Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 9

[p. 130]

Onder den blooten hemel.

Indien eenvoudigheid steeds het kenteeken was van de waarheid, dan zou de verklaring van bovenstaande uitdrukking aldra zijn gevonden. Immers, wie den nacht moet doorbrengen onder den blooten hemel, hij ziet den hemel als 't ware ‘open en bloot’ boven zich, geen dak verbergt het uitspansel voor zijn oog: onder den blooten hemel is hetzelfde als fr. à la belle étoile. Maar wie aan het strand de zee ‘open en bloot’ voor zich ziet, beweert daarom nog niet ‘de bloote zee’ te aanschouwen. Al zou dus de verklaring niet te eenen male onjuist zijn, zij is onvolledig; men verlangt te weten hoe het komt, dat bloot hier attributief met hemel kan worden verbonden.

Bij een Latijnsch dichter staat eene uitdrukking, die bijna letterlijk met de onze overeenkomt: nudisque sub astris Condensae fletus acuunt, zoo schrijft Valerius Flaccus (2, 170). Nudus, op den hemel en de sterren toegepast, kan alleen beteekenen: niet met wolken of nevelen bewimpeld, en nudis sub astris, waarmede ten slotte bedoeld is sub dio, is eigenlijk alleen sotto il ciel sereno (zie bij Forcellini). Voor sub dio zegt het Italiaansch allo scoperto, doch men vindt het ook uitgedrukt met a ciel aperto, dat alwederom zeer gelijkt op onder den blooten hemel. De zegswijze a ciel aperto kan een moderne vorm zijn van coelo aperto, dat in het Latijn als adverbiale bepaling voorkomt; daar heeft aperto echter niet den zin van ‘open en bloot’, maar apertum, van den hemel gezegd, is serenum; coelo aperto is: bij een onbewolkten, helderen hemel, bij kalm weder (zie b.v. Peerlkamp op Aen. 1, 155). In het Italiaansch is dus eene zegswijze, die oorspronkelijk beteekende bij onbewolkte lucht, eene vaste uitdrukking geworden voor in de open lucht, onverschillig of het dag is dan wel nacht.

Iets dergelijks is geschied bij ons: in de oudere taal zei men niet onder den blooten hemel maar onder den blauwen hemel. Dat dit eene vaste uitdrukking was, blijkt uit veler getuigenis.

In zijne overzetting der eerste ode van Horatius schrijft

[p. 131]

Vondel: ‘De Jager onthout zich onder den blauwen hemel, en denckt niet eens om zijn lieve vrou’ (manet sub Jove frigido Venator). Elders (Carm. 2, 3): ‘Niets scheelt het, ofghe rijck ... of arm ... onder den blaeuwen hemel sterft’ (sub divo moreris). En verder (Carm. 3, 2): ‘Laet den jongeling ... onder den blaeuwen hemel zijn leven wagen’ (Vitamque sub divo ... agat). - Men leest het ook bij A. Valentyn in zijne vertalingen uit Ovidius. Zoo b.v.: ‘Een blanken boer is ... leelijk, om dat die gedurig onder den blaauwen hemel met ploegen en eggen in de weer is’ (Art. Amat. 1, 724: qui ... sub Jove versat humum); ‘sij kroopen in 't lommer en holen bij malkanderen, niet onder den blaauwen hemel’ (2, 623: in nemore atque antris, non sub Jove); ‘'t volk ging moeder naakt, en wiert hartvogtig onder den blaauwen hemel storm en regen gewent’ (Fast. 2, 299: sub Jove); zie ook de vertaling van Fast. 3, 527.

Bij Erasmus leest men (Coll. 2, 104; ed. 1874): hospitem portis submovent, coguntque sub dio noctem agere. Rabus geeft daarvoor (a^o. 1684): ‘en dwingen (de vreemdelingen) onder den blauwen Hemel te vernachten’; hetzelfde staat in eene overzetting die in 1644 te Kampen verscheen. Deze heeft verder: ‘dat is beter dan den nacht onder den blauwen Hemel te blijven, en van koude te vergaen’, voor hoc satius quam noctem agere sub dio, ac perire frigore (1, 256); evenzoo nagenoeg bij Rabus. Staat dus ergens in het Latijn sub divo of sub Jove, men kan bijna zeker zijn van hetgeen de vertaler schrijft; zegt Virgilius (Georg. 3, 435): ne mihi tum ... sub divo carpere somnos ... libeat, dan heeft Vondel (5, 116): ‘dan zou het mij niet lusten onder den blaeuwen hemel te slapen’.

Doch niet altijd is deze zegswijze de vertaling van sub dio of sub Jove. Bij Virgilius (Aen. 4, 495) staat: tu secreta pyram tecto interiore sub auras erige; bij Vondel (5, 218): ‘Ga, en stel heimelijck, binnen in 't hof, onder den blaeuwen hemel, eenen houtstapel toe’; op dezelfde wijze wordt sub auras in vs. 504 uitgedrukt. Dat men hier in 't geheel niet heeft te

[p. 132]

denken aan een vorm van de meer dichterlijke taal, blijkt daaruit dat hij dienst doet in een register op het eerste deel van den Wetsteen der Vernuften. Op blz. 224 van dit deel vertelt De Brune dat Juno, samen zijnde met Jupiter op het kruinpunt van den berg Ida, hem geene vergunning wilde geven tot het minnespel ‘voor dat zy met een gulde wolk waren omtoogen’. In het register staat dan: ‘224. Juno wilt'er, onder den blaauwen hemel, Jupiter geen verlof toe geven’. Hooft gebruikt de spreekwijze in zijne Historiën, blz. 368.

