Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 9

[p. 220]

Braeuwen - Breeuwen (Rein. I, 2892).

Wanneer Reinaert van de koningin verlof heeft weten te krijgen om zijne pelgrimsuitrusting te voltooien met schoenen, door Isingrijn en Hersint geleverd, gaat de dichter voort:¹⁾

Dus hevet die valsche peelgrijn
beworven dat dher Isingrijn
al toten knien hevet verloren
van beede sinen voeten voren
dat vel algader metten claeuwen.
ghine saecht noint voghel braeuwen,
die stilre hilt al sine lede,
dan Isingrijn de sine dede,
doe men so jammerlike ontscoeide,
dat hem dat bloet ten teen af vloeide.

Grimm zegt in de aanteekeningen zijner uitgave aangaande vs. 2892: ‘braeuwen, stopfen, hier von einem vogel den man mästet, gewöhnlich vom stopfen der schiffe (kalfatern) gebraucht.... Die vergleichung des vogels der sich geduldig stopfen lässt, mit dem wolf, der die schuhe hergeben muss, ist vortrefflich’. Door de latere uitgevers Willems, Jonckbloet en Martin is deze verklaring overgenomen; de eerste verstaat onder braeuwen: ‘eten opstoppen, als men aen duiven en andere vogels gewoon is te doen’, de tweede voegt er aan toe: ‘het opstoppen van den vogel die gemest wordt, en die onbewegelijk is omdat hij op een plank wordt vastgespijkerd’; aldus uitgebreid, staat de uitlegging ook te lezen bij Verdam I, 1423.

Tegen deze opvatting is m.i. een en ander in te brengen. Niet wat den vorm betreft: nnl. breeuwen luidde voorheen inderdaad braeuwen; hierover straks. Maar is de vergelijking

1) Ik volg de uitgave van Martin, met verandering van beden (2890) in beede, en toten (2891) in metten (zie mijn: De oude en de jongere bewerking van den Reinaert, 83).

[p. 221]

van eene kip of duif die ‘gepild’ wordt - aangenomen dat deze ten behoeve der lekkerbekken uitgevonden kunstbewerking reeds in de Middeleeuwen bekend was¹⁾ - met een wolf die gevild wordt wel zoo voortreffelijk, als Grimm en die na hem gekomen zijn ons willen doen gelooven? En is de overgang van het dichtstoppen van de naden der schepen tot het ‘opstoppen’ van vogels zoo bijzonder natuurlijk? Ik moet erkennen nooit vrede te hebben gehad met gemelde verklaring.

Ook Prof. Van Helten acht deze opvatting van braeuwen door niets gestaafd en op zichzelve onwaarschijnlijk²⁾; daarom leest hij de beide regels aldus:

Ghine saechten niet een let verbraeuwen;
Nie en hilt iemen stilre al sine lede.

onder verwijzing naar Rein. I (M.), 2844-2847 en Wal. 513. Een ww. met de beteekenis ‘bewegen, verroeren’ zou hier inderdaad een goeden zin geven, doch tegen deze verandering van den tekst bestaan eenige bezwaren. Vooreerst is verbraeuwen, hoe treffend de parallelplaats ook zij, in zijne vorming en afleiding (mij althans) duister. Ten tweede is het de vraag of ghine saecht in een dergelijken zin past: gewoonlijk wordt deze epische formule gebezigd bij eene vergelijking, in welke het voorwerp van sien bestaat uit datgene waarmede iets vergeleken wordt (verg. b.v. Rein. I, 872; II, 6520); op deze plaats, aldus gelezen, behoort het, dunkt mij, niet thuis. Ten derde zou de tweede regel met een voorslag van drie lettergrepen moeten gelezen worden, iets wat in Rein. I zelden of nooit voorkomt³⁾. In allen gevalle kunnen deze wijzigingen bezwaarlijk ‘niet radicaal’ heeten, in aanmerking genomen dat a, b en p in deze lezing overeenstemmen (l, h en r laten de vergelijking weg).

Toevallig vond ik onlangs de afdoende verklaring dezer

1) Jonckbloet vermeldt nog dat Kiliaan het woord (i.v. kalfaten) vertaalt met infarcire; dit gelijkt zeker veel op de farci der hedendaagsche menu's, maar....!

2) Zie de aant. op vs. 2614-2515 zijner uitgave.

