Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 8

[p. 37]

Boos.

Onder de even kostbare als weinig talrijke overblijfselen van den Gotischen taalschat wordt dit woord niet aangetroffen. Wij ontmoeten het voor 't eerst in het Oud-hoogduitsch, en wel in eenen vorm waaruit men kan opmaken dat in deze taal de stam bōsi luidde; hiermede zou in 't Gotisch overeenstemmen hetzij báusi of báusu.

Wat de beteekenis betreft, leveren de plaatsen bij Graff (Sprachschatz 3, 216) de volgende voorbeelden: pôse wiht = ubil wiht, ons booswicht, Nhd. bösewichtz; bosa (sacha), vilissimam; verder vindt men het vertaald met ‘frivolus, ineptus, infirmus, fragilis.’ Het substantief bosa beteekent in 't mv. nugae, d.i. beuzelingen. Bôsheit is ‘vanitas’; bosilinc, nugax, d.i. beuzelaar; gibosi, ineptus, frivolus; subst. gibosi, lichtzinnigheid, gebeuzel; het werkwoord boson, beuzelen; voor nog eenige voorbeelden verwijzen wij naar 't aangehaalde werk zelve; voor 't Mhd. naar de woordenboeken van Benecke-Müller en Lexer. Voor 't Mnl. geeft Verdam 1, 1367 als hoofdbeteekenissen op: slecht, gering; slecht, wat niet deugt; dom, onnoozel; zedelijk verdorven. Boosachticheit is ‘beuzelarij, gebeuzel, beuzelachtigheid’, dus vrij wel hetzelde als Ohd. gibosi; vgl. verder het adj. gebose, bij Verdam.

In 't oudere Friesch schijnt het woord alleen voor te komen in den term thi base feng, d.i. dartele, wulpsche, onzedige of zooals eene Nederduitsche vertaling heeft ‘unhovesche’ greep (zie Richthofen Afries. Wtb. 620). Reeds Grimm (Wtb. onder böse) heeft de aandacht hierop gevestigd, en waarschijnlijk juist gezien. In het hedendaagsche Friesch is bōs een zeer gewoon woord en komt het zelfs voor in afleidingen en samenstellingen die aan 't Nederlandsch onbekend zijn, o.a. in bōsens, ira; alacritas ad lucra; bōswiif, vroedvrouw, misschien eene schertsende wijziging van 't synonieme goedfrou. Desniettemin blijkt uit den klinker van het woord dat het uit het Hollandsch is overgenomen (vgl. Halbertsma Lexicon Frisicum i.v. bos).

[p. 38]

Uit de vormen en beteekenissen in het Ohd. en Mnl. kan men zien hoe nauw zich ons beuzel, beuzelen, enz. bij de oudere woorden aansluit. Het zou niet der moeite waard geweest zijn dit even aan te stippen, ware het niet dat Prof. J. Franck in zijn Etymologisch Woordenboek de verwantschap van beuzelen met boos - dus ook met Ohd. bosilinc? - als twijfelachtig voorstelt. Dat de eu de umlaut van oo kan wezen, blijkt voldoende uit bleu = bloodi, zoodat het onnoodig is te veronderstellen dat de stamklinker in beuzel oudtijds kort was.

Te recht maakt Grimm (D. Wtb. 1, 249) de opmerking dat het moeielijk is de oorspronkelijke, zinnelijke beteekenis van boos en wat daarmede samenhangt op te sporen. Dat zulke abstracte beteekenissen als ‘slecht, beuzelachtig’ niet de oudste kunnen wezen, voelde de groote dichterlijke geleerde beter dan wellicht iemand anders. Of iets goed of slecht is, kan men niet. zien, d.i. niet met de oogen alleen zien; men komt er toe te begrijpen dat iets slecht of goed is ten gevolge van een gevolgtrekking. Men kan eigenlijk niet eens zien dat iemand toornig is; wel ontwaart men dat hij beeft, of dat zijn gelaat rood wordt of dat hij schuimbekt, enz., en uit die uiterlijke kenteekenen van een toornig mensch maakt men, door de ondervinding geleerd, op, wat er in 't gemoed van zulk een persoon omgaat. Om nu de meer zinnelijke, en dus oudere beteekenis van boos op te sporen, moeten wij trachten andere verwante woorden te vergelijken.

