Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 3

[p. 1]

Middelnederlandsche fragmenten,
medegedeeld door
M. de Vries.

I.
Nieuwe fragmenten van den Roman der Lorreinen.

De Middelnederlandsche bewerking van het reusachtige gedicht, dat het verhaal bevatte van de bloedveete tusschen de geslachten van Bordeaux en van Lotharingen, ‘cette grande et belle épopée des Lohérens’, zooals P. Paris het noemde¹⁾, komt allengs bij stukken en brokken uit den nacht der vergetelheid te voorschijn. Nadat Dr. Jonckbloet in 1844 de destijds bekende overblijfselen in het licht had gegeven, t.w. de 19 bladen der Universiteits-bibliotheek te Giessen en de in Massmann's Denkmäler gedrukte fragmenten, werden gaandeweg nieuwe gedeelten gevonden van het groote werk, dat meer en meer belangstelling wekte, naarmate men den rijken inhoud beter begon te overzien. Terwijl de vijf door Dr. Jonckbloet uitgegeven fragmenten alle behoorden tot het Tweede van de drie Boeken, waarin het gedicht gesplitst was, werd in 1861 een fragment van het Derde Boek ontdekt en medegedeeld door C. Hofmann in het Tweede Deel der Sitzungsberichte van de Koninklijke Beiersche Academie der Wetenschappen te München (bl. 59-74). Een zesde fragment van het Tweede Boek werd

1) Li Romans de Garin le Loherain, Préf. p. XVI.

[p. 2]

in 1869 bekendgemaakt door Frommann in de Germania (XIV, 434-439), met aanmerkingen van J. Lambel. En niet lang daarna werden in het Archief van den Dom te Utrecht vijf bladen gevonden, te zamen drie fragmenten bevattende, die tot het Eerste Boek behooren. In 1876 gaf Dr. Matthes deze Utrechtsche bladen in het licht¹⁾, en liet tevens de door Hofmann en Frommann gevonden fragmenten herdrukken. Zijne uitgave bevatte derhalve alles wat sedert het werk van Dr. Jonckbloet bekend was geworden. Men bezat nu in 't geheel 10 fragmenten: drie uit het Eerste Boek, zes uit het Tweede, en één uit het Derde.

Maar de reeks der gelukkige vondsten was nog niet gesloten. Bij het Vierde Eeuwfeest der Universiteit te Tübingen, in 1877, werd haar door het bestuur der Koninklijke Bibliotheek te Stuttgart een ‘Festschrift’ gewijd, waarin een artikel voorkomt van den Bibliothecaris Prof. Dr. H. Fischer, getiteld: ‘Zwei Fragmente des Mittelniederländishen Romans der Lorreinen’²⁾. Het was alweder eene belangrijke bijdrage tot de kennis van ons dichtwerk. Twee perkamentbladen, afkomstig uit de nalatenschap van Gräter en thans in de Bibliotheek te Stuttgart berustende, te zamen 716 verzen bevattende. Prof. Fischer geeft een zeer nauwkeurigen tekstafdruk en eene met zorg bewerkte inleiding, waarin hij de plaats bepaalt, die deze fragmenten, in het geheele werk hebben ingenomen. Beide hebben deel uitgemaakt van het Tweede Boek.

Zoo was dan het getal fragmenten tot twaalf gestegen. Ik heb thans het genoegen dat cijfer tot veertien te vermeerderen door de uitgave van twee nieuwe gedeelten, die ons weder een paar stappen verder brengen tot een overzicht van het groote geheel.

1) Naar een afschrift van Dr. Jonckbloet. De bladen zelve zijn, helaas! zoekgeraakt. Zie Dr. Matthes, bl. III.

2) Festschrift zur vierten Säcalar-Feier der Eberhard-Karls-Universität zu Tübingen dargebracht von der königlichen öffentlichen Bibliothek zu Stuttgart. Stuttgart, 1877. 4^to. Bl. 69-87.

[p. 3]

Het eerste werd mij medegedeeld door mijn vriend Mr. C.J. Fokker te Zieriksee, die het gevonden had in den band van een register, behoorende tot het archief dier gemeente. Het zijn de overblijfselen van een perkamenten blad, dat aan elke zijde twee kolommen van 46 regels bevatte. Het blad is van boven naar beneden in drie reepen gesneden, van welke alleen de twee eerste geheel bewaard zijn gebleven, terwijl van den derden nog maar een stukje aanwezig is. Wij hebben dus de eerste en vierde kolom geheel, maar op de tweede en derde slechts halve regels, waarvan echter een tiental aan beide zijden door het kleinere strookje wordt aangevuld. Alles te zamen bevatten de drie reepen 112 geheele en 72 verminkte verzen. Het schrift is net en duidelijk, maar zonder eenig sieraad, vermoedelijk niet ouder dan het begin der 14^de eeuw.

Het Gemeentebestuur van Zieriksee heeft de welwillendheid gehad, het fragment aan de Leidsche Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde af te staan, in wier boekerij het thans berust.

Dat het tot den Roman der Lorreinen behoort, en wel tot het Eerste Boek, kon geen oogenblik twijfelachtig zijn. De gang van het verhaal en de namen, die er in voorkomen, wijzen dit terstond aan. Met volkomen zekerheid laat zich de plaats bepalen, die het eenmaal in het dichtwerk heeft ingenomen, want de inhoud wordt geheel wedergevonden in den door P. Paris uitgegeven Garin le Loherain, van welken het Eerste Boek der Lorreinen de vertaling bevatte. Ons fragment beantwoordt aan Deel I, p. 278-284 van die uitgave¹⁾. De drie Utrechtsche fragmenten komen overeen met II, p. 240-244, p. 248-257, en III, p. 15-26²⁾. Het blijkt derhalve, dat ons blad tot een vroeger gedeelte behoorde dan de Utrechtsche bladen en in rangorde het eerste fragment bevat, dat ons van de Lorreinen bekend is.

1) In het overzicht van den Garin bij Mone, Untersuchungen zur Geschichte der Teutschen Heldensage, komt de inhoud van ons fragment voor op bl. 213.

2) Met Deel III bedoel ik La Mort de Garin, uitg. door Edélestand Du Méril.

[p. 4]

Hoeveel er in het handschrift aan ons fragment voorafging, laat zich met vrij groote waarschijnlijkheid berekenen. Op den bovenkant van het blad staat aan de voorzijde het cijfer XXXIX, aan de keerzijde XL. Het zijn dus de nommers geweest, niet der bladen, maar der bladzijden. Vóór ons fragment moet derhalve het handschrift 19 bladen bevat hebben. Elke bladzijde telde 92 regels. Rekent men voor eene sierlijke hoofdletter aan het begin des gedichts eene ruimte van enkele regels, dan zijn dus vóór den aanvang van ons blad nog ongeveer 3490 verzen verloren.

Het tweede fragment, dat ik heb mede te deelen, is door den te vroeg overleden germanist Dr. Fr. Apfelstedt in 1880 ontdekt in de Nationale Bibliotheek te Parijs, in eene verzameling van stukken uit de nalatenschap van Oberlin (Ms. allem. 118 a¹⁾. Een afschrift, door Apfelstedt vervaardigd, werd mij door Prof. Bartsch te Heidelberg toegezonden, om in het Tijdschrift onzer Maatschappij te worden uitgegeven.

Het te Parijs gevonden blad is aan elke zijde met drie kolommen van 60 regels beschreven en bevat dus in het geheel 360 verzen. Blijkbaar heeft het deel uitgemaakt van hetzelfde handschrift, waartoe ook de Giessensche bladen en de door Massmann, Hofmann, Frommann en Fischer bekendgemaakte fragmenten behoorden. Van dien codex zijn nu in het geheel 26 bladen teruggevonden, waarvan 19 in de bibliotheek te Giessen berusten, twee te Tübingen, één te München, één te Neurenberg, twee te Stuttgart en één te Parijs. Merkwaardig, hoe de bladen van één handschrift verstrooid zijn geraakt! Alle zijn zij uit het Zuiden van Duitschland afkomstig, waar dus het boek indertijd uiteengesneden moet zijn. Zouden al de andere bladen van het kolossale werk voorgoed verloren zijn gegaan? Het is niet waarschijnlijk, en wij mogen dus met eenigen grond hopen, dat bij nauwkeurig onderzoek in Zuid-Duitsche bibliotheken en archieven nog wel enkele overblijfselen aan het licht zullen komen.

1) Verg. Germania, XX, 336, en XXVI, 95, waar andere - Middelhoogduitsche - stukken uit dezelfde verzameling vermeld worden.

[p. 5]

In het geheel kennen wij nu het bestaan van drie handschriften van ons gedicht, die wij gemakshalve het Giessensche, het Utrechtsche en het Zierikseesche mogen noemen. Het eerste - en oudste - telde op elke bladzijde drie kolommen van 60 regels, het tweede twee kolommen van 41 regels, en het derde insgelijks twee kolommen, doch van 46 regels. Voor het herkennen van bladen, die later wellicht gevonden kunnen worden, is het nuttig op deze uiterlijke kenmerken opmerkzaam te maken.

Wat nu het nieuwontdekte Parijsche fragment betreft, de merkwaardige inhoud daarvan is in 't kort de volgende. De koningin Helena komt te Jerusalem, meldt zich bij den patriarch aan, doet hare biecht en begeeft zich in eene kluis, om hare zonden te boeten. Yoen volvoert zijn voorgenomen tocht naar het land van Siten¹⁾, komt met zijne vloot in den Hellespont aan, landt bij de stad Gardeterre, die juist door de Grieksche heirscharen belegerd wordt, en wordt door Hugelijn, die daar het bevel voert, binnengelaten en feestelijk ontvangen. Hij ontbiedt van alle kanten zijne getrouwen om hem ter hulpe te snellen, en laat aan de Grieksche keizerin Yrene weten, dat hij 's anderen daags tegen haar ten strijde zal komen. Yrene, bijgestaan door hare broeders, Fromondijn en Haerdreid, en haren zoon Leo, doet haar leger, in acht benden afgedeeld, voor den slag in gereedheid brengen. Yoen van zijnen kant schaart zijne troepen in zes afdeelingen en spreekt den zijnen moed in. Het fragment eindigt met de vermelding, hoe de schildwachten van Yoen en die van Yrene, in elkanders nabijheid ter wederzijde van een water geplaatst, met elkander in twist raken. Vermoedelijk werd die twist de aanleiding tot het begin van den strijd. Doch hier breekt het fragment af.

Uit deze inhoudsopgave laat zich gemakkelijk bepalen, tot

1) Met het land van Siten wordt niet Provence bedoeld, gelijk Dr. Jonckbloet (bl. XXVI) en Dr. Matthes (bl. XI) gisten, maar, blijkens de geheele beschrijving in ons fragment, het oude Scythia aan de Zwarte Zee, de omstreek der Palus Maeotis. Verg. vs. 255 en Fragm. I, vs. 2123-2126.