3) Zie Martin, blz. 433.

[p. 222]

plaats, waardoor elke verandering onnoodig wordt, in het belangrijke werk van P. Merula¹⁾ over de Hollandsche ‘wildernissen’. In de derde afdeeling, over het ‘vlught-bedrijf’ of de ‘vogelrie’, d.i. wat men in de Middeleeuwen noemde ‘met voghelen vlieghen’, kortom de valkenjacht, handelt Merula (3^de titel, cap. III) uitvoerig ‘Van des Voghels Brauwen’; ik schrijf de plaats geheel uit, omdat zij in dezen van beslissend gewicht is: ‘De Voghel of in 't wildt verkreghen, oft jongh ghevangen allenckxkens groot gheworden sijnde, eer-men die ghewent op de handt te staen, soo ist van noode datmen de selve de ooghen mit byeenvouginghe der Brauwen sluyte. Onse Falckenaers noemen sulck doen, Brauwen of Breuwen om bekende oorsaecke; sommighe Breyelen, mit een bedorven woordt: de Françoisen Ciller le Faulcon, d'aultant qu'on luy coud les Cilz ensemble, et luy attache on le fil sur la teste, jusques a ce qu'on luy baille le Chaperon, affin qu'il ne voye goutte. Ciller a Ciliis, quae proprie, nunc pili e palpebris enati; nunc folliculi, quibus oculi teguntur. Hier van heeft de Keyser Fredericus²⁾ lib. II, cap. XXXVII ghemaeckt het woordt Ciliare, 'twelck by soo beschrijft: Ciliare est detinere oculos Avis clausos, cum palpebra inferiore superinducta usque ad cilium. Dicitur autem Ciliare pro eo, quod cum palpebra inferiore contegitur oculus usque ad cilium. Hier van oock by den selven Ciliatio ende Ciliatura, aenteyckenende ghetrouwelick, hoe de selve mit voorsichtigheyd ghedaen werdt’³⁾.

Nadat Merula verder heeft beschreven, hoe men ‘den Voghel’ op de hand moet dragen, handelt hij (cap. V) ‘Van den Voghel seegh te maecken’, waartoe o.a. ook behoort het ‘ontbrauwen’: ‘De Voghel het hooren ende tasten van on-

1) Placaten ende Ordonnantien op 't stuck vande Wildernissen, in ordre ghestelt deur Paullum G.f.P.n. Merulam. 's-Gravenh. 1605. Bevattende: 1. Houtvesterie. 2. Iacht-bedrijf. 3. Vlught-bedrijf.

2) D.i. Frederik II in zijn werk: De arte venandi cum avibus.

3) T.a.p. blz. 29-30.

[p. 223]

ghewoonlicke dinghen, mit verloop des tijts ghewoon geworden sijnde; soo begint-men hem te ontbrauwen (deschiller) niet gantsch op eene reyse; want schierlick siende, dat hy ongewoon is te sien, soude sich seer ontstellen: maer allenckskens; eerst op de helft; ende een tijdt daer nae, nu sich niet meer verschrickende over dinghen die binnen of buyten 'thuys hem in de ooghen komen, gheheelick; ende dat, om redenen, by nacht; daer op hy terstondt ghehandt werdt, ende gheaest van 'tghene hem smaecklickst is. Siet hier van volkomelick de aanteyckeninghe van sijne Majesteyt voornoemt libro II, cap. LIII, LIV, LV’¹⁾.

In de lijst van woorden, op de valkenjacht betrekking hebbende, achter het Fransch-Nederl, woordenboek van Waesberghe, Mellema e.a.²⁾ wordt opgegeven: ‘Cilier un faucon, Den voghel breyelen, brouwen of brauwen, dat hy niet sien en soude, als hij versch ghevanghen is’. Ook tijdens de kortstondige herleving der edele kunst in deze eeuw schijnt het woord nog in zwang te zijn geweest, althans bij A.H. Verster van Wulverhorst, Proeve eener Nederlandsche jagtterminologie³⁾, wordt Breeuwen verklaard met: ‘De vogels de oogleden, door middel van naald en draad, zamenhechten. (Hd.) Blenden. (Fr.) Ciller’; Ontbreeuwen met: ‘De gebreeuwde oogleden der vogels weder losmaken. Deciller’. En in het groote Traité de fauconnerie⁴⁾ van den laatstgenoemde en Prof. H. Schlegel wordt op blz. 3 vermeld dat deze bewerking in 't Fr. siller⁵⁾, in 't Eng.