De door Grimm aangehaalde Romaansche woorden bauzar, bedriegen, bauzia, bedrog; bausios, bedriegelijk; alle Provençaalsch; alsook Italiaansch bugiare, liegen; bugiardo, leugenaar, - ze helpen ons even weinig als wanneer men om de verklaring van Noord, Oost, Zuid, West in het Romaansch ging zoeken, omdat deze Germaansche woorden, met honderd andere in de Romaansche dialecten zijn overgegaan, Blijven wij op Germaansch gebied, dan vinden wij eenige woorden die oogenschijnlijk tot denzelfden wortel behooren als boos, en wel Nederl. buis on verbuist, dronken, zat; buizen, slampampen, ‘largiter potare,’ zegt Kiliaan-

[p. 39]

Hiermede komen overeen in 't Hoogduitsch baus, volheid, ‘fülle und zeche;’ bausen, zwellen, dik worden, en slampampen, ‘largiter potare;’ zie Grimms Wtb. 1, 1197 en 1200. Ook het Engelsch heeft een bowzy, dronken; bowze, bouse, zuipen.

Hoe de begrippen dik, vol en dronken kunnen samenhangen, behoeft niet aangetoond te worden; ons woord zat zegt alles wat noodig is. Nu weet men dat voor zat ook dik gebruikt wordt van iemand die ‘vol zoeten wijns’ is of zich aan sterken drank te buiten heeft gegaan. Hetzelfde dik dient ook om het begrip toornig, boos uit te drukken, vooral in de bekende spreekwijze ‘maak je niet dik!’ Niet minder duidelijk spreekt ons woord ‘verbolgen.’ Anderzijds verbindt zich ook de zatheid, 't dronken zijn aan uitgelatenheid, razernij, dolheid, woede, boosheid, of ook aan bedwelming, gemis van helderheid des geestes, aan gewawel, dronkemanstaal, en dit laatste heeft veel gemeen met gebeuzel, hetwelk men met een anderen naam ‘borrelpraat’ pleegt te noemen.

Al de beteekenissen die wij van boos, buis, enz. hebben leeren kennen, laten zich dus ongedwongen verklaren, indien wij uitgaan van de veronderstelling dat in den wortel waarnit zich de opgesomde woorden ontwikkeld hebben, zoo niet oorspronkelijk, dan toch oudtijds het begrip lag van zwellen, opgeblazen zijn, dik worden of zich dik maken, zich verzadigen. Doch al ware het uitgangspunt in werkelijkheid een ander, dan zou de aaneenschakeling der beteekenissen er toch niet door verbroken worden. De vraag is slechts of men dezelfde overgangen bij eene reeks van woorden uit een anderen stam gesproten kan aanwijzen. Wij zullen die vraag, dunkt mij, toestemmend beantwoorden als wij letten op de menigte van woorden die zich ontwikkeld hebben uit eenen wortel waaruit in 'tSanskrit gesproten zijn madati, mâdyati, mandati, enz.; Perzisch mast, Grieksch μεστόζ, Gotisch matjan, enz.

Madati, mâdyati vereenigt in 't Skr. de beteekenissen in zich van ‘zwelgen, zich bedwelmen, uitgelaten vrolijk zijn;’ matta is ‘zat, dronken, bedwelmd, geil, woedend;’ mada is ‘roes,

[p. 40]

dolheid, geilheid, verwaandheid, opgeblazenheid, woede;’ madana, minnelust; madya, bedwelmende drank; madati en mandate, beuzelen, dom zijn (jâdye volgens de Indische omschrijving); manda, sullig, dom, slap, zwak, treuzelig, langzaam. Er zijn nog tal van afleidingen die wij hier kunnen laten rusten. Uit het Perzisch kent men mast, dronken, woedend¹⁾. Het Grieksche μεστόϛ is vol; het Germaansche matjan is eten, en dat dit op hetzelfde neerkomt als zich verzadigen, behoeft geen betoog. In 't Ossetisch is mastgun, boos, toornig.

Onder de samenstellingen met matta in 't Skr. treft men o.a. aan unmatta, dol, gek; pramatta, beuzelachtig, zorgeloos, traag; pramâda, gebeuzel, gebrek aan ernst, slofheid. Doch waartoe meer voorbeelden? Het aangevoerde zal voldoende wezen om de overeenstemming tusschen de twee reeksen van woorden, uit geheel verschillenden stam gesproten, te doen uitkomen.

Met ons boos verwant, zoo niet identisch, is het Baktrische baoçu, bijvorm baoishi. Reeds uit dit laatste mag men opmaken dat de ç²⁾ hier, gelijk in ettelijke andere woorden, voor sh staat; zoo ook in içi, ijs, voor îshi, in 't Ossetisch behoorlijk yekh, ikh, ons ijs; iça voor îsha, Skr. îshâ; těrěç voor těrěsh; enz. De juiste beteekenis van baoçu, baoishi komt op de weinige, tamelijk bedorven plaatsen waar het gelezen wordt niet duidelijk uit; men heeft het vertaald met ‘ongerechtigheid,’ maar daar er sprake is van tooverij zal het wel eer ‘maleficium’ wezen.