[p. 6]

welk gedeelte van het gedicht ons blad behoort. Het is een deel van het Tweede Boek en vindt zijne plaats tusschen de beide fragmenten, door Prof. Fischer uitgegeven: zóó echter, dat het aan geen van beide aansluit. Tusschen ons blad en het tweede bij Fischer moet ten minste nog één blad ontbreken. In ons fragment is de strijd ophanden: in het tweede Stuttgartsche loopt die ten einde. Het Grieksche leger wordt verslagen, Yoen rukt zegevierend Gardeterre binnen. Van de bevelhebbers der Grieksche krijgsmacht, in ons fragment genoemd, zijn eenigen gesneuveld, anderen gevlucht. Aan Alardijn wordt in ons fragment door Yoen het bevel over zijne vijfde legerschaar opgedragen: in het Stuttgartsche blad wordt zijn lijk op het slagveld gezocht, gevonden en met alle eer begraven. En dezelfde eer bewijst Yoen daar aan het stoffelijk overschot van den jongen keizer Leo, Yrene's zoon, die in ons fragment het bevel over de achtste bende van het Grieksche leger aanvaardde.

Wij hebben dus het verhaal van 't begin en van 't einde van den veldslag. Tusschen beide moet nog een blad ontbreken, dat de beschrijving van het gevecht zelf bevatte¹⁾.

De volgorde der veertien fragmenten, die wij thans bezitten, kunnen wij nu met voldoende zekerheid vaststellen. Ik houd mij aan de cijfers, door Prof. Fischer gebezigd, om de verschillende bladen aan te duiden, en voeg er n^o. XIII en XIV aan toe. De cijfers beteekenen dan:

I, II. De Giessensche bladen.

III, IV, V. De bladen door Massmann uitgegeven.

VI, VII, VIII. De Utrechtsche fragmenten.

IX. Het door Frommann uitgegeven blad.

X. Het door Hofmann medegedeelde blad.

1) Uit het tweede Stuttgartsche fragment blijkt verder, dat met dezen veldslag bij Gardeterre de oorlog nog niet geëindigd was. Yrene blijft nieuwe plannen smeden om haren vijand aan te vallen. Dat werkelijk de krijg later hervat werd, leert ons het fragment van het Derde Boek, waarin verhaald wordt van een nieuwen strijd tusschen Yrene en Yoen bij Gardeterre, in welken Frederik van Denemarken sneuvelde.

[p. 7]

XI, XII. De twee bladen door Fischer bekendgemaakt.

XIII. Het Zierikseesche fragment.

XIV. Het Parijsche fragment.

Prof. Fischer heeft afdoende betoogd, dat het eerste der door hem uitgegeven bladen (XI) voorafging aan het Neurenbergsche blad, door Frommann in de Germania medegedeeld (IX). Aan dat betoog ons aansluitende, mogen wij thans de bekende fragmenten in de volgende orde rangschikken:

Eerste Boek. XIII, VI, VII, VIII.

Tweede Boek. I-V, XI, IX, XIV, XII.

Derde Boek. X.

Alles te zamen geteld, hebben wij nu van den Roman der Lorreinen ongeveer 9800 geheele en 200 halve verzen teruggevonden. Zeker is dat bedrag nog gering in vergelijking met den omvang, dien het gedicht eenmaal moet gehad hebben; maar het is toch groot genoeg, om eens aan eene nieuwe uitgave der gezamenlijke fragmenten te gaan denken. Vooraf echter zal men wèl doen, een opzettelijk onderzoek in te stellen naar de bladen van het Giessensche handschrift, die nog wellicht in Zuid-Duitschland verscholen liggen. Aan de jongere beoefenaars van het vak zij die taak aanbevolen.

Ik laat nu de beide nieuwgevonden fragmenten (XIII en XIV) in nauwkeurigen afdruk volgen, en geef tevens een herdruk van de beide reeds door Prof. Fischer uitgegeven bladen (XI en XII). Van het Tübingsche ‘Festschrift’ bestaan hier te lande slechts enkele exemplaren: de daarin medegedeelde fragmenten zijn aan de beoefenaars onzer Mnl. letterkunde nagenoeg onbekend gebleven. Dr. Penon vestigde er in den Nederl. Spectator (1878, bl. 332) de aandacht op, en sprak den wensch uit, dat de Redactie der Bibliotheek van Mnl. Lett. die nieuwe gedeelten zou laten herdrukken, om ze ‘bij wijze van supplement’ aan de uitgave van Dr. Matthes toe te voegen. Aan dien wensch werd echter niet voldaan. Ik mocht dus niet verzuimen, bij de mededeeling van nieuwe vondsten, ook deze vroegere aanwinst aan mijne landgenooten bekend te maken.

[p. 8]

Omtrent de door mij gevolgde wijze van uitgeven heb ik weinig op te merken. Ik rangschik de fragmenten in de orde, waarin zij in het gedicht zelf op elkander volgden (XIII, XI, XIV, XII), en geef den tekst letterlijk, zooals ik dien vond, doch in leesbaren vorm, en dus met de vereischte interpunctie en zonder de verkortingen, die in de handschriften worden aangetroffen. Wat weggesneden of niet te ontcijferen was, is door stippen aangeduid; het onzekere, twijfelachtige of bij gissing ingevulde cursief gedrukt¹⁾. Gelukkig bedraagt dit slechts weinig in betrekking tot de meer dan 1150 ongeschonden verzen, die ik mocht mededeelen.

1) Enkele woorden, bij Prof. Fischer cursief gedrukt, omdat zij in het handschrift onzeker waren, heb ik weggelaten en door stippen vervangen, t.w. wanneer de lezing mij aan te veel bedenking onderhevig scheen. Het is beter niets te geven dan eene verkeerde lezing, en niets is bedrieglijker dan het ontcijferen van halfuitgewischte letters in oude handschriften.
Het afschrift van het Parijsche fragment, dat ik bij mijne uitgave volgde, mocht nog wel eens nauwkeurig met het handschrift zelf vergeleken worden. Doch daartoe ontbrak mij de gelegenheid. Wie later de gezamenlijke fragmenten opnieuw zal bewerken, zal ook daarvoor behooren te zorgen. In 't geheel zij hem aanbevolen, alle handschriften nog eens goed te vergelijken. Zoo zijn zelfs in Dr. Jonckbloet's uitgave een paar onnauwkeurigheden ingeslopen. In Fragm. II ontbreekt (volgens opgave van Prof. Fischer, bl. 74) tusschen vs. 90 en 91 een vers, in het hs. aldus luidende:

Ende hoe die vrouwe starf der ave.

En in den laatsten regel van Fragm. V leest men bij J.: ‘Dat gi hadt hier mi.’ J. volgde den afdruk bij Meijer. Doch deze had een woord overgeslagen. Bij Massmann leest men: ‘Dat gi ontboden hadt hier mi.’

[p. 9]

A.
Fragment te Zieriksee.
Uit het Eerste Boek.
(Garin le Loherain, I, p. 278-284).

 

⁺Ende hare inganc was hem benomen

 

Van spisen ende van wine mede¹⁾.

 

Nu hort wat Fromont dede.

 

Hi ginc in die grote sale

5

Ende ontboet die princen altemale.

 

- ‘Ghi heren,’ seit hi, ‘geeft mi raet,

 

Ghi siet wel hoet hier nu staet:

 

Wi sijn besloten harde vaste,

 

Ende buten hebwi sware gaste

10

Ende te starke viande.

 

Ware elc in sinen lande

 

Ende warneerde sine castele,

 

Wi souden met betren hele

 

Onsen vianden doen leit.’

15

- ‘In welker manieren?’ seide Ysoreit:

 

‘Ic ate vele eer mijn rosside,

 

Eer valsch raet teneghen tide

 

Liden soude minen mont²⁾!’

 

- ‘Neen, neve,’ seide Fromont:

20

‘Ghine verstaet mi niet wel.’

 

Nu hort vanden verradre fel

 

Barnaerde van Naisel, die was

 

Ins conincs hàchte, als ic las,

+ r^o. a.

1) T.w. bij de belegering van St.-Quentin. - Garin:

Que nus n'en puist né entrer né issir;
Léans ne vint né pains né char né vins,
Ains lor convint à mangier lor roncins.

2) Garin:

Ains mangeroie mon auferrant de pris,
Que de ma bouche nuns manvais plais issit.

[p. 10]

 

Daerne Begge ghevaen brachte.

25

Nu hort wat die verradre dachte.

 

Hi seide: ‘Her coninc, hort na mi.

 

Karle Marteel, die coninc vri,

 

Die so menich lant verwan

 

Ende Gheraerde, den edelen man,

30

Van Rosselioen, dien hi verdreef,

 

So dat hi int lant niet en bleef,

 

Hi verarmde so sine riddren coene

 

Met orloghen ende sine baroene,

 

Dat si niet en hadden in die hant.

35

Doe quamen die Hunen int lant

 

Entie Wandelen¹⁾ ende wonnen Riemen.

 

Het en conste gheweren niemen,

 

Het moeste al meest gaen in hant.

 

Die coninc conste selve sijn lant

40

Cume verweren met pinen

 

Vanden quaden Sarrasinen,

 

Want die riddren waren arm sere.

 

Doe moeste Karle, die grote here,

 

Den paus claghen sinen noet.

45

Die paus hem doe geboet,

 

Dat hi name moelne ende rente,

 

⁺Die hilden ............

 

Hare offer ............

 

Daer si Gode m .........

50

Ende gaeft............

 

Here, dit en...........

 

Want die s ...........

 

Sijn anschi............

 

Siet hier F............

55

Die rike es............

 

Ende machtic ..........

1) Garin: Adonques vinrent li Wandre en cest païs.

+ b.

[p. 11]

 

Wildine, here, uten lande jaghen¹⁾

 

Ende emmer doen rumen altemale,

 

So sal hi met hem voeren wale

60

Driewerf dusent riddren coene,

 

Sonder sine andre baroene:

 

So en es onder Gode man,

 

Die jeghen hem ghestaen can

 

No lant soude houden moghen.

65

U selven soude hi genoech orloghen²⁾.

 

Ghi sijt noch jonc ende kint³⁾,

1) Vs. 43-57. Garin:

A l'apostoile un parlement en prist:
Par son congié et por ce que il dist,
As chevaliers donna fours et moulins,
Donna lor dimes et rentes à tenir,
De coi li moine estoient lor saisis.
Frans chevaliers, ne faites pas ensi;
Qui son néz coupe il déserte son vis.
Vez-ci Fromont de Lens, le poesti,
Sé le chaciez et déboutez ensi, etc.

Jammer dat vs. 52 en 53 zoo verminkt zijn. Daar zouden wij gezien hebben, hoe het spreekwoord: ‘wie zijn neus schendt, schendt zijn aangezicht’, naar het Fransche voorbeeld in 't Mnl. werd uitgedrukt.

2) Vs. 62-65. Garin:

Soz ciel n'a terre où ne puisse garir.