1) T.a.p. blz. 32.

2) Ed. 1618, 1630, 1636 enz.

3) In: Nederl. Tijdschr. v. liefhebbers van Jagt en Visscherij. 5de jaarg. Arnhem, 1857; ook afzonderlijk verschenen.

4) Leiden 1844-1855.

5) Deze spelling met s zal wel het gevolg zijn van den wensch om het woord ook uiterlijk gelijk te maken aan Eng. to seel; misschien ook werkt Ménage's afleiding van het woord (van lat. sigillare) hier nog na (zie Littré, alwaar ook een paar Middeleeuwsche voorbeelden). Eng. to seel beteekent: blind maken of worden; bij Sewel en Holtrop staat ook de bijzondere toepassing op het breeuwen der valken. Te oordeelen naar hetgeen Skeat van het Engelsche woord zegt, is het inderdaad verworden uit fr. ciller. Eene andere bet. van to seel: met planken beslaan, beschieten, is misschien eene wanspelling van to ceil (zie Murray op Ceil, sub 2). Den Hd. term aufbräuen heb ik elders niet gevonden.

[p. 224]

sealing or seeling, in 't Ndl. breeuwen, en in 't Hd. aufbräuen heet, en door Keizer Frederik ciliare, bloire (?) genoemd werd.

Dat het ww. braeuwen in den Reinaert deze beteekenis heeft zal wel geen nader betoog behoeven. Eerst nu wordt de vergelijking inderdaad voortreffelijk: immers waarmede kon Isingrijns ontschoeiing beter vergeleken worden dan met de bovenbeschreven pijnlijke operatie? De plaats is dus volkomen in orde, zij bevat eene dier toespelingen op het ridderwezen, welke aan den Reinaert zulk eene eigenaardig ironische tint geven. Bedrieg ik mij niet, dan valt hier nog eene andere soort van ironie, evenzeer in den geest van het gedicht, op te merken. Het is niet waarschijnlijk dat een pas gevangen valk zich onder het ‘brauwen’ bijzonder rustig zal houden; men leze slechts wat Merula op blz. 32 over de ‘Onrust’ en het ‘slaen des Voghels’ in 't algemeen mededeelt. Met ‘hij verroerde zich nog minder dan een valk die gebrauwd wordt’ wil de dichter dus m.i. niet, gelijk men tot nog toe meende, een voorbeeld van buitengewone gelatenheid bijbrengen dat door Isingrijn nog overtroffen werd, maar hij geeft omgekeerd daarmede op zijne gewone sarcastische wijze te kennen dat de wolf geweldig met zijne ‘lede’ te keer ging, even erg als een jonge valk met zijne vleugels; het is alsof men, om een denkbeeld van iemands vlugheid te geven, zeide dat geen schildpad ooit sneller voortijlde!

De uitdrukking enen voghel braeuwen is blijkbaar nog lang algemeen bekend gebleven. Niet alleen de Westvlaamsche omwerker liet de plaats ongewijzigd (Rein. II, 2880), maar ook de (denkelijk Hollandsche) vervaardiger der proza-overzetting nam het over: ‘Ghi en saget nie vogel diemen braude also stille’ (ald. f. 38^ro). William Caxton echter, die p in 't Engelsch vertaalde, kende, begrijpelijk genoeg, den kunstterm

[p. 225]

niet, of las verkeerd braude als bra(e)de, hetgeen hem de fraaie vertaling in de pen gaf: ‘ye sawe neuer foule that men rosted laye so stille, as Isegrym dyde’¹⁾! Zeker, deze ‘gebraden’ kip overtreft de ‘gepilde’ van zooeven nog verre in ‘stilheid’! De jongere bewerkingen laten de vergelijking zooals gezegd weg, wellicht mede omdat zij toen niet meer begrepen werd.

Nu wij eenmaal weten dat hier op de ‘vogelrie’ wordt gezinspeeld, blijkt ook aanstonds dat voghel hier evenzeer in eene bijzondere opvatting staat, t.w. die van: edele vogel, jachtvogel, naar ridderlijke zienswijze de vogel bij uitnemendheid, gelijk Merula ook altijd met ‘de vogel’ den jachtvogel (valk, havik, sperwer) bedoelt. Zoo verstaat een boer tegenwoordig onder ‘beesten’ uitsluitend koeien.