Het zou niet onmogelijk zijn dat ook het Latijnsche furere met ‘boos’ verwant is, want de voorwaarden waaronder de s in r overgaat zijn aanwezig. Doch daaruit volgt niet met zekerheid dat de s hier oorspronkelijk was, en daarenboven is

1) Hierbij behoort ook maçti in de Zend Avesta, dat blijkens de verbinding met çpâna, çpânah beteekenen moet volheid, overvloed, of iets dgl., in allen gevalle niet ‘grootte,’ zooals wordt opgegeven; çpâna; is ‘gedijen, voorspoed,’ onverschillig of men het gelijkstelt met Wedisch sphâna in gayasphâna (vgl. sphâti, Ags. spêd, ons voorspoed) of, zooals Justi doet, afleidt van çpan.

2) Waarom ik ç en niet s schrijf, en waarom beide schrijfwijzen even verkeerd zijn, is in dit tijdschrift vroeger reeds gezegd.

[p. 41]

men bij eene Latijnsche f zelden zeker of die uit bh voortgekomen is. Men heeft furere vergeleken met het Wedische bhurati, waaraan Roth de beteekenis toekent van ‘rasche und kurze Bewegungen machen, zappeln, zucken;’ fŭria heeft men gelijkgesteld met 't Slawische bûrja, stormwind (Litausch būrīs, bui); misschien te recht, misschien ten onrechte; in geen geval mag men vooralsnog den Latijnschen furor met de Germaansche boosheid etymologisch gelijkstellen, hoe verwant de begrippen ook zijn mogen.

Moet men het Latijnsche furo ter zijde laten wegens de onzekerheid van den ouderen vorm van dit woord, het Skr. bhûsh - in 't Petersburgsche Wdb. wordt tweeërlei bhûsh aangenomen - is daarentegen zóó afwijkend in beteekenissen, dat wij geen middel zien deze in overeenstemming te brengen met die van boos en verwanten. Vooralsnog moeten wij het ons dus getroosten dat de wortel niet teruggevonden is.

Indien men bij woordvergelijking alleen te letten had op de beteekenis, zou zeker niemand aarzelen ons boos in verband te brengen met het Litausche baisus, vreeselijk, gruwelijk; baisa, schrik; bêsas, duivel; Oudslawisch bêsŭ, Russisch bjes, Čechisch běs, duivel, booze geest; Servisch bijes, woede, razernij¹⁾. Men heeft deze woorden afgeleid van Lit. bijoti, vreezen, Skr. bhî; men had er bij kunnen voegen Skr. bhîshma, vreeselijk; bhîshayati, met schrik vervullen, bang maken; bhîshana, vreesverwekkend, bang makend; bhesh, vreezen; bhyas, beven, en nog andere verwante woorden die alle evenals de Litausche en Slawische eene s in den stam vertoonen.

De overeenkomst in beteekenis, en gedeeltelijk ook in vorm, tusschen het Germaansche boos en de aangehaalde Baltisch-Slawische woorden is zóó treffend dat het ons niet verwonderen kan wanneer wij zien dat Grimm in zijn Woordenboek t.a.p. aangaande die overeenstemming verklaart: ‘die berührung scheint unabweislich.’ Maar welke betrekking bestaat er dan tusschen

1) Vgl. verder Miklosich, Etym. Wtb. der Slav. Sprachen 12; Grimm D. Wtb. 1, 249.

[p. 42]

de twee reeksen? Wat Grimm daaromtrent aanvoert is niet zeer bevredigend. Hij zegt: ‘übergänge des AU in AI, wie zwischen bausis und baisus, zwischen bausiare und boiser, zwischen bose, boos und bois¹⁾ erheben sich oft’, doch al moge deze stelling waar zijn, - wat wij hier in 't midden willen laten -, de daarvoor aangevoerde bewijzen zijn te zwak om ons van de waarheid van 't gestelde te overtuigen. Aan nog meer bedenkingen onderhevig is hetgeen Grimm onmiddellijk laat volgen: ‘Eben mit rücksicht darauf möchte man auch irgend einen bezug von böse auf die wurzel beiszen, goth. beitan suchen, aus welcher goth. beist, ζύμϰ, fermentum und altn. beiskr, ahd. peiskar amarus entsprosz.’ Daargelaten dat de afleiding van beist uit bijten hoogst gewaagd schijnt, is het moeielijk ze te rijmen met de verklaring van 't Lit. baisus uit bijoti. Dat de zoogenaamde Skr. wortels bhid en bhî, bhyas, en wat daaraan in de verwante talen beantwoordt, slechts verdere ontwikkelingen zouden wezen uit nog eenvoudigere elementen is onbewijsbaar; en welke zinnelijke voorstelling zou aan zulk een veronderstelden primairen wortel ten grondslag liggen, zoodat zich de welbekende beteekenissen van bhid en bhî, bhyas daaruit zouden laten verklaren?