3) Vs. 66-90. Garin:

‘Vos estes jones et chevalier meschins;
Sé eiaus déchasses qui te doivent servir,
Tu en verras tes regnes apovrir;
Sor toi venront Paien et Sarrasin,
Ne te porront Loherenc garentir
Que ne te fassent tes bons ehatiaux croissir.
Mande Fromont par conduit vengne à ti,
Lui et sa gent et trestoz ses amins.
S'il ont forfait, soient prets et garnis
De l'amander tot à vostre plaisir.’

Et dist il rois: ‘Merveille puis oïr;

Il ne me prise vaillant un paresi,
Né il à moi ne dengnera venir.’
Et dist Bernars: ‘Il fait mout que chétis.’

[p. 12]

 

Hets beter dat ............

 

Ende alle uwe h ...........

 

Die u souden h ...........

70

Dienen ende staen ..........

 

Maer wouddi die ...........

 

Ghi soudt noch ...........

 

Van quaden Sar ...........

 

Die u niet en l ...........

75

Borch, stat no c. ..........

 

Maer gheeft vaste ..........

 

Fromonde ende si ..........

 

Dat si tote u co ...........

 

Op selc convent ...........

80

Dat hijt betre ............

 

Dits ene wonde ..........

 

Seide die coninc P ..........

 

Fromont noch di ...........

 

Achten min op m ..........

85

Noch en willen e ..........

 

Noch en kinnen n..........

 

Iet en twint ho ...........

 

Mer, levic, het sal h ........

 

Barnaerd seide e ...........

90

Dat dinct mi gro...........

 

Die coninc keerde do¹⁾......

 

Ende Barnaerd h...........

 

⁺....................

1) Vs. 91-104. Garin:

Li rois s'en torne, Bernars remaint ici.

Un chapelain apelle, si li dist:
‘Fais unes letres or en droit, biaus amins,
Si les envoies Fromont le poesti.’
Il les devise, cil les met en escrit.
Quant ce fu fait, saélé et basti,
Un garsonnet apella mout petit:
Envoia li Fromont à Saint-Quentin;
Trouva Fromont séant en un jardin.

+ v^o. a.

[p. 13]

 

............... reve

95

............... e

 

 

 

............... oude

 

............... screven

 

............... ghegeven

100

............... onde

 

............... stonde

 

Maer liep .......... t

 

Daer hi Fromonde doe vant

 

Sittende in een praieel,

105

Ende met hem sire vriende een deel.

 

Hi knielde ende gaf den grave

 

Die lettre, die hem vraeghde waer ave

 

Die lettre quame ende wiese sende.

 

Die bode seide met ghenende:

110

‘Here, u sendse, dat wet wel,

 

U oem Barnaerd van Naisel.’

 

Die lettren Fromont lesen dede¹⁾

1) Vs. 112-144. Garin:

Les lettres tend son chapelain Landri
Et il les print, de chief en chief les lit.
- ‘Sire’, dist-il, ‘parlez un pou à mi:
Bernars vous mande, li sires de Naisil,
Come musart vous estes céans mis;
Qui bien guerroie, il ne fait mie ensi.
Alez au roi, si li criez merci,
Que il vous doint un petit de respit
De faire droit et de droit recoillir;
Que sé estiez de ce borc departi,
Le sien dangier priscriez-vous petit;
Puis porriez-vons guerroier à loisir.
S'ensi nel faites, vous estes tuit honi.’
Et dist Fromons: ‘Jel vous avoie dit,
Mout est mes sires toujors de sens garnis.’
- ‘Mal dahés ait,’ dist Isorés li gris,
‘Parmi le col, qui le fera ensi,
Tant com je aie pallefroi né roncin,
Né que des dis en soient li troi vis.’
- ‘Si ferons, niés, ou nous sommes tuit prins.’

Il en envoie de Verdun Lancelin,

Henri avec, celui qui Grantpré tint.

[p. 14]

 

............ elkijn

115

............ mijn

 

.......... en musaert

 

............ aert

 

.......... iet moghen

 

............ hen

120

.......... bidt genade

 

.......... ende stade

 

.......... baroene

 

.......... recht te doene

 

.......... stat ghevaren

125

.......... chten twaren

 

.......... p die sine

 

.......... viande dine

 

.......... t bewaren

 

.......... t sal u daren

130

.......... ijfdi altemale

 

.......... ijn oem seegt wale

 

.......... harde vroet

 

.......... dit voet

 

.......... derwaet

135

.......... hebbe een paert

 

.......... drie die leven

 

.......... niet begheven

 

.......... e dat ware quaet

 

⁺Dit es vele die beter raet.’

140

Doe sendde Fromont ter vaert

 

Twee boden ten coninc waert.

 

Deen was van Verdoen Lancelijn,

 

Dander Heinrijc, die neve sijn,

+ b.

[p. 15]

 

Van Grantpreit die grave.

145

Dese voeren die borch ave.

 

Sonder beiden so voeren si

 

Tes keisers¹⁾ tente, geloeves mi.

 

Den keiser gruette Lancelijn

 

Van Fromonds weghen, des neven sijn.

150

- ‘Here,’ seit hi, ‘die grave Fromont,

 

Die u ghedient heeft talre stont

 

Ende u man es ende houdt van u

 

Sijn lant, hem heeft wonder nu,

 

Waer omme ghi hem doet selke scande,

155

Dat ghine wilt jaghen uten lande.

 

Hine heeft jeghen u niet mesdaen.’

 

- ‘Entrouwen, hi doet,’ seide Puppijn saen.

 

- ‘Here,’ seide Lancelijn,

 

‘Sind ghijt segt, so maegt wel sijn.

160

Ende es hi jeghen u mesdadech dan,

 

So geeft hem hier vore u man

 

Vast geleide ende vrede,

 

Te u te comene teneger stede,

 

Te beterne sine mesdaet

165

Na uwen wille ende uwen raet.’

 

Begge seide: ‘Here, dit seldi doen.

 

Heeft mesdaen die baroen

 

Jeghen u te eneger tijt,

 

Wat het si, ende wille hijt

170

Betren na die riddren van uwen lande,

 

Ghi selt vonnesse te hande

 

Ontfaen: daer ane so doedi wel.’

 

Doe seide Barnaert van Naisel:

 

‘Dit es dbeste dat men doen mach.

175

Ghebenedijt si die dach

1) Pippijn, die vroeger coninc heette, maar hier eenige malen keiser genoemd wordt, heet in 't Fransch altijd rois.

[p. 16]

 

Entie ure dat leeft selc man,

 

Die selken raet gheven can¹⁾!’

 

Doe loveden sijt alle mede

 

Die daer waren te dier stede,

180

So dat sijt alle den keiser rieden.

 

Doe seide die keiser te hen lieden:

 

‘So doetene mi comen voren:

 

Ic wilt van sinen monde horen.’

 

Doe andwordde Lancelijn:

⁺Quamen ende selken hancst daden.
Haddix geweest wel beraden,
En ware also gesceden niet.
Maer doch dat ic hen daer behiet
Dies en gaic hen niet af,
Noch sgeleits dat ic hen gaf.
Maer weet wel dat si Roelande
Ende minen boden daden scande;
Dies so en willict te waren
Niet also laten varen.
Ic wille porren al te hant
Ende varen te Bordeas in tlant
Ende onterven, weet wale,
Haer geslachte altemale.
Niet men canicker toe gedoen.
Ic hebbe Her ... e den baroen

1) Garin:

Et dit Bernars: ‘Droit jugement à ci,
Benoite soit l'oure que ces hons vit!’

+ r^o. a.

[p. 17]

 

... lijf genomen.........

 

. i . hadd.............

 

Dat ics den her..........

20

Hi en hadde............

 

Noch ... lant...... g ...

 

. aer he ..... et ... e ...

 

Ritsart ende sine mage

 

Mogen over mi doen clage,

25

Dat ic hen een ....... te si.

 

Nochtan sijn si altoes bi mi

 

Ende te minen dienste gereet.

 

Ic doet hem betren, godweet,

 

Dat hem heeft in sinen ...

30

... der vonnesse ende .....

 

Gelloen die ...........

 

Heeft, andworde .........

 

‘Gerecht keyser ende here,

 

Gi ... .t u op Robbrecht sere:

35

Ende hadde hijs verdient, godweet,

 

Dat ware mi utermaten leet;

 

Maer ic hope, neen hi niet.

 

Maer hoe dat hier es gesciet,

 

Men spreke tenen peise wart.

40

En haddic mine helege vart

 

Niet gevaren alsic dede,

 

Wi hadden gehadt pais ende vrede.

 

Maer nu eest hier anders comen:

 

An beiden siden es scade genomen,

45

Maer die meeste heeft Robbrecht,

 

Alse u allen dunket recht.

 

Niet en weetic wel wat si,

 

Maer, dor God, her keyser vri,

 

Maect den peis entie soene,

50

Want gijt sculdech sijt te doene,

 

Ende laet ons dorloge begeven

[p. 18]

 

Ende vort in rasten leven.

 

Daer ane doedi alemoesene¹⁾ groet,

 

.en ....e die dede vor dor sijn doet²⁾,

55

So en sagedi noit, her keyser coene,

 

Vor hen tween so scone soene.

 

Noch sal Robbrecht, die neve mijn,

 

Geven den stouten Rigaudijn

 

Ogieven, sire dochter, te wive,

60

Die die scoenste es van live,

 

⁺Die men vonde in uwen rike.

 

Hi machse wel nemen sekerlike,

 

Want die maechscap van hen beden

 

Die es op hem ....... eden.

65

Al dat lant van Montferraet,

 

Dat in Robbrechts hande staet,

 

Sal hi hen der mede geven:

 

So mogen si met rasten leven.

 

Ende hier sal Rigaudijn nochtan

70

Ave werden Robbrechts man.

 

Men sal die maget hier ontbieden

 

Ende gevense hem vor al die lieden.

 

Die joncfrouwe van Marchia

 

Sal hier mede comen na,

75

Die sal men leveren Ritsarde,

 

Dat hise bestade na haerre warde.

 

Al wassi Robbetsoene gegeven,

1) Aelmoesene doen, hier in ruimere opvatting gezegd voor een goed, een godgevallig werk doen in 't algemeen: eene merkwaardige uitdrukking, noch door mij, noch door Dr. Verdam in 't Mnl. Wdb. vermeld. Men leest ze ook in Limb. 9, 155 (waar men Si dede in So dedi verbetere), Lanc. 2, 25075 en 3, 8984, welke laatste plaats V. onder de gewone beteekenis aanhaalt. Doch het verband doet zien, dat daar een godgevallig werk in 't algemeen bedoeld wordt: de almoessene, waarvan sprake is, bestond in het dooden van Gods vijanden. Ook in 't Ofr. werd faire aumosne in dien zin gebezigd: aumosne gold als tegenstelling van pechié. Zie La Curne de Sainte-Palaye, Dict. Hist. 2, 318 a.

2) Aldus in het Hs.

+ b.

[p. 19]

 

Sies emmer noch maget bleven.

 

Dit wilt hem Robbrecht doen te eren.