Ten slotte nog één voorbeeld uit Ovidius, eene plaats die men in vrij wat vertalingen kan nagaan. Metam. 4, 260 staat sub Iove nocte dieque sedit humo nudâ. Valentyn heeft: ‘die ... nagt en dag onder den blaauwen hemel ... op 't bloot aard-rijk sat’. Iets dergelijks vindt men in prozavertalingen van 1637, 1650 en 1693. In gewone iambische verzen is onder den blauwen hemel niet te gebruiken; uit eene berijmde overzetting van 1650 (te Antwerpen) blijkt evenwel, hoezeer men aan de uitdrukking gehecht was:

Sy sonder cost oft drank, recht onder d'hemels blauwe
Daer sitten gaet alleen, en voedt heur metten dauwe.

En zelfs bij Bilderdijk (3, 139) is er nog een spoor van te vinden, want in zijne vrije navolging gebruikt hij deze woorden:

Zij kent geen voorwerp meer dan 't blaauw der hemelbogen;

dit slaat wel niet op vs. 260, maar op vs. 269, doch het woord blauw, dat in het oorspronkelijke ook hier niet staat, is klaarblijkelijk eene herinnering aan de oude zegswijze. Dit kan men gerust aannemen, want in Bilderdijk's tijd was zij nog niet geheel en al verdwenen, ten minste indien men kan afgaan op Weiland, die onder den blauwen hemel evengoed vermeldt als onder den blooten hemel. Zijne voorgangers daarentegen geven alleen de oudere spreekwijze: zoo b.v. Kramer (a^o. 1768), de Roches (a^o. 1769), en ook de woordenaars uit het begin der 18^de eeuw, Hexham, Halma, Sewel. Laten zij elkander hebben nageschreven, maar zelfs dan nog had één

[p. 133]

hunner wel eens aan de jongere uitdrukking kunnen denken, indien deze in zijn tijd reeds de gewone was geweest.

Achteruitgaande, komt men bij Kiliaan, die ook getuigt dat sub dio, sub Iove in zijne moedertaal luidt onder den blauwen hemel (zie bij hem onder Blaeuw). Doch hij weet ook, dat hetgeen wij noemen een blauwen hemel in het Latijn heet apertum coelum, en vandaar zegt hij zooveel als dit: wij zeggen sub caelo caeruleo voor sub caelo aperto.

De beteekenis sub dio moet hier ontstaan zijn uit die van: bij onbewolkte lucht, bij helder daglicht, en dat die oudere, meer eigenlijke opvatting nog in het allerlaatst der 17^de eeuw bestond, ziet men duidelijk uit Valentyn's vertaling van eene plaats uit de Ars amatoria. Ovidius zegt (1, 245): Men heeft helder daglicht noodig om de schoonheid van eene vrouw op den rechten prijs te stellen, alleen dan kan men ze met juistheid waardeeren, vandaar ook:

Luce deas coeloque Paris spectavit aperto,

quum dixit Veneri, Vincis utramque, Venus.

Valentyn zegt: ‘Paris sag de Godinnen bij daag onder den blaauwen hemel onder d'oogen, doen hij tegen Venus seide: gij sijt schoonder als een van beide’. Niet te verwonderen dus, dat men in het Mnl. leest: ‘onder den blauwen hemell bij lichten daighe (zie Verdam 1, 1290). Ook elders was de zegswijze bekend (zie het Idioticon van Dähnert).

Het voorafgaande in aanmerking nemende, komt men tot dit besluit: Onder den blauwen hemel is eene oude uitdrukking, die oorspronkelijk beteekende wat zij rechtstreeks te kennen geeft: bij het heldere daglicht in de open lucht. Langzamerhand, reeds in de middeleeuwen, althans vóór den tijd van Kiliaan, werd zij de vaste formule voor sub dio; aan het heldere licht werd niet meer gedacht, tenzij iemand, gelijk Valentyn in de zooeven aangehaalde plaats, door een voorbeeld als coelo aperto er aan werd herinnerd. Eerst tegen het einde der vorige eeuw moet men hebben gevonden, dat onder den

[p. 134]

blauwen hemel toch eene zonderlinge uitdrukking was voor het begrip in de open lucht; immers het woord blauw, in beteekenis nog altijd welbekend, was hier niet de term dien men eigenlijk noodig had, en een flauw besef daarvan moet zelfs zijn opgekomen bij de groote menigte die niet gewoon is over de vormen van hare taal te redeneeren. Men zei dus nog, volgens de overlevering, onder den blauwen hemel, terwijl men reeds onwillekeurig zocht naar een beter woord dan blauw. Het heeft niet lang kunnen duren of men zei, haast van zelf, bloot. Daarmede was de oude vorm vernieuwd tot een die goed scheen te passen bij datgene wat men zich voorstelde. Men vroeg niet angstvallig, of het gebruik van bloot hier volkomen in analogie was met dat in andere zegswijzen, of onder den blooten hemel al dan niet gewettigd was door op den blooten grond. Neen, op het woord bloot kwam men van zelf door blauw, en men bleef er bij omdat men het zóó goed vond.

a. kluyver.