Zoo onaannemelijk, op het tegenwoordig standpunt onzer kennis, het vermoeden is van een samenhang tusschen bijten en boos, zoo opmerkelijk is de schijnbare of werkelijke verwantschap tusschen ai en au in zekere stammen. Grimm drukt zich veel te sterk uit wanneer hij beweert dat zulke overgangen zich dikwijls vertoonen, doch er komen inderdaad gevallen voor waaruit men geneigd zou zijn op te maken, dat er stammen met gelijke of nauwverwante beteekenis bestaan, die zich onderscheiden alleen door den wortelklinker en daarom als varieteiten van één wortel kunnen beschouwd worden. Bij klanknabootsende woorden is het verschijnsel bekend genoeg, doch

1) Hiermede wordt het Nederl. bois, wanspelling voor boes, boos bedoeld, welks i niets gemeen heeft met die in 't Fransche boisie, evenmin als de i in Oirschot of in hairen met de i in 't Fransche oiseau of aile.

[p. 43]

ook bij andere, die zoo zij oorspronkelijk klanknabootsend mogen geweest zijn, reeds in de oudste ons bekende tijden dat karakter hebben afgelegd, vindt men iets dergelijks. Nemen wij eens den Slawischen wortel tŭk¹⁾, waartoe o.a. behoort Oudsl. tŭčῐnŭ, similis, tŭkŭmŭ aequalis; Bulgaarsch tŭkmo, nauwkeurig; Russisch tokma, precies; hiervoor heeft het Litausch eenen stam met i in stede van u; dus tikti, tinku passen; taikīti, voegen. Bij eenen anderen Slawischen wortel tŭk treft men een nog veel grooter afwisseling van klinkers aan. De hoofdbeteekenissen hiervan zijn steken, insteken, tegen iets aanstooten. Nu moge het waar zijn of niet, dat de woorden door Miklosich opgegeven uit verschillende wortels gesproten zijn, gelijk de groote Slawist zelf opmerkt, toch blijft het een feit dat bijv. Oudsl. tykati, Russisch tykatj, insteken, steken; Russisch točka, punt, moeielijk geheel te scheiden zijn van Lit. sutinku, sutiktė, te samen treffen, samenkomen; Lettisch aiztikt, aanraken. Zoowel hier dus als bij 't voorgaande tŭk - vermoedelijk eigenlijk dezelfde wortel - vindt men dat de klinkers i en u wisselen. Voorbeelden van wisseling der klinkers a (o) en i in den wortel komen ook voor, bijv. in 't Latijn discere, didici naast docere; en nog vaker in reduplicaties, bijv. Skr. dadāmi dadhâmi naast (Gr. δί δωμι, τίϑϰι; de voornaamwoordsstam i, waarvan Skr. ayam, Lat. is, enz., wisselt met Skr. a in asya, asmâi, enz. Skr. sima, al, is gelijkwaardig met sama. Niet minder duidelijk springt die wisseling in 't oog bij Skr. loshṭa, loshṭu, = leshṭu, kluit. Een aardig voorbeeld van rip = rup levert de Ṛgweda; wij lezen aldaar 3, 5, 5:

pấti priyáṃ ripó ágraṃ padáṃ wéḥ

Doch in 4, 5, 7:

pấti priyáṃ rupóágraṃ padáṃ wéḥ.

Even duidelijk spreekt ons strijken vergeleken met On. strjúka.

Door de aandacht op deze en soortgelijke feiten te vestigen, neemt men nog niet de taak op zich het verschijnsel te ver-

1) Het derde tŭk bij Miklosich, Etym. Wtb.

[p. 44]

klaren. Alleen wachte men zich met nietszeggende phrasen voor den dag te komen, en te bezweren dat de i in dit of dat geval in u is overgegaan, of omgekeerd, tenzij men tevens de aanleiding van zulk een overgang kan aanwijzen. Wanneer iemand bijv. ziet dat het Skr. ishu, pijl, ikshu, suikerriet, enz. in sommige Prâkrits luidt usu, ukkhu, dan is hij alleszins gerechtigd om den overgang van eene oudere i in u in deze en soortgelijke gevallen toe te schrijven aan den invloed der u in de tweede lettergreep, maar waar geene aanleiding tot klankwissel bestaat of althans geen in 't oog vallende aanleiding te ontdekken is, houde men elke verklaring liever voor zich, want zelfs de geleerdste verklaring, gesteld in het alleronverkwikkelijkste geleerdenjargon, kan de onwetendheid des verklarers niet voor den deskundige verbergen.

