[pagina 105]
| |
Hens ghene dinc, die men doet,
Te prisene, si en si ten ende goet.
Hild. 246, 4: In allen werken diemen doet
Soo selmen tende voor tbeghinnen
Een deel mercken, ende verzinnen,
Watter na of mach gheschien.
Suringar, Rijmspr. 1, bl. 23: Tis niet te schelden dat yemant doet,
Maect hi sijn daet ten eynden goet.
Freidank 63, 20: Ichn schilte niht, swaz ieman tuot,
Machet er daz ende guot.
No. 3. Vgl. Proverb. Communia 732: Van cleine dinghen comt dic groot hinder.
De rebus minimis fit saepe molestia grandis.
en D. Doct. III, 815-822, alsmede beneden no. 25.
No. 6. Vgl. Rein. II, 4866 (uitg. Willems): Goet raet can dic den genen vromen,
Die hem met vlijt daer keret an.
No. 9. Hetzelfde gezegde Troyen (hs.) 11400 en 24703. Vgl. ook Simrock, bl. 135: ‘wer flieht, wird gejagt’ en ‘wer selber fleucht, den jagt man leicht’; Burkhard Waldis 2, 63, 19: Wer da fleuht, den selben jagt
Ein jeder, wie das sprichwort sagt.
No. 15. Vgl. Meyer, Spreuken 73; Vad. Mus. 1, 343, 92; Troyen hs. 14154, en Simrock, bl. 408: ‘Noth lehrt alte weiber springen’ en ‘Noth macht ein alt weib trabend’. No. 16. Vgl. Fridank 104, 22: | |
[pagina 106]
| |
Adâm unde Samsôn
Dâvît unde Salomôn
die heten wîsheit unde kraft:
doch twanc si wîbes meisterschaft.
MLoep II, 1325: Al is machtich die penninc,
Minne verwint doch alle dinc;
en 4262: Dat minne verwinnet alle dinghe.
No. 17. Vgl. Lehm-Eiselein, bl. 426: Der Liebe Mund
Küszt auc den Hund.
No. 18. Plautus, Stichus 1, 2, 63: E malis multis malum, quod minimum est, id minume est malum.
Ps.-Cic. ad Octav. 8: In duobus autem malis
cum fugiendum maius sit, levius est eligendum.
Troyen (hs). 30575: Men mach wel sien (l. kiesen) van tween quaden,
Waermede men mynst is verladen.
Harreb. 1, 461, 9: Van twee kwaden moet men het geringste kiezen.
No. 20. Vgl. Troyen (in mijne uitgave) vs. 300-1. No. 21. Vgl. Troyen (t.a.p.) 10623-26: daer en was negeen ontflien:
Die saken, die souden ghescien,
Moesten hebben haren ganc,
Al waert al der werelden ondanc,
en Limb. XII, 448 Al dat sijn sal, moet gescien.
| |
[pagina 107]
| |
No. 22. Vgl. Simrock, bl. 562: Der Tod ist das Ende aller Noth.
Dist. Cat. III, 22: Fac tibi proponas, mortem non esse timendam
Quae bona si non est, finis tamen illa malorum est.
No. 23. Vgl. Simrock, bl. 198: ‘Glück geht über witz’.
No. 27. Vgl. Prov. Comm. 469: ‘mate is goet tot allen dingen’; Rein. I, 672; Ferg. 4531; Doct. III, 1656; V.d. Feest. 240: ‘mate is tallen spele goet’. No. 30. Vgl. mijn Tekstcritiek, bl. 51, waar hetzelfde spreekwoord uit Jans Teesteye en uit Dat boec van der Wraken wordt aangehaald en besproken. No. 31. Vgl. De Brune, bl. 230: Die noyt en was in groote eer,
Oneer en deed hem noyt veel zeer.
Huygens, Korenbl. 1, 284: 't Was redelick de naem te passen op de wercken:
't En is geen nieuwe huyck, ick gaed'er mé ter Kercken.
No. 37. Vgl. Fridank 49, 5: Swer gerne vindet, gerne stilt,
Swer gerne verliuset, gerne spilt.
Uit de vergelijking met deze redactie en met Suringar, Rijmspreuken 2, 68: Wie gherne vindet, gerne stilt,
Wie gherne verliest, gerne spilt,
blijkt, dat de mnl. spreuk aldus moet gelezen worden: Wie gherne vint, gherne steelt;
Wie vele (of gerne, veelal) verliest, gherne speelt.
Vgl. Bezzenberger op Fridank, bl. 331 vlg. | |
[pagina 108]
| |
No. 38. Vgl. Fridank 118, 3: Sin selbes schande er mêret
Der sîn geslehte unêret.
No. 39. Vgl. Fridank 145, 19: Mich dunket er sî iulen slaht,
Swer für den tac nimt die naht.
De verminkte eerste regel van de mnl. spreuk kan, in overeenstemming hiermede, geluid hebben: ‘Mi dinct dat hi den ulen slacht’. No. 42. Vgl. Fridank 101, 7: Dehein huote ist sô guot
Sô die ein wîp ir selbe tuot,
en hier bl. 111. Men zal dus de mnl. spreuk aldus moeten lezen:
En gene hoede es soo goet,
Alse (of So) ene vrouwe haer selven doet.