80

Oec wilt hi vor al dese heren

 

Sweren, dat hi nemmermeer

 

En soeket noch wech noch keer,

 

Daer hi in wegen ochte in warde

 

Verwerken mede waent Ritsarde

85

Ochte enegen van sinen magen,

 

Maer hi wilt hem hulpen dragen,

 

Ende mede sine baroene,

 

Wat laste si hebben te doene.

 

Vor dat hi u, here, heeft mesdaen,

90

So wilt hi u te dienste staen

 

Altoes met live ende met goede;

 

Ende omme tuwen goeden moede

 

Te comene, her keyser vri,

 

Ende te versoenne, so wilt hi

95

Uwen sadel dragen van Parijs

 

Altoe tote Sent Denijs¹⁾.

 

Sint hi mesdaen heeft, willic wale

 

Dat hijt betre altemale.’

 

Die Fransoise die stonden daer,

100

Si seiden alle oppenbaer,

 

Dat dit ene scone soene ware,

 

Ende rieden den keyser oppenbare

 

Dat hise wilt aldus ontfaen,

 

Want die noit niet heeft mesdaen

1) Verg. Fragm. II in de uitgave van Dr. Jonckbloet, vs. 1435 vlgg.:

Dies willic wllen ende barevoet,
Om te hebbene haren goeden moet,
Dragen haren sadel fetijs
Van Montmarters te Parijs,
Ende weder bringen daer,
Dat mi sal sijn te doene swaer.

Verg. verder Dr. Jonckbloet. Gesch. d. Mnl. Dichtk. II, 66.

[p. 20]

105

En heeft te beterne gene dine.

 

Doe seide Karel die coninc:

 

‘Sekerlijc, dits waerhede.’

 

Te Ritsarde hi doen seide:

 

‘Her hertoge, wat radi hier toe?

110

Ic rade wale dat ment doe,

 

Ende die soene aldus blive,

 

Ende Rigaudijn hebbe die maegt te wive.

 

Weet wale, her hertoge coene,

 

Dat ic gerne sage die soene,

115

Want dat weet, hertoge here,

 

Dat mijn rike cranket sere

 

Op dat inde te Spaengen wart.’

 

- ‘Here, her keyser’, seide Ritsart,

 

‘Wat souden wi peise vele maken?

120

Si en houden en gene saken,

 

⁺Noch soene noch vorwarde,

 

Wanneer si sijn in hare warde:

 

Dies en gelovic hen en geen,

 

Want haer ja dats haer neen.’

125

Karel seide: ‘Bi mire trouwen,

 

Braken sijt, het soudemi¹⁾ rouwen.

 

Ic sout rechten so hoge .......

 

Over hen allen gemeene,

 

Men souder af spreken ewelike.’

130

Ritsart seide: ‘Her coninc rike,

 

Gi hebbes wale minen moet,

 

Op dat Rigaudijn gerne doet,

 

Die hier hevet meest verloren

 

Ende gehadt den meesten toren.’

135

Die keyser seide: ‘Gi segt waer.’

 

Do vragedijs Rigaudine daer,

 

Die andworde herde boude,

+ c.

1) Denkelijk te lezen: soudem.

[p. 21]

 

Dat hijs hem gerne beraden soude.

 

Die keyser andworde heme saen,

140

Dat ware wel gedaen.

 

Do¹⁾ riep die stoute Rigaudijn

 

Te gadere die mage sijn,

 

Ende vragedem wat si hem rieden,

 

Na dien dat die dinge gescieden.

145

Do seide die grave Olivier:

 

‘Ic segge wel vor hen allen hier,

 

Dat die soene scone si,

 

Na dien dat ic versta mi;

 

Want die penitentie es groet,

150

Entie scade entie noet,

 

Die Robbrecht heeft van Meilaen

 

Van uwes ....... et ontfaen.

 

Mochte altoes ............

 

Ons comen al ............

155

Alse hier ave es gesciet,

 

In soude mi beclagen niet.

 

Toe wilt hi u die dochter sijn

 

Ogieven geven, die maget fijn,

 

Ende tlant van Montferraet:

160

Weet dat seker ende verstaet,

 

Dat die gifte scone si.

 

Ende oec so biet hi, dunct mi,

 

Dat graefscap van Marchia,

 

Dat dat meest .....l na

165

Dat nu onder ...... eet,

 

Ja tmeeste rike dat men weet,

 

Entie scone maget daer toe.

 

Ic rade wale dat ment doe;

 

Ende genoegede die scone maegt,

1) In de uitgave staat eene groote R, gevolgd door een sterretje, aanduidende eene onleesbare letter. De R zal eene D moeten wezen. Er kan wel niets anders bedoeld zijn dan Do (Doe).

[p. 22]

170

Die elken mensce wel behaegt,

 

Ritsarde, hi mochtse trouwen.

 

Ic waens hem niet en soude rouwen,

 

Want tlant dat hare soude sijn,

 

Dat houdende was haer oem Alquijn

175

Sonder dat rike van Marchia,

 

Dat dwanc Spaengen altoes wel na.

 

Neemt dese soene ende vrede,

 

Wi werden alle gestaerct daer mede.’

 

Ritsart seide: ‘Bi Gode, here,

180

Gi segt wel, het es onse ere,

 

⁺Sint gijt raet, wil ment angaen.’

 

Rigaudijn hi seide saen:

 

‘Hets waer, ic mach mi verdragen,

 

Alsic werke met minen magen,

185

So hebics te mindere scande,

 

Waer mens gewaget in elken lande.

 

Maer weet wale, wat mijns gesciet,

 

Robbrechts man en werdic niet,

 

Want hijs quaet ende valsch sere,

190

Ende jegen minen gerechten here

 

En willic striden nemmermeer,

 

Maer ic wille hem dienen eer;

 

Ende sagic dan dat Robbrecht dade

 

Enege valsce dinc ocht quade

195

Minen vrienden ende minen magen,

 

Dat en mochtic niet verdragen

 

Ic en sout op hem wreken

 

So, men soudere ave spreken.’

 

Ogier die coninc seide doe,

200

Als die van den warde was vroe:

 

‘Twaren, lieve neve mijn,

 

Gi magt¹⁾ wel een groet man sijn

+ v^o a.

1) Aldus. Doch men leze: moget of moegt.

[p. 23]

 

Ende een here, mogedi leven.

 

God moets u oec gratie geven!

205

Ic rade wel dat men die soene ontfa;

 

Maer dit, dat gi hier segt na,

 

En willic niet dat gescie,

 

Noch oec alle onse partie.

 

Willent¹⁾ Robbrecht ende Gelloen

210

Dit laten varen, wi selent doen.’

 

Dus sijn die heren onververt

 

Weder gekeert ten keyser wert.

 

Ritsart seide: ‘Her keyser, here,

 

Ons heeft Robbrecht mesdaen sere,

215

Alst kenlijc es oppenbaer.

 

Maer men seget, ende hets waer:

 

Die noit en mesdede niet,

 

Waer toe sal hi betren iet?

 

Hets waer, dits die eerste mesdaet

220

Die ons Robbrecht, dat verstaet,

 

Heeft mesdaen, maer tonderste niet,

 

Dat ons van sinen vordren es gesciet,

 

Want si ons noit hilden trouwe,

 

Al eest hem dicken vergaen met rouwe.

225

Wat hulpt dat wi soene maken,

 

Die si margen weder braken?

 

Si en soude bliven niet gestade;

 

Ende so es beter die eerste scade

 

Dan altoes in verdriete tsine.

230

Wi willen nemen die eerste pine

 

Ende makens, mogen wi, een inde.

 

Dit es tcorste dat ic vinde.’

 

Gelloen seide: ‘Her Ritsart, here,

 

Hort een luttel dor u ere.

235

Ic ben dies seker ende coene,

1) Lees: Willen.

[p. 24]

 

Op dat wi hier nu maken soene,

 

Dat wise en breken nemmermeer,

 

Noch daertoe en soeken keer

 

Daer si iet vernuwe bi.

240

Ons verwasses, geloves mi,

 

⁺Want onse scade die es groet

 

Ende onse vriende bliven doet.

 

Wi willen in waerre dinc

 

Hier geloven vor den coninc,

245

Dat wi nemmermeer en staen

 

In steden daer wi avegaen,

 

Noch bi warden noch bi rade

 

U selen doen enege scade.

 

Wi sijn u man ende willent bliven,

250

Ende van ons dat niet verdriven.

 

Doen wijt oec, so willen wi

 

Dat die keyser goet rechtere si

 

Over ons ende wreke soe,

 

Dat wijs alle werden onvroe.’

255

Doe seide van Graven her Wernier:

 

‘Ic hore nu goede redene hier.

 

Gerecht keyser ende here,

 

Maect desen pais, het es u ere.’

 

Doe seide Karel die baroen:

260

‘Magic, dat sal ic gerne doen.’

 

Doe seide hi: ‘Ritsart, dor mine bede,

 

Ende dor der baroene mede,

 

So biddic u dat gi ontfaet

 

Die soene hier van der mesdaet,

265

Die her Robbrecht heeft mesdaen.’

 

Ritsart andworde saen:

 

‘Here, dat doen wi gerne dor u.

 

Maer dat verstaet wale nu,

 

Dat ict gebringen daertoe niet can,

270

Dat Rigaudijn werde Robbrechts man.

+ b.

[p. 25]

 

Maer anders, heefti die joncfrouwe,

 

Wilt hi hem sijn altoes getrouwe.’

 

Gelloen seide: ‘Ter goeder uren,

 

Noch so willen wijt aventuren,’

275

Gelloen, die oit verradere quaet

 

Geweest heeft, decte sine daet,

 

Die hi droech in therte binnen¹⁾.

 

Hi en rochte in welken sinnen

 

Hi verdorve sinen viant,

280

Al soudire omme verderven tlant.

 

Daer omme laet hi al .. .gaen

 

Die soene, die si willen ontfaen.

 

Hi hoept noch op enen dach,

 

Op dat hijt geleven mach,

285

Te siene in sijn selves lande

 

Sinen wille over sine viande,

 

Over Ritsarde ende Rigaudine,

 

Dien hi nu geeft die nichte sine.

 

Karel seide: ‘Her Ritsart,

290

Verstadi nu des graven wart?

 

Wildi u genoegen laten hier bi?

 

Mi dunct dat harde scone si.’

 

Ritsart seide; ‘Her keyser, here,

 

Sint gi die soene gert so sere,

295

So dunken wise gerne te doene.

 

Wi en willen niet dat die baroene

 

Seggen dat wi ........ .ech

 

Noch onsen vianden ..... .ech,

 

Wi willen altoes met redene vort.’

300

Doe wart gesproken menech wort

 

⁺Onder die heren: van Ritsarde

 

Spraken si harde goede warde,

 

Dies hem die here wiste danc.

1) Bij F. dinnen.

+ c.

[p. 26]

 

Doe en was daer die beide niet lanc,

305

Men¹⁾ ginc besegelen ende bescriven

 

Die soene, om dat si soude bliven

 

In gedinke sekerlike.

 

Dit dede selve die keyser rike,

 

Om dat hi woude dat men hier naer

310

Weten soude oppenbaer,

 

Hoe dat ware gemaect die soene,

 

Dies men te voren niet plach te doene.