Nog eene plaats uit Rein. I wordt, naar ik meen, door hetgeen Merula mededeelt toegelicht en wint er eene aardige toespeling door. De uitdrukking ghewent toter hant, in vs. 1534 gebruikt van een hoen²⁾, komt mij voor een technische term te zijn, in de ‘vogelrie’ eigenlijk gebezigd van valken die ‘gewend’ worden ‘op de hand te staan’; verg. hetgeen Merula op blz. 33 zegt over het ‘ghewennen tot den Luyer’ (fr. leurre, nnl. loer)³⁾. Terwijl de jongere bewerkingen (R. II, p enz.) dezen regel weglaten, schijnt de oude Latijnsche vertaling deze gissing te bevestigen (l 708-710):

Presbyter hic habuit dilectum nempe caponem

Quem placido fecit pectore ferre nolam,

Assuetum manibus cunctorum sumere pastum⁴⁾.

1) Blz. 45 van den herdruk, bezorgd door E. Arber. Londen, 1878.

2) Verg. verder over deze plaats: De oude en de jongere bew. v.d.R. 52.

3) Verg. Ned. Wdb. op Gewennen, en Verster, Proeve op loer. - Is het toeval dat ahewent toter hant letterlijk beantwoordt aan lat. man-sues, man-suetus, man-suefactus, tam, getemd, of hebben deze Lat. woorden tot voorbeeld gestrekt voor de Nl. uitdrukking? Het ww. (ge)wennen schijnt in allen gevalle inzonderheid te zijn toegepast op het africhten van dieren, en dan ook absoluut gebezigd te zijn in den zin van: tam, mak maken, zie b.v. Heemsk. (ed. Matthes) blz. 23: ‘Reinout... wende dat ros (Beiaart), dat er een kind op mocht gaen spelen sonder te misdoen’.

4) IIet cursief gedrukte wordt alleen in l, niet in Rein. I en II gevonden.

[p. 226]

Wat met deze woorden eigenlijk bedoeld wordt blijkt eerst duidelijk wanneer men er mede vergelijkt wat Merula t.a.p. blz. 30 en 31 zegt over de ‘belle’, welke men den valken aan de ‘beenen’ bevestigt¹⁾, en over het ‘azen’ uit de hand: inzonderheid wordt de beteekenis dier ‘nola’ (bel), welke tot dusverre, mij althans, duister was, er door opgehelderd. Balduinus heeft de toespeling op de valkenjacht begrepen en ze uitgewerkt, geheel in den geest van ‘Willem die van Madoc maecte’: dezen dorpspastoor die, gelijk de edelman zijnen lievelingsvalk, er een kapoen op nahoudt en dien naar de regelen der edele kunst van eene bel heeft voorzien en uit de hand heeft leeren eten, missen wij noode in het Mnl. gedicht²⁾.

Aan het hierboven besproken ww. brauwen wensch ik nog enkele opmerkingen vast te knoopen. Op de vorming van dit denominatief is misschien fr. ciller³⁾ van invloed geweest, hetgeen de bevreemding over de eenigszins zonderlinge beteekenis: (de oogen) met brauwen bedekken, de brauwen aaneennaaien kan wegnemen; trouwens het door Merula t.a.p. gebezigde ww. handen, op de hand zetten, bewijst wel dat men de beteekenissen der denominatieven niet angstvallig tot bepaalde categorieën kan en mag beperken.

Wat het znw. brauwe betreft, de beteekenis daarvan was voorheen niet altijd en overal dezelfde. Hetgeen thans wenkbrauw heet, werd ook alleen brauwe genoemd (zie b.v. Huygens 1, 76; 2, 546; Westerbaen, Ged. 2, 144; Jonctijs, Apol. 10). Nevens wenkbrauw komt in denzelfden zin voor wenkbraam (b.v. Berkhey, N.H. 5, 277 (ter) en het aldaar uit Jonctijs, Rosel. Oochies aangehaalde wenkbraamboogjes). Daarentegen beteekent

1) Zie ook vooral Du Cange op Nola, waar met aanhalingen, o.a. uit het werk van Frederik II, De arte venandi, wordt aangetoond dat het woord inzonderheid werd toegepast op het belletje dat men honden om den hals, en vogels (valken) om den poot bond.