No. 43. Vgl. Fridank 115, 10: Swer zwei werc mit einander tuot,
Diu wordent selten beidiu guot.
In overeenstemming hiermede kan de mnl. spreuk geluid hebben:
So wie twee werke te gader doet,
Die sijn selden beide goet.
No. 44. Vgl. Fridank 96, 25: Erst tump, der triuwe suochet,
Dâ man ir niht en ruochet,
en Rijmspreuken 2, bl. 89: Hi es dom, die daer trouwe soect,
Daer mens een twint niet en roect.
| |
[pagina 109]
| |
No. 45. Vgl. Fridank 106, 24: Swer nâch mînem willen tuot,
Dem trage ich iemer holden muot,
en Rijmspr. 2, bl. 92: Wie gherne minen wille doet,
Dien dragic emmer houden moet.
No. 46. Vgl. Fridank 50, 8: Swâ man dienst für dienest hât,
Dâ sol man dienen, deist mîn rât.
De bedoeling van den eersten regel der mnl. spreuk is dus: Waer men wel loon van dienste weet,
doch welk woord voor loon is in te voegen, is niet zeker.
No. 47. Vgl. Fridank 87, 10: Ich weiz ouch, daz selten wirt
Bi eigenem brôt ein milter wirt.
en Rijmspr. 2, bl. 47: Ic weet wel, dat selden ghenutten can
Bi eighenen broode een noodech man,
en de aant. van Suringar ald. No. 48. Vgl. Fridank 111, 18: Swer vil geheizet âne geben,
Der wil ân nôt mit schanden leben,
ndl. (Harreb. 1, 215): Veel beloven en weinig geven
Doet de gekken in vreugde leven,
en Rijmspr. 1, bl. 31: Soo wye sijn tijt leyt sonder gheven,
Die sal int eynde mit schanden leven,
| |
[pagina 110]
| |
en de aant. van Suringar ald. Men leze dus den tweeden regel der mnl. spreuk aldus: Wilt sonder noot in scande leven.
No. 49. Vgl. Rijmspr. 2, bl. 53: Nieman en mach ghedoen bat,
Dan hi hem pine te doene dat.
Daarmede moet verbonden worden het volgende rijmpaar, no 50. Vgl. Fridank 85, 13: Mit tumben tump, mit wîsen wîs,
Daz was ie der werlde pris,
en Rijmspr. 2. bl. 53, alsmede de aant. van Suringar ald. Het tegenovergestelde moet men doen met de beide volgende tweeregelige spreuken, die door want aan elkander gelijmd zijn, hoewel ze volstrekt niet bij elkaar behooren. Vgl. Rijmspr. 2, bl. 55; voor de beide eerste regels zie men Fridank 79, 7: Daz nieman wîsheit erben mac
noch kunst, daz ist ein grôzer slac;
voor de beide laatste, Fridank 92, 7: Nieman hât ân arebeit
Wîstuom, êr, grôz rîcheit.
Ook Belg. Mus. 6, 189 komen de vier regels aldus verbonden voor: alleen staat daar niet het dwaze hovescheit, maar rijcheit. No. 53. Vgl. Fridank 93, 16: Swer êr niht übersehen wil,
der hât iemer sorgen vil,
en Rijmspr. 2, bl. 93. Uit de vergelijking met Belg. Mus. 6, 196, 327-330: Soo wie dat na ere steet,
Vele zorghen hem overgeet,
| |
[pagina 111]
| |
Want ere en mach niemen worden gegeven,
Hine moet met zorgen leven,
blijkt vooreerst, dat in den eersten regel voor ene moet gelezen worden wie, en ten tweede, dat het volgende rijmpaar, onder no. 54, er mede moet verbonden worden: wij vinden hier tevens eene betere redactie, dan in de door Willems uitgegeven verzameling uit het Hulthemsche hs. No. 55 en 56. Ook deze beide spreuken vormen bij Willems, Belg. Mus. 6, 196, 331-34 eene eenheid in dezen vorm: ‘Orsse (l. ors), speren (l. spere), scilt, helm ende sweert,
Hebben gode ridders weert;
Want ere ende alle weerdecheit
Hem ane dese V geleit’.
Vgl. Fridank 93, 6: Ros, schilt, sper, hûbe unde swert
diu machent guoten ritter wert,
en ald. vs. 4: Ere und alliu werdekeit
sint âne volleist hin geleit,
en Rijmspr. 2, bl. 94 en de aant. van Suringar ald. De vertaler heeft van de beide spreuken, welke niets met elkander te maken hebben, er ééne gemaakt. Ongelukkig ontbreekt in No. 56 de rijmregel, zoodat niet te zeggen is, of die regel eveneens luidt als in het Hulthemsche hs., doch dit is zeker, dat zij beide hebben lezen in plaats van het echte machent (bij Fridank), en dat zij beide, zij het ook op verschillende wijzen, de beide rijmparen aan elkander hebben gelijmd (met ende en want). Voor meer parallele plaatsen vgl. men de aanteekeningen van Bezzenberger op Fridank, waarbij men voor no. 42 nog voegen kan Colm. 55, 100: Ez en wart bezzer huote ni ûf erden,
Wane die ein reinez wîp ir selber tuot.
Leiden, Jan. '93. j. verdam. |
|