 

Dus wart daer die soene gestade,

 

Entie keiser wart te rade

315

Dat hi Robbrechte van Meilaen

 

Verliet dat hi hadde mesdaen,

 

Ende ...... em .......

 

..................

 

..................

320

Daer dede hi hem allen genoech.

 

Banderside seide die coninc,

 

Dat hi wilt vor alle dinc

 

........... die magede daer.

 

Hi woude selve, weet vor waer,

325

Beide die scone magede sien,

 

Entie brulocht vor hem gescien,

 

Dies die heren willech waren.

 

Doe sendemen henen sonder sparen

 

Om die magede te Nerboene.

330

Nu hort wie dat waren die goene

 

Die voeren om die scone joncfrouwen.

 

Dat was Ay. ..., bi mirer trouwen,

 

.......... ende Rigaudijn.

 

........... die grave fijn

335

............ lieve wart.

 

Nu latic staen dese vart.

1) Hs. He..

[p. 27]

 

Si reden tes si quamen daer,

 

Ende Ritsart, weet vor waer,

 

Liet die liede thuuswert varen,

340

Die van verren comen waren,

 

Ende bleef ter feesten in Vrankerike,

 

Die men daer soude houden blidelike.

 

Ende oec was Ritsarde doen verstaen,

 

Hoe scone ende hoe wel gedaen

345

Die maget ware van Marchia,

 

Datter hem sere langede na.

 

.......... herten mede.

 

Dus .... hi te Parijs in die stede

 

Entie genote altemale,

350

Gelloen ende Robbrecht, weet dat wale,

 

Tote dat die magede souden keren

 

Te Parijs met a . d ... heren.

 

Die heren, die nu sijn gevaren

 

Te Nerboene wart te waren,

355

Leden te Bleves¹⁾ die Geronde.

 

Daer na redense so lange stonde,

 

Datsi te Nerboene quamen,

 

Daer si vrou Ermengarden vernamen,

 

Diese ontfinc blidelike.

360

. o daden beide die s .. e . like

1) D.i. te Blaye, mlat. Blavia. Verg. Dr. Jonckbloct, Inl. op Lorr. XXV.

[p. 28]

C.
Fragment te Parijs. Uit het Tweede Boek.

 

⁺Es te Jherusalem wert,

 

Daer sijt hadde lange begert.

 

Ten helegen grave esse gegaen,

 

Daer si haer bedevart heeft gedaen.

5

Ten patriarke so ginc si

 

Te biechten, geloves mi,

 

Ende seide hem al haer begeren,

 

Dat haer mochte ane die ziele deren:

 

Wie si was ende wanen si quam;

10

Ende hoemense in denen nam¹⁾

 

Die coninc, daer si hadde af

 

Enen sone; ende hoe hise gaf

 

Vort sinen broeder, daer si an

 

Noch enen andren sone gewan,

15

Die Segenfrijt geheten was,

 

Entie andre, geloeft mi das,

 

Heet Rollo: ‘aldus heeft mi doen

 

Dolen die valsce grave Gelloen.

 

Ute sinen rade eest al comen,

20

Dat ic luttel te minen vromen

 

Ende te minen eren mede

 

Moet dus varen van stede te stede.’

 

Die patriarc, die verstaen

 

Heeft die vrouwe wel gedaen,

25

Ontfermede sere harer trane,

 

Ende sprac dus der vrouwen ane:

+ r^o a.

1) Aldus het afschrift. Denkelijk te lezen:

Ende hoe datse in dende nam

[p. 29]

 

‘Segt mi, vrouwe, wats die raet,

 

Na dien dat u nu dus staet?

 

Seldi trecken te lande wart,

30

Ochte hier bliven in den art?’

 

Die vrouwe seide: ‘Twaren, here,

 

Ic begere te beterne sere

 

Mine sonden al dat ic can.

 

Ic woude dat ic ware man,

35

Ende ic in eenen cloester ware,

 

Ende ic moeste ene hare

 

Altoes naest minen live dragen,

 

Dat ic den lieden moeste behagen.

 

Gelloen heeft mi verdriet gedaen

40

Ende scanden vele gedaen¹⁾.

 

Nu laet mi gebetren onse Here!’

 

Den patriarke ontfermede sere

 

Der scoender vrouwen rouwe,

 

Ende sede: ‘Scone vrouwe,

45

Wildi in enen cloester gaen,

 

Ic sal u doen wel ontfaen;

 

Ochte wildi hebben ene cluse

 

Aldernaest desen Gods huse,

 

Daer salic u inne doen.

50

Geonneert werde die grave Gelloen,

 

Die u aldus dolen dede!’

 

- ‘Dor God ende siner moeder mede,’

 

Seide die vrouwe, ‘ochtic hebbe vonden

 

Gratie nu te desen stonden,

55

So biddic u dat ic gecrige

 

Ene cluse, daer ic Gode in nige,

 

Ende mijn cnecht ende mijn joncwijf

 

Met mi bliven al haer lijf.

1) De gelijke rijmwoorden zijn zeker niet in orde. Het tweede moet eene verschrijving zijn. Misschien voor: doen ontfaen.

[p. 30]

 

Wi hebben wale in tgevoech

60

Onsen tijt te verterne genoech.’

 

⁺Die patriarke seide mettien:

 

‘Twaren, vrouwe, dit sal gescien.’

 

Harde cortelinge daer naer

 

Settise in ene cluse daer,

65

Daer hise inne vaste sloet,

 

Ende daer si inne clene no groet

 

En sach daer si sprac jegen,

 

Sonder die gene die hars plegen.

 

Doch lach die vrouwe, dats waer,

70

In die cluse tien jaer,

 

Ende leide een helech leven.

 

God die moete haer vergeven

 

Hare sonden ende hare mesdaet,

 

Want si heeft kerstenhede quaet

75

Gedaen ende menege pine sware,

 

Ende gemaect menegen martelare,

 

Die haer dolen sere ontgout,

 

Al en hadsijs gene scout,

 

Maer bi Gelloene, diet beriet,

80

So eest altemale gesciet.

 

Die patriarc hi dede al

 

Bescriven bede groet ende smal

 

............... hart,

 

Van den tiden dat si wart

85

Irst Otten te wive gegeven.

 

Dit so heefti al bescreven,

 

Gelijc dat si hem selve seide,

 

Van inde te orde die waerheide,

 

Ende legt bescreven in die sacristie,

90

Dat so wie dat wille besie.

 

Maer niet en seidi oppenbare,

 

Dat die selve vrouwe ware

 

Die in die hermitage lage,

+ b.

[p. 31]

 

Want hem ware leet dat mense sage.

95

Ghi hebt, gi heren, ane mine wort

 

Hier te voren wel gehort,

 

Hoe dat Yoen sine vart

 

Bereit heeft te Siten wart.

 

Doe hi die waerheit vernam das,

100

Dat hem Elene ontfaren was

 

Hemelike, doe was hi

 

Droeve daer omme, geloves mi,

 

Ende clagede haer dolen sere,

 

Als hi wale mochte, die here,

105

Want sere was om sinen wille.

 

Hi hads in sine herte stille

 

Groten rouwe ende verdriet,

 

Dies hi nochtan en seide niet;

 

Maer vaste bereide hi sine vart

110

Rechte henen te Siten wart.

 

Haestinge¹⁾, dat es waer,

 

Liet hi in den lande daer,

 

Dien hijt altemale gaf,

 

Want hi en woudere nemmer af.

115

Dus so es hi henen twaren

 

Met .xx. scepen henen²⁾ gevaren,

 

Ende in elc .iii.^M mans.

 

Nemmer en begerdi des lans.

 

Hi voer in dien wille wege,

120

Dat hi nemmer nien gecrege

 

⁺Van dien goede een pennincwert,

 

Werde hoet moge achterwert.

1) T.w. zijnen zoon Haestinc. Zie het verhaal van diens geboorte (en de verklaring van zijnen naam) in Fragm. II, vs. 2130-2153.

2) De herhaling van henen zal wel niet in orde zijn. Vermoedelijk is het cerste misschreven. Wellicht mag men daar verbeteren: ‘Dus so es die here twaren.’ Verg. vs. 104.

+ c.

[p. 32]

 

Die hoge zee¹⁾ so voer hi

 

Vaste henen, geloves mi.

125

Te Sent Jorijs Arme quam hi toe,

 

Dat Ellespontus hiet doe.

 

Al die zee te Anays

 

So voer hi, geloft mi dys,

 

Tes hi quam also verre

130

Dat hi vernam Gardeterre,

 

Den hogen torre, die daer stoet,

 

Die so vast was ende so goet.

 

Teerst dat hi den torre versach,

 

Dede hi haesten wat hi mach,

135

Ende overvloech sceen²⁾ gene zewe.

 

Sijn teken metten roden lewe

 

In ene baniere van lasure,

 

Daer witte bastoene gingen dure,

 

Dede hi op die maste setten.

140

Dus voer hi wech sonder letten.

 

Tierst dat hi bi der stat daer quam,

 

So versachi ende vernam

 

Waer dat heer van Grieken lach.

 

Doe dochtem dat hi noit en sach

145

So vele heers, dat weet wale,

 

Te gadere liggen tenen male.

 

- ‘God, Here,’ seide die coninc Yoen,

 

‘Ende wat selen wi mogen doen?

 

Dit heer dat es al te lanc

150

Te verdrivene ane sinen danc.

 

Nochtan moet wesen, in weet wat.’

1) De vergelijking van dit die hoge zee, als acc. bij het ww. varen, met al die zee in vs. 127, levert een nieuw en afdoend bewijs van de juistheid mijner verklaring van al in zijne latere opvatting als voorzetsel. Zie Ned. Woordenb. op Al (4^de art.), kol. 84.

2) Aldus het afschrift. Is de lezing juist, dan zal sceen als elliptische uitdrukking in den zin van tsceen, d.i. naar het scheen, moeten opgevat worden.

[p. 33]

 

Die wile sochten si die stat,

 

Maer si en haddenre niet an.

 

Ende Hugelin, die stoute man,

155

Dede hen harde menege scade

 

Dicwile bi vroeden rade,

 

Ende moeste over hen winnen;

 

Want sekerlike hi hadde binnen,

 

Sonder die portren van der stat,

160

xx.^M mans, geloeft mi dat,

 

Daer hi mette voer ute doe.

 

Nu comter heme noch daer toe

 

xxx.^M met Yoene¹⁾,

 

Die alle waren vrome ende coene.

165

Nu es Yoen die coninc

 

Gearriveert, in warer dinc,

 

In die havene van Gardeterre,

 

Dies lichte mach Yrene erre

 

Werden ende haer sone, weet dat,

170

Eer si gewennet dese stat,

 

Want Yoen die comet daer,

 

Die hen sal sijn al te swaer.

 

Een cnecht, die op dien torne stoet

 

Ende gesien heeft in der zee vloet

175

Die scepe comen haestelike,

 

Liep henen neder vardelike

 

Tote daer hi Hugeline vant,

 

Dien hijt vertelde al te hant.