2) Het is natuurlijk mogelijk dat hetgeen 1 meer heeft dan a, in den oorspronkelijken tekst van Rein. I wel degelijk heeft gestaan en dus geen toevoegsel is van Balduinus; dit is thans niet meer uit te maken.

3) Bij Littré: remuer les cils, puis coudre les cils, enfin avoir des cils blanes.

[p. 227]

brauwe blijkbaar: (oog)haren in oghebrauwe, (reeds Ferg. 3346) en in wimper (uit wintbrauw). En bij Merula staat het in de beteekenis: ooglid¹⁾. Kiliaan vertaalt brauwe met: ‘cilium et supercilium’, oogbrauwe met ‘supercilium, gena, palpebra’, ooghbrauwenhaar met ‘cilium: pili e palpebris enati’. Doch de hier ter vertaling en verklaring gegeven Latijnsche woorden zijn even onvast in hunne beteekenis: cilium, naar 't schijnt eigenlijk ooglid, inzonderheid het onderste, weifelt in de plaats uit Merula tusschen deze beteekenis (folliculi quibus oculi teguntur), en die van: oogharen (pili e palpebris enati), welke thans aan fr. cil eigen is; Frederik II verstond er daarentegen bepaaldelijk het bovenste ooglid onder. Evenzoo beteekent palpebra ooglid, doch in 't mv. ook oogharen, genae de wangen, maar ook de oogleden.

Over de beteekenis en de etymologie van ohd. brâwa, brâ²⁾, mhd. brâwe, brâ (mv. brâ, brâwen, brân), nhd. braue, braune, brane, os. brâwa, brâha, mnd. mv. brân, mnl. nnl. brauw(e), (bra), ofri. (âg-)brê, ags. brôew, bréaw, eng. bree, onr. brá, bró, got. * brêwa vr. - en daarnevens ags. brû, eng. brow, onr. brún, got. * brû-s zie D, Wtb. 1, 788 en 804, Kluge, Etym. Wtb., doch ook Murray, Engl. Dict. op bree en brow. Ik wil hier alleen even wijzen op twee eensluidende woorden in het Nederlandsch, die vrij zeker onderling, en beide misschien ook met brauwe, cilium, identiek zijn: 1^o. mnl. brauwe, zoom van een kleed, rand, kroonlijst van een dak (Verdam), bij Kil.: Brauwe. Ora, extremus ambitus et Limbus pelliceus, ora pellicea vestis, ora e pelle lanata; en 2^o. Brauwe. Area in hortis (Kil.), nog thans in Vlaanderen bekend, bij De Bo: Brauwe vr., brauw m., o.a. met de bet.: ‘aangeaard bed; staande kant of barm van eene ploegvoor, smal hoog wegelken of barmken tusschen de ak-

1) Twijfelachtig is de beteekenis van oogbrauwe, Coornhert, Od. (ed. 1606) 1,59 b; oogbraen, Rusting 1, 214. - Braenkens, Rodenburg, Jal. Stud. (ed. 1617) blz. 26, is het verkleinwoord van bra, brade, braeye, kuit (fr. mollet) (o.a. Mnl. Dram. Poëzie, blz. 320, vs. 112, zie verder over dit woord Kil. en De Bo).

2) Zie Braune, Ahd. gramm. § 208, anm. 5.

[p. 228]