Aangezien klinkerwissel - wij bedoelen in engeren zin de klinkers i, u en a - voorkomt, zoo verdient het wel eenige overweging of op Germaansch gebied woorden aangetroffen worden die eene i of a in den wortel vertoonen en tevens min of meer zinverwant schijnen met boos. Beginnen wij met het Ohd. bisjan, bistôn, geglosseerd met ‘lascivire’ (van runderen); bisindiu met ‘consternans;’ men vindt ook een onvertaald bésindiu, en eenen vorm brisentia calba, consternans vacca; biswurm, oestrus; alles bij Graff 3, 216, die aarzelend hierbij voegt bîsa, boreas; vgl. bij Kiliaan Nederl. bijse, storm. Met bisjan komt overeen, behoudens de kwantiteit der stamlettergreep, Nederl. bijsen (naast biesen), aestu exagitari; insano more discurrere, bij Kiliaan; thans bijzen, doch in Gelderland bizzen. Hangt dit samen met Oudnoordsch bisa en bjastra, zich moeite geven¹⁾? Naast bisa staat het gelijkwaardige basa. Indien deze woorden, ons bijzen en 't Oudn. bisa en basa, met ons boos op de eene of andere wijze mochten samenhangen, dan zouden wij een voorbeeld hebben dat al de drie klinkers i, u en a vertegenwoordigd waren; ongelukkigerwijs loopen de beteekenissen

1) Oldnordisk Ordbog van Jonson. In Cleasby ontbreekt dit met veel andere woorden, zelfs dezulke die men telkens in IJslandsche dagbladen kan aantreffen.

[p. 45]

te ver uiteen dan dat wij het zullen wagen de ontbrekende schakels aan te vullen, niet omdat het moeielijk is met behulp van een beetje verbeeldingskracht en handigheid eenen sierlijken krans van beteekenissen aaneen te rijgen, maar omdat men bij dergelijke vraagstukken de verbeeldingskracht aan banden moet leggen en omdat handigheden loffelijk zijn in een goochelaar of pleitbezorger, maar niet in onderzoekers. Intusschen is en blijft het opmerkelijk dat er aanrakingspunten van alle drie stammen - met i, u en a - schijnen te bestaan. Immers de vertaling van biswurm met ‘oestrus’ herinnert ons onwillekeurig aan 't feit dat dit laatste ook razernij, woede uitdrukt, een met boos verwant begrip; indien 't Lat. furor inderdaad tot denzelfden wortel behoorde als boos, zou de overeenkomst nog treffender worden, want ‘oestrus’ en ‘furor’ komen vrijwel op hetzelfde neder. Verder zou ons bazelen naast beuzelen zich vanzelf verklaren, bijaldien het Noordsche basa eene variant was van een te veronderstellen béusan of bûsan, of wel busán (in een nagotisch tijdperk buran, waarbij misschien 't Oudn. byrr, gunstige bries, behoort; vgl. Ohd. brisentia met bisendia zooeven vermeld). Natuurlijk is het denkbaar dat de overeenkomst van bazelen en beuzelen slechts een gevolg is van toeval. Reeds Grimm heeft in zijn woordenboek 1, 1148 onder basen, delirare, vagari, het vermoeden uitgesproken dat dit met ons dwaas verwant zou kunnen wezen, doch hij voegt er aan toe dat men ook op ons verbazen moet letten. Inderdaad, in de Prâkrits, de Iraansche talen en het Latijn is de overgang van dw in b zoo weinig zeldzaam, dat men ten minste de mogelijkheid er van ook in 't Germaansch niet boudweg mag ontkennen. Vooralsnog echter twijfel ik of de verhouding tusschen bazelen en dwaas wel zóó is als Grimm zich die schijnt voorgesteld te hebben.

Er zou nog het een en ander op te merken zijn over ons bijster en het Engelsche boisterous, doch dit opstel is reeds lang genoeg gerekt. Indien door het lezen er van bij den lezer de overtuiging gewekt of verlevendigd werd dat wij omtrent de allereenvoudigste en telkens terugkeerende verschijnselen van de

[p. 46]

wording en ontwikkeling der zoogenaamde wortels in diepe onwetendheid verkeeren, dan zou het hoofddoel van den schrijver bereikt zijn.

h. kern.