 

Oec seide hi heme overwaer,

180

Dat op die scepe oppenbaer

 

⁺Sconincs Yons teken stoede;

 

Niet en wisti ocht ware in goede

 

Ochte om verranesse gedaen.

 

Hugelijn andworde saen:

1) Volgens vs. 116 vlg. bracht Yoen op zijne vloot niet 30,000, maar 60,000 man mede.

+ v^o. a.

[p. 34]

185

‘Wat waendi dat si willen landen?’

 

Die gene hi andworde te handen:

 

‘Mi dunct, here, in minen sin,

 

Dat si willen sijn hier in.’

 

Doe andworde Hugelijn:

190

‘Ter goeder tijt so moet sijn.

 

Wi selense inne laten comen,

 

Si hebben messcien iet goeds vernomen.

 

Men laetse dor die barbacanen.

 

Si mogen, messcien comen danen

195

Si selen ons willecomen wesen,

 

Si mogen oec van danen wesen

 

Si sijn hier te haren lede.’

 

Die cnecht ginc henen gerede

 

Ende liet die scepe inne varen.

200

Den coninc verkinde hi te waren

 

Taldereerst dat hine sach.

 

En wege liep hi wat hi mach

 

Daer hi Hugeline vant,

 

Ende verteldem al te hant,

205

Hoe daer ware in waerre dinc

 

Yoen selve die coninc.

 

Doe warts in die zale mare

 

Ende in die stat, dat comen ware

 

Weder in die stat die coninc Yoen.

210

So blide waren die lieden doen,

 

Dat swaerlijc te vertelne si.

 

Si liepen alle, geloves mi,

 

Besien te stride den coninc Yoene.

 

Maer Hugelijn, die grave coene,

215

Was blidere vele dan ic u

 

Wale mochte vertellen nu.

 

Daer was die coninc wel ontfaen

 

Ende feesten vele gedaen.

 

Wat holpt dat ic vele seide?

[p. 35]

220

Daer was joie ende feeste mede,

 

Ende Hugelin verteldem sciere

 

Al die redene entie maniere

 

Ende dorloge daer hi ware inne,

 

Dat hem dede die keserinne.

225

Yoen seide: ‘Bi mire trouwen,

 

Haer mochts noch wale rouwen.’

 

Nu es Yoen die coninc

 

In Siten, daer men wel ontfinc,

 

Ende hi deet vort weten dat,

230

Dat hi te Gardetere in die stat

 

Ware, ende ontboet daer

 

Van verren sine liede ende van naer,

 

So dat hi tenen male

 

C^M1) volcs hadde wale.

235

Om Ritsarde al dies gelike

 

Heefti gesent in Vrankerike²⁾.

 

Bathias dien grave mede,

 

Die te Pharat was in die stede,

 

Ontboet hi haesteleke bi Gode.

240

Vort so sende hi sinen bode

 

⁺Nederwaert met groter haest

 

Te Jorise te Alternaest³⁾;

 

Van daer tote Orcastroen

 

Om Cursoude den baroen;

245

TEsmeridoen so sende hi

 

Om den grave Esmari;

1) Er staat in het afschrift X^M, ofschoon onduidelijk en onzeker. Doch blijkbaar moet het C^M zijn. Yoen had zelf 60,000 man medegebracht; de bezetting van Gardeterre bedroeg 20,000 man (vs. 160). Nu dus, met nieuwe hulptroepen, moet zijne macht gestegen zijn tot 100,000 man, en dit wordt volkomen bevestigd door vs. 289-307, waar hij zijn leger afdeelt in zes scharen, vijf van 15,000 en ééne van 25,000 man.

2) Verg. het verslag van die zending in het volgende fragment (bl. 44, vs 181 vlgg.).

+ b.

3) Hier moet een plaatsnaam bedoeld zijn. Maar welke?

[p. 36]

 

Te Alardine sende hi daer na

 

In die stat van Susa,

 

Ende en ontboet hem niet el,

250

Dan si hare stede besetten wel

 

Metten portren van der stat,

 

Ende te hem comen na dat.

 

Hi wilt te velde sekerlike

 

Comen jegen tkeiserike.

255

In dien beemt Meotides

 

Toech liggen Yoen, des sijt gewes,

 

Metten sinen altemale.

 

C^M1) wasere wale;

 

Nochtan was dit luttel al

260

Jegen der keserinnen getal.

 

Der keserinnen dede doen

 

Ontbieden die coninc Yoen,

 

Dat hi des ander dages betide

 

Comen woude jegen haer tstride.

265

Doe Yrene dat verstoet,

 

Dat Yoen, die coninc vroet,

 

Selve ware comen daer,

 

So hadde sijs te meerren vaer,

 

Ende riep te rade hare broedere beide,

270

Fromondine ende Haerdreide,

 

Diese troesten. Doe seide Yrene,

 

Dat si daer omme gave cleine.

 

Haer heer dede si bereiden daer,

 

Alse die sander dages daer naer

275

Emmer striden woude twaren,

 

Ende besette dus hare scaren;

 

Vijf scaren so maketsi

 

Van heidenen, geloves mi,

 

Van tien coningen die daer

1) In het afschrift X^M, maar onduidelijk en onzeker, evenals in vs. 234.

[p. 37]

280

Comen waren, weet vorwaer:

 

Telken horden twee coninge toe.

 

Daer na besette si doe

 

Die van Grieken in tween scaren,

 

Daer hare broeders leidren af waren,

285

Ende haren sone, heren Leone,

 

Gaf si ene scare scone

 

Van xl^M mans allene.

 

Dus besette dat volc Yrene.

 

Yoen die coninc, die banderside

290

Woude jegen haer comen tstride,

 

Besette die scaren sijn.

 

Die ene leide Hugelijn,

 

Daer xv^M volcs in was.

 

Die andre die grave Bathias

295

Met also vele lieden wel.

 

Die derde leiden twee riddren snel,

 

Jorijs ende Cursout van Orcastroen,

 

Oec met also menegen baroen.

 

Esmeridoen leide, weet wale,

300

Die vierde, ende hadde tenen male

 

⁺xv^M, alse die andre daden,

 

Die hem staen souden in staden.

 

Die vijfte scare so beval hi

 

Alardine ende Esmari,

305

Ende also vele liede mede.

 

Die seste ware hi selve dede,

 

Ende xxv^M baroene.

 

Dus besette die coninc coene

 

Sine scaren ende seide:

310

‘Gi heren, dor u edelhede,

 

Sijt goede liede margen al.

 

Wat gi moecht wennen, groet ende smal,

 

Eest op Grieke ocht op Paiene,

 

Dat houde elc wel over sine.

+ c.

[p. 38]

315

Ic en wils no groet no clene,

 

Sonder die ere al moederene.’

 

Si seiden: ‘Edel coninc rike,

 

Vaert toe ende strijt coenlike!

 

Die u margen af sal gaen,

320

Moet van Gode sijn ontaen!’

 

Dus was Yoen getroest sere.

 

Navonts dede Yoen, die here,

 

Die sciltwachte doen her Cursoude

 

Ende Jorise, dien hi woude.

325

Ende banderside, in waren dingen,

 

Dadense vier heidene coningen:

 

Van Neder Egypten, van Colcos,

 

Van Tarsen ende van Ceraunos,

 

Ende gingen tenen passe houden,

330

Daer si over liden souden,

 

Wart dat menre soude striden,

 

So moester emmer deen dore liden,

 

Entie andere moeste plaetsce maken,

 

Ochte qualeke souden si geraken.

335

Dat water en was niet harde wijt,

 

Daer si op hilden te dier tijt

 

In beiden siden op donver daer.

 

Cursout, diese hem sach so naer,

 

Sprac aldus den heren an,

340

Ende seide: ‘Verscufte¹⁾ man!

 

Twi comdi aventuren u lijf

 

Hier om een hoverdich wijf?

 

Waerdi wel vrome ende wijs,

 

Gi en sout om geens wijfs prijs

345

Ochte om haer dreigen so verre comen.

 

Wert u hier u lijf genomen,

 

Wie sal u gelden? een wijf hoverdich,

1) Verscuft, hetzelfde wat elders verscubt of verscoven heet.

[p. 39]

 

Die alre eren es onwerdich?

 

Si es fel ende comen van den fellen:

350

Niement soude hem an haer gesellen.’

 

Die coninc Rabanus van Colcos

 

.. d ..... vrouwen lachterde dos,

 

Ende seide: ‘Wie dat segt tote mi,

 

Dat fel mijn vrouwe ochte valsch si,

355

Dien segic dat hi qualike

 

Lieget ende valscelike!’

 

- ‘Sijs quaet ende valsch,’ seide Cursout,

 

‘Al waerdi noch also stout!’

 

Rabanus seide: ‘Dats gelogen!

360

Warent coninge ochte hertogen

⁺Ende heeft hem daer sijn hoeft
Toten tanden toe gecloeft,
Entie coninc viel doet in tsant,
E .. si ...... e te hant
Ha ........... ridoen
Sla .......... er es wat doen
Si sijn ......... temale
Doe vo......... weet wale
Met enen ....... t groet was,
Entie heidene, geloeft mi das,
Worden doe in hanxste groet,
Want haer here die was doet,
Ende si waren in sorgen mede,

+ r^o. a.

[p. 40]

 

Ende setten hem ter vlocht ter stede,

15

Ende vloen ter ander scaren wart,

 

Daer Yoen was jegen bewart,

 

Bathias ende Hugelijn;

 

Ende teerst dat si vergadert sijn,

 

Wart die strijt crachtech daer,

20

Maer Esmari es hen naer,

 

Entie sine die willech waren.

 

Daer was gestreden sonder sparen

 

Van eerst so overvromelike,

 

Ic en mochte u niet sekerlike

25

Vertellen die waerheide.

 

Yoen vergaderde ane Haerdreide,

 

Die hem ondersloegen sere;

 

Maer her Yoen die here

 

Gaf Hardreide enen slach

30

Op den helm, die hem wach,

 

So dat hi verducelt sat.

 

En ware sijn ors, sijt seker dat,

 

Niet gescoten uten here,

 

Hi ware daer bleven sonder were;

35

Maer dat vloe ten tenten wart.

 

Doe worden die Grieken vervart,

 

Want haer hanxst was groet.

 

Si waenden dat hi dor die noet

 

Vlo aldus henen, ende daer bi

40

Volgeden si hem alle, geloves mi,

 

Ende setten hen ter vlochte,

 

Wat elc verlaisieren mochte.

 

Vlochtech es nu tGriexe here

 

Ende en penst om gene were,

45

Maer hoet henen mochte comen.

 

Beide die blode metten vromen

 

Vloen wat si jagen mochten.

 

In bosscen, in hagen, in hagedochten

[p. 41]

 

Vloen si ende lieten al daer

50

Dat sire brachten, weet vor waer.

 

Die Siten volgeden na sere,

 

Entie coninc Yoen, haer here,

 

Versloechse waer hi ane hen quam.

 

Wel ene mile, alsict vernam,

55

Jagede hi die Griexe heren.