kers¹⁾ enz.’ Van het eerste is afgeleid mnl. brauwen, zoomen, zeker hetzelfde woord als mhd. broewen, ‘mit einer brâ umgeben, verbrämen’ (Lexer, bij wien echter het grondwoord brâ niet wordt opgegeven), en misschien het grondwoord van mnl. brewelse, rand, boord van bont. Het zal wel niet te gewaagd zijn deze beide woorden brauwe te vereenzelvigen: hunne beteekenissen laten zich alle verklaren als toepassingen van het begrip: rand. Minder zeker daarentegen schijnt de samenhang tusschen brauwe, ora, en brauwe, cilium. Wel is waar zou de toepassing van een woord met de beteekenis: rand op de oogleden, de oogharen of de wenkbrauwen op zichzelve misschien niet onnatuurlijk zijn²⁾, en is het opmerkelijk dat onr. brûn naast de beteekenis wenkbrauw, ook die van scherpe, uitstekende kant heeft³⁾, maar het is aan den anderen kant niet zeer waarschijnlijk dat een woord, hetwelk in verschillende Indogermaansche talen voorkomt in den zin van wenkbrauw (en misschien ook in die van brug, zie Kluge), alleen in 't Vlaamsch zijne oorspronkelijke beteekenis van rand bewaard zou hebben. - Nog minder mag het zooeven nevens wenkbrauw vermelde wenkbraam doen besluiten tot eene verwantschap van brauwe met de groep van in vorm en beteekenis overeenkomende woorden, waartoe o.a. behooren ags. brimme, eng. brim, mhd. brëm onz., rand, nhd. brame, breme vr., zoom van een kleed en van een bosch (in de laatste bet. daarnevens ook brane vr.), nnl. braam (van een mes), scherpe kant, draad (na 't slijpen), benevens de afleidsels mhd. bremen, nhd. verbrämen, mnd. mnl. bremen, boorden, vanwaar weder mnd. bremelse, bremelisse⁴⁾. Misschien is dit wenkbraam ontstaan

1) Blijkbaar nagenoeg hetzelfde als hd. rain, nl. reen in reetrekker, reinevaar, zie Franck, Etym. Wdb.

2) Volgens Forcellini-De Vit is cilium eigenlijk: ‘crepido superioris tunicae oculorum, unde pili exeunt, ut docet Plin. 11, 57, 1: Extremum ambitum genae superioris (oculi) Antiqui cilium vocavere’; deze bepaling doet inderdaad sterk aan de beteckenissen van mnl. vl. brauwe, ora denken.

3) Zie Fritzner, Ordbog².

4) Waarvan het bovengenoemde mnl. brewelse (uit een Zutfensch rechtsboek) wel eene vervorming (of alleen eene verkeerde lezing?) zal zijn.

[p. 229]

door verwarring met een dezer woorden, of alleen door eene dergelijke phonetische verandering van w in m als in bremer voor breeuwer (zie Van Dale), game (in de volksuitspraak) voor gaa(n)we¹⁾. De verklaring door De Bo van brauwe uit een vorm * barwe, dat weer zou gelijkstaan met wvl. barm m., berme vr. (nnl. berm m., mnl. barm m., mnd. barm m., berme vr., meng. barm²⁾, onr. barmr m.), brengt een derde groep van bijna gelijkluidende en gelijkbeteekenende woorden in het vraagstuk, en kan alleen strekken om de verwarring te vergrooten. De slotsom is dat brauwe, ora, mogelijk met brauwe, cilium, verwant is; brem(e) en berm zijn gansch andere woorden.

Onder de door Merula genoemde bijvormen van brauwen zal breuwen wel hetzelfde zijn als nnl. breeuwen (bij Verster v. Wulv., Proeve): waarschijnlijk is het een gewestelijke vorm, wellicht met eene friesche³⁾ (en oudgerm.) ê = ohd. os. onl. â; dit êw werd dan later eeuw, evenals onl. os. êw uit oudgerm. aiw. Of wordt met breuwen bij Merula een klank bedoeld, min of meer overeenkomende met nnl. ui? Dan zou het een aan 't Hd. ontleend bräuen kunnen voorstellen. - Aan invloed van het Hd.⁴⁾ kan ook de tweede door M. (als ‘bedorven woordt’) genoemde bijvorm breyelen zijn ontstaan verschuldigd zijn, ingeval nl. in 't Hd. een frequentatieve vorm breieln uit breueln, bräueln ware aan te wijzen: verg. over een dialectisch nhd. ei voor eu (äu) Paul-Braune, Beitr. 11, 554. Ook is misschien verwarring met brei(d)elen niet ondenkbaar (verg. breil bij Verster v. Wulv., Proeve, en breyelen bij Mellema, Ned.-Fr. Wdb.): de beteekenis gaf er eenige aanleiding toe.

Ten slotte nog een enkel woord over het ww. breeuwen ‘de reeten en voegen met werck of most stoppen’⁵⁾. Gelijk hier-

1) Verg. ook De Bo op M, waar echter sprake is van m uit w na eene l of r

2) Zie Murray op Barm, lste art., bij 2.

3) V. Helten, Altostfries. gramm. § 16.