 

Daer naer dede hi weder keren

 

Sine liede, want hem es leet

 

Dat men die liede so versleet,

 

Sint hem Haerdreit ende Fromondijn

60

Altemale ontfaren sijn;

 

⁺Want tander volc altoes doet

 

Dat haren here dunket goet.

 

Dus es Yoen gekeert twaren

 

Ende liet die Grieken varen,

65

Die daer hebben vele verloren,

 

Haren here als te voren,

 

Ende vier coninge noch daer toe,

 

Ende nochtan blide was dat ontfloe.

 

Ten tenten keerden die Siten daer,

70

Daer si vonden, weet vor waer,

 

Den scoensten roef dien sach nie man,

 

Dien die coninc deilen began

 

Sinen lieden cleine ende groet,

 

Na dats elc hadde noet.

75

Hi gaft hem oec mildelike,

 

Want niet en hads die coninc rike.

 

Hi maecte willech die van den lande

 

Metten goede sire viande,

 

Ende es te Gardetere in getogen,

80

Sere blide ende in hogen.

 

Alardine hi soeken dede,

 

Dien men vant al daer ter stede,

 

Ende heeften bracht tote in die stat;

+ b.

[p. 42]

 

Ende den keyser, verstaet dat,

85

Dede hi soeken ende bringen;

 

Maer die heidene coningen

 

Dien en dede hi gene ere,

 

Danse bernen dede die here

 

Gelijc den andren die daer lagen

90

Hare entare op tfelt verslagen;

 

Want tenen hope so dede hi

 

Parde ende liede, geloves mi,

 

Leggen ende een vier maken,

 

Daer si mede al ontstaken,

95

Sonder die van sinen lande,

 

Alse verre alsemen die bekande:

 

Die dede hi doen eerleec ter erden.

 

Maer met eren ende met werden

 

Dede hi graven Alardine,

100

Die staref in den dienste sine,

 

Enten keyser mede Lyoene,

 

Alse hem wel betam te doene,

 

Vor den outere sente Anestasien,

 

Ende oec in hare abdien.

105

Dus sijn die Grieken wech getogen.

 

Blide warense ende in hogen,

 

Die dat lijf ontdroegen daer.

 

Yrene die wart, weet vor waer,

 

Sere verhaedt van den haren,

110

Hadden sijt dorren oppenbaren.

 

Nochtan dor al desen rouwe

 

Screef si hare ‘der Heren Vrouwe’,

 

Ende dat veronwerdese noch mere.

 

Si ende hare sone waren here

115

Van den rike altemale,

 

Maer hare broedere, weet wale,

 

Waren montbore van den rike;

 

Dus warense daer in dagelike

[p. 43]

 

Ende hildent der vrouwen tonder,

120

Maer die vrouwe si wrachte wonder

 

⁺Int lant ende dwanct meer

 

Dan noit enech here dede eer.

 

Constantijn was noch clene,

 

Dies so hiltsi trike allene.

125

Die broedren gaven altoes raet,

 

Hoe men dorloge wel bestaet

 

Jegen den coninc Yoene,

 

Dies si willech was te doene,

 

Hadde sijs weten hoe beginnen.

130

Si sinde menech saluut van minnen

 

Ane den coninc van Bulgerien,

 

Dat hi quame met sirer partien

 

Ende holpe haer op Siten striden.

 

Nu gevielt so tenen tiden

135

Dat si hem ontboet selke minne,

 

Dat hi met herten ende met sinne

 

Ane hare altemale vel.

 

Wat soudicker af seggen el?

 

Twijf was van live quaet,

140

Ende gestade hem selke daet,

 

Dat hi met hare hadde te doene

 

Ende wan an hare enen sone,

 

Die Mechiel geheten was.

 

Maer die coninc, geloeft mi das,

145

Wartse doe verhatende¹⁾ soe,

 

Dat hi nie en wart vroe,

 

Als hi van haer spreken horde

 

Alse vele als van enen worde.

 

Yrene, die dat versach,

150

Dat si ane den coninc niet mach

 

Hulpe gecrigen ende hise haet,

+ c.

1) Hs. verhadende.

[p. 44]

 

En¹⁾ woudse niet sijn versmaet,

 

Ende quam met groten partien

 

Op den coninc van Bulgerien,

155

Daer si lange wile op street

 

Ende sijns lants vele avereet.

 

Dat orloge groet ende swaer

 

Duurde tusscen hen menech jaer.

 

Hier bi so liet si die vart

160

Langen tijt te Siten wart,

 

Ende orlogede op Bulgerien,

 

Om dat si woude den coninc vrien;

 

Maer haers en woudi groet no clene.

 

Dus bleef die keserinne Yrene

165

Vrouwe ende haer sone Constantijn,

 

Tote dat hi quam ten dagen sijn,

 

Dat hi woude allene regneren

 

Ende niet dor haren wille a ... ren.

 

Yoen, die in Siten was

170

Met payse, geloeft mi das,

 

En ontsach die Grieke nemmeer.

 

Sinen sone sage hi eer

 

Ende sine mage, op dat hi mochte,

 

Maer node hise eldere sochte,

175

Want hi scaemde hem sere,

 

Dat hi hem selven selke onnere

 

Dede dat hi .... sijn rike

 

Ruumde met enen wive scandelike.

 

Hier bi es hi in Siten bleven.

180

Van heme willic mi begeven

 

⁺Ende seggen u van den bode twaren,

 

Die van Siten quam gevaren

 

Ende voer te Vrankerike wart,

 

Daer hi vant den hertoge Ritsart,

1) Hs. Ende.

+ v^o. a.

[p. 45]

185

Ende quam daer, geloeft mi das,

 

Doe die peis gemaect was

 

Entie brulochte waren leden¹⁾.

 

Die bode quam met haestecheden

 

Boven in die hoge sale,

190

Daer hi den keyser ende altemale

 

Sine²⁾ baroene bennen vant.

 

Die bode seide al te hant:

 

‘God geve Karle, den here,

 

Al sijn leven vroude ende ere,

195

Ende Ritsarde, den here mijn,

 

Ende allen den magen sijn!

 

Her hertoge, verstaet dor Gode:

 

Ic ben hier van Siten bode

 

Ane u van uwes vaders wegen,

200

Yoene, den stouten degen,

 

Die u onbiet dat bi mi,

 

Dat van Grieken die keyser si

 

Doet, entie keyserinne Yrene

 

Met menegen mensce gemeine

205

Leget vor die stat van Gardeterre.

 

Op u lant so scijnt si³⁾ erre.

 

Edel hertoge, weet vor waer,

 

Dat si hevet tien coninge daer,

 

Daer ic af weet die waerheit wale,

210

Ende vele graven ende amirale.

 

Dies ombiet u sekerlike

 

U vader, dat gi haestelike

 

Comt so gi eerst moget in corten tiden,

 

Want emmer so wilt hise bestriden.

215

Dies haest u, het es wel noet,

1) Verg. fragment B, dat geheel handelt over dien gesloten zoen en de daarbij voorgenomen huwelijken.

2) Hs. En sine.

3) Hs. hi.

[p. 46]

 

Want haer here dat es groet.’

 

Ritsart, die dit heeft verstaen,

 

Andworde den bode saen:

 

‘Soete vrient, segdi nu waer?

220

Es mijn vader die coninc daer

 

Ende met gesonden live leeft,

 

So weetic wale dat hi noch heeft

 

So vele in hem vromecheden,

 

Dat hi wale sal verbeiden

225

Der keserinnen ende haer here,

 

Al waren si van meerre were.

 

Maer sere so twifelt daer an mi,

 

Dat hi noch levende si.’

 

Doe so seide Gelloen die grave:

230

‘Ic seide u die waerheit wel daer ave,

 

Dat u vader levet noch,

 

Want ic seit u te voren doch,

 

Dat icken in hogen Goten sach;

 

Maer niet en weetic ocht hi mach

235

Weder noch in Siten sijn.

 

Doch seide hi toten monde mijn,

 

Dat hi met mi te lande neder

 

Emmer woude keren weder,

 

Ende oec gelovedic hem dat,

240

Dat ic soude comen daer ter stat,

 

⁺Alsic emmer hadde gedaen,

 

En waert mi anders niet vergaen

 

Van den wende, die mi omsloech

 

Ende elderwarder droech.

245

Maer dat die bode bringt hier inne,

 

Dat mijn dochter, die keserinne,

 

Op u lant nu soude striden,

 

Dies en gelovic te genen tiden.’

 

Die bode seide; ‘Bi Gode, here,

250

Ic mochte mi scamen harde sere,

+ b.

[p. 47]

 

Op dat ic Ritsarde den hertoge

 

So oppenbaerlike loge,

 

Ende daer omme so verre quame.

 

Dies en heb ic niet den name,

255

So menege bodscap, sonder waen,

 

Als ic minen here hebbe gedaen

 

In allen landen sonder hier.’

 

Doe seide Ritsart, die here fier:

 

‘Her grave, laet dit varen.

260

Mi heeft Yrene gedaen twaren

 

Ende Fromondijn ende Haerdreit

 

Daer in tlant menech leit,

 

Dat hem te scaden verginc,

 

Ende noch mochte wale die dinc

265

Vergaen gelijc si heeft gedaen.

 

Maer wat si daer anegaen,

 

Ic houde u den peis die hier

 

Gemaect heeft die keyser fier,

 

Gi en willes u onderwinden

270

Ende uwe mage met uwen kinden.’

 

Die grave seide: ‘Here, her Ritsart,

 

Nu verstaet wel mine wart.

 

Die soene die hier gedaen si

 

Willic houden, geloves mi,

275

Ende mine mage, wi willenre niet

 

Geensijns verbreken iet.

 

Maer ic wille ter keyserinnen sinden

 

Ende ten andren minen kinden,

 

Dat si haer orlogen laten staen,

280

Want wi hebben soene gedaen,

 

Die nemmermeer na desen dach,

 

Ocht God wilt, versceden mach.’

 

Die keyser die seide; ‘So doet,

 

Hets wel gedaen ende goet.’

285

Gelloen seide: ‘Het sal gescien.’

[p. 48]

 

Enen bode riep hi mettien,

 

Die in Grieken varen soude

 

Ende daer vertellen dat hi woude.

 

Maer weet wale die waerheide,

290

Dat hi den bode also niet seide

 

Dat hi daer verstaen dede,

 

Want hi wrachte na sine sede.

 

Her Ritsart, die nu verstaen heeft

 

Dat die coninc sijn vader leeft,

295

Was harde blide van der maren.

 

Gelloens gelof¹⁾ liet hi al varen,

 

Want hi en achte dit no dat:

 

Doet hi quadere ochte bat,

 

Hi en achted een twent niet.

300

Maer Gelloen, die altoes pliet

 

⁺Verranesse ende quaet,

 

Hi toende hier noch sine daet.

 

Te Grieken wart soude hi sinden

 

Eude ontbieden sinen kinden,

305

Dat peis ende soe .........

 

Ende si niet raste .........

 

Ende houden p...........