4) Dat in den jongeren tijd vele jachttermen aan 't Hd. ontleend zijn is natuurlijk; verg. b.v. Ned. Wdb. op Gewei.

5) Witsen, Scheeps-bouw, 486 a.

[p. 230]

boven reeds is opgemerkt, is de oudere vorm van dit werkwoord inderdaad dezelfde als die van het zooeven behandelde, t.w. braeuwen. Bij Kiliaan en bij Mellema vindt men brauwen; in de Amsterdamsche keur voor het Scheepstimmerliedengilde¹⁾ (a^o. 1589) braeuwen, braeuwer, braeu-spit, evenzoo (braeuwen) in de Kantteek. van den Statenbijbel op Ezech. 27, vs. 9 (no. 24), en voorts nog bij Antonides, 1, 102²⁾. Ook het Mnd. kent bragen, brager, brakbank, welke vormen wel uit het Nederlandsch overgenomen zullen zijn, in allen gevalle voor den ouderdom der a pleiten (in het Nnd. schijnt het woord niet meer bekend te zijn). Daarentegen staat breeuwen reeds bij Witsen, Scheepsbouw (a^o. 1671), Winschooten, Seeman (a^o. 1681), en in de woordenboeken van Sewel, Halma en volgenden³⁾. De oude vorm met aau (au) blijkt dus in den loop der 17^de eeuw door dien met eeu verdrongen te zijn: Antonides schreef nog, vasthoudende aan de overlevering der schrijftaal, braeuwen, toen de mannen van 't vak reeds breeuwen zeiden. Vanwaar die verandering? Wellicht mag men ook hier aan Westfrieschen invloed denken, hetzij zulk eene ê in plaats van â vanouds thuis hoorde in een der Amsterdamsche tongvallen, die, vooral aan den Buitenkant, in den aanvang der zeventiende eeuw zeker nog onvervalscht Westfriesch waren, hetzij de vorm met ê van over het IJ, bepaaldelijk van de Zaan, waar nog thans de oude â als ê wordt uitgesproken, en waar in de 17^de eeuw de scheepsbouw zoozeer bloeide, naar Amsterdam overgekomen, en vandaar verder in de algemeene spreek- en schrijftaal doorgedrongen is.

Wat den oorsprong van breeuwen, kalfateren aangaat, schijnt de bij Franck, Etym. Wdb., voorgestelde afleiding van fr. brai, sp. brea, port. breo, teer, fr. brayer, port. brear, teren, niet

1) Handv. v. Amst. 1406 a en b, 1407 a, 1408 a.

2) Bij Vondel, die het woord stellig wel eens gehruikt heeft, heb ik het niet kunnen opsporen.

3) Weiland geeft nog braauwen op, doch onder verwijzing naar breeuwen, blijkbaar alleen als ouderen vorm, dien hij denkelijk uit de oudere schrijvers kende.

[p. 231]

afdoende; in de eerste plaats omdat uit een Romaanschen vorm met ai, e in het Nederlandsch wel ai (aai) of ei, maar kwalijk au (aau) zou zijn geworden: de vorm braauwen wordt er niet door verklaard¹⁾. Ten tweede beteekent breeuwen volstrekt niet ‘teren’: zie de boven aangehaalde omschrijving uit Witsen. Veel aannemelijker dunkt mij de afleiding uit het hierboven besprokene brauwe, rand, zoom, kant (zie reeds Verdam i.v.); hierdoor worden en vorm en beteekenis volkomen verklaard: immers een onl. âw als in brauwe gevonden wordt, werd juist ondersteld door de straks voorgedragen gissing over de latere geschiedenis van braeuwen, en het begrip: rand, zoom kon licht in dat van: naad, reet, voeg overgaan.

Leiden, April 1890.

j.w. muller.

1) Wel geeft Kiliaan naast elkaar: brauwe, braeye en bracde (kuit, fr. mollet). Moeten deze vormen verklaard worden uit een oorspronkelijk brâ (zoo nog bij De Bo), gen. brâwe(n) (vanwaar nom. brauwe), mv. brawen en braen (waaruit bij vergissing braden, waaruit weder mv. brayen, enk. braeye)? In allen gevalle, zoolang de oudste vorm van bra, kuit, onbekend is, wordt de mogelijkheid van (a) au uit ai hierdoor niet bewezen.