 

Gelijc dat hi d...........

 

Ende sine mage ..........

310

Dit woude die ....... wale

 

Ende dandre heren ... hijt dade,

 

Maer en was niet van sinen rade;

 

Maer hi ontboet hem sekerlike,

 

Dat comen soude in Vrankerike

315

Die heidene met groter macht,

 

Die hi hevet met hem bracht,

 

Daer hi sine viande al

 

Ende Vrankerike mede storen sal,

1) Bij F. geloft.

+ c.

[p. 49]

 

Ende bid hen daer bi sere,

320

Alse¹⁾ haer vader ende haer here,

 

Dat si wennen Siten daer

 

Ende verslaen oppenbaer

 

Yoene entien sone sijn,

 

Want hem Ogier ende Garijn

325

Nemmermeer daer hulpe en doen.

 

Dit so ontboet hem Gelloen

 

Ende troestese ten stride sere.

 

Dus so hout Gelloen, die here,

 

Die soene die hi selve sprac,

330

Entie hi haestelike brac.

Vele²⁾ lee .. des³⁾ begonnen,

In al dat wi verstaen connen,
Van deser veeden ende gesciet,
Ende noch en eest al leden niet.
Gi hebt gehort ende verstaen,
Hoe dat Gelloen heeft gedaen
Ene soene scalkelike,
Om te verdervene Vrankerike
Met sinen kindren, op dat hi can,
Die hem souden volgen an.
Siten woude hi oec banderside

1) Hs. Altse.

2) De groote geschilderde hoofdletter, die hier in het handschrift voorkomt, geeft te kennen dat hier eene nieuwe afdeeling begint. De volgende verzen (1-26), eene korte herinnering bevattende aan het vroeger verhaalde, wijzen dit mede duidelijk aan. Vergelijkt men die verzen met de gelijksoortige in Fragm. II, vs. 51-96, die den aanhef bevatten der Tweede Partie van het Tweede Boek, dan mag men aannemen, dat hier eene latere Partie van hetzelfde Boek begint: wel denkelijk de laatste, loopende tot Ritsart's dood, waarmede dit Boek zou eindigen. In ons fragment zagen wij Ritsart nog in leven en bloei. Er kan dus geen twijfel bestaan, dat dit fragment nog tot het Tweede Boek behoort. Verg. Fischer, bl. 72-75.

3) Aldus bij F. Denkelijk te lezen: Vele leeds es.

[p. 50]

 

Dat sijn dochter wonne met stride.

 

Dus wilt hi met vreemden lieden

 

Sinen vianden mesbieden

15

Ende verslaen ende onteren,

 

Alse hi sal, God en wilt keren

 

In andren wegen dan daer hi

 

Hem hevet vertroestet bi.

 

Doch sal sijn raet sekerlike

20

So sere onteren Vrankerike.

 

Ghi hebt, gi heren, dor God verstaen,

 

Hoe dat Gelloen was ontgaen

 

Ute Agulants lande van Afrike,

 

Ende hoe erre dats Agulant sekerlike

25

Was, dat hi hem so ontfoer,

 

End hoe hi harde diere swoer

II.
Een fragment van den Roman van Limborch.

In het 9^de Boek van dit dichtwerk, bij het verhaal van den strijd onder de wallen van Constantinopel, dat door Sultan Carados belegerd werd, komt in het jongere handschrift B, tusschen vs. 708 en 709, eene reeks van niet minder dan 110 verzen voor, die in het teksthandschrift niet worden aangetroffen¹⁾. Zij bevatten nadere bijzonderheden omtrent het gevecht: de dappere daden van Demophon en Echites, een gesprek tusschen die beide ridders, den heldhaftigen strijd van den keizer van Aelmaengen, die twee heidensche koningen verslaat, en het ongeval van Demophon, die op den keizer aan-

1) Eigenlijk staan er maar 109, doch na het 15de vers ontbreekt een regel. Oorspronkelijk waren er dus 110.

[p. 51]

rijdt en hem het hoofd meent te klooven, toen juist bijtijds Jonas, de gewezen schildknaap van Evax, toeschiet en den aanvaller een slag op den helm toebrengt, zoodat hij in onmacht valt en slechts gered wordt door zijn paard, dat met hem naar de tenten terugloopt. Doch de zijnen wanen hem dood en slaan op de vlucht, waarbij Jonas en Echites opnieuw een aantal vijanden nedervellen. Daarmede keert het verhaal tot Hendrik van Limburg terug.

Mr. Van den Bergh heeft die verzen niet in den tekst opgenomen, maar ze aan den voet der bladzijde geplaatst. Hij vermoedde echter, dat zij wel van den oorspronkelijken dichter afkomstig zouden zijn, omdat in vs. 915-920 op het aan Demophon overkomen ongeval gedoeld wordt. Die opmerking maakte de echtheid der verzen zeer waarschijnlijk; doch met voldoende zekerheid was de vraag toch niet te beslissen, en in elk geval bleef het bezwaar bestaan, dat men dit gedeelte alleen kende in de slordige taal, in een half-Hoogduitschen tongval, waarin het Hs. B geschreven is.

Het is daarom niet zonder belang, dat een onlangs gevonden fragment van een ouder en blijkbaar zeer goed handschrift ons thans in staat stelt, allen twijfel omtrent de echtheid van deze verzen weg te nemen en ze in hun oorspronkelijken Middelnederlandschen vorm te herstellen.

In denzelfden bundel ter Nationale Bibliotheek te Parijs, waaruit ik boven een fragment van den Roman der Lorreinen mededeelde¹⁾, bevindt zich nog een ander blad perkament, met Mnl. verzen beschreven, waarvan Dr. Apfelstedt mede een afschrift maakte en aan Prof. Bartsch te Heidelberg zond, die de goedheid had het mij te doen toekomen. Het blad, waarvan het afschrift genomen werd, heeft aan weerszijden twee kolommen, die oorspronkelijk elk 40 regels telden; doch van de linkerzijde en van den bovenkant is een reep afgesneden, waardoor van de eerste kolom het voorste gedeelte en van al

1) Ms. allem. 118 a. Verg. boven, bl. 4 en 28 vlgg.

[p. 52]

de vier kolommen de vier bovenste regels zijn weggenomen. Zooals het nu is, bevat het fragment nog 36 halve en 108 heele verzen, waarvan echter enkele geheel of grootendeels onleesbaar zijn. Het behoort tot het 9^de Boek van den Roman van Limborch, en behelst juist het gedeelte, dat wij alleen uit B kenden. Het begint met het vijftiende van die in A ontbrekende verzen, en loopt aan het einde daarvan, in aansluiting met het teksthandschrift, verder door tot vs. 766. Nu het blijkt, dat ook een oud en zuiver handschrift die verzen bevatte, die dan ook kennelijk tot den loop des verhaals behooren, mag men gerust besluiten, dat zij in den tekst hunne wettige plaats moeten hernemen.

Ik laat hier het fragment, naar het afschrift dat voor mij ligt, nauwkeurig afdrukken. Om echter een leesbaar geheel te geven, voeg ik er drie regels uit het teksthandschrift en uit B de veertien eerste verzen bij, en vul het ontbrekende uit dit Hs. aan, zóó echter dat ik het Nederrijnsche dialect, naar het voorbeeld van ons fragment, in zuiver Middelnederlandsch overschrijf. Mijne uitgave geeft dus het geheele stuk weder, zooals het in 't oorspronkelijke gedicht moet geluid hebben.

De tekst van het fragment is met de gewone Romeinsche letter, al het ingevulde cursief gedrukt.

Doe wert die strijt starc ende groet
Ende vreeselec te siene an.
Daer bleef verslegen menich man
Van groter cracht die Demophon dede,
Ende banderside wracht¹⁾ wonder mede
Echites, die stoute coninc,
Die menegen man swaerlike ontfinc
In den selven nijtspele.
Daer bleven riddren alte vele

1) In B wort, waarmede worht, worhte moet bedoeld zijn.

[p. 53]

 

In beiden siden daer¹⁾ verslegen

 

Ende vele van den orsse gedregen.

 

Die coninc van Cypre quam doe

10

Metten sinen geslegen toe,

 

Ende geraecte, wildijt weten,

 

Den coninc van Massageten,

 

Ende sloegen opten helm boven,

 

Dat hine/heeft gecloven,

15

⁺Daert Demophon toe gesach²⁾,

 

........... niet en mach³⁾,

 

Ende sloech den coninc van Cypre soe,

 

Dat hi .. escelike⁴⁾ ward onvroe,

 

Ende viel van den orsse int sant,

20

Ende bleef vertorden altehant

 

Onder die orsse op die erde.

 

Echites, dien dit derde,

 

Seide: ‘Bi Gode, her coninc here,

 

Gi deret den onsen alte sere

25

Ende onneertse altemale.

 

U swert dat snijt hen te wale,

 

Ende u hant es hem te crachtech.

 

Hier en es coninc so machtech,

 

No riddre so vrome no so goet,

30

Mach hi, hine scuwe u gemoet.

 

Dats mire joncfrouwen een groet deren.

 

Oec hebt gi jegen mi so geveren,

 

Bi der eren die gi mi hebt gedaen,

1) De herhaling van daer is hinderlijk. Voor een van beide misschien doe te lezen.

+ r^o. a.

2) Met dit vers begint ons fragment.

3) Dit vers ontbreekt in B, en wordt door ons fragment maar half aangevuld. Misschien stond er: Dies gekeren (of geweren) niet en mach, of wel Dies gedragen n.e.m., als in vs. 78.

4) In B: ‘Dat he gerade wart unvroe.’ Hoe .. escelike in het afschrift moet aangevuld worden, durf ik niet beslissen. Denkelijk is de c niet goed gelezen, en zal bedoeld zijn desgelike, t.w. evenals de koning der Massageten, wien hij zelf zoo even den helm gekloofd had.

[p. 54]

 

Al mochtic ure cracht onstaen,

35

Dat wonder alte groet ware,

 

Dat ic stille no openbare,

 

Jegen u niet en mesdade,

 

No in werke no in rade,

 

Om al dat Ermenijnsche rike,

40

Dat gi mi wonnet vromelike

 

Bi ure doget ende bi ure vromecheit,

 

Ende daeromme doget arbeit.

 

Maer hier bi, here, godweet,

 

Es mi dit orloge alte leet,

45

Dat tusschen ons hier wesen moet.’

 

Demophon, die riddre goet,

 

Seide: ‘Here, bi mire wet,

 

Dit orloge deert mi oec met,

 

Ende ic woude dats ware een inde;

50

Want ic liede noit meer en minde

 

Dan ic u liede twaren doe,

 

Al eest comen nu alsoe

 

Dat ic jegen u moet striden;

 

Ende en wilts niet laten liden

55

⁺Mijn here, mijn broeder, die soudaen,

 

Nochtan hebbickere toe gedaen

 

Al mine macht, ten peyse waert.’

 

Echites, die coninc onvervaert,

 

Seide te hem: ‘Des moet¹⁾ u God lonen,

60

Die in den hemel heft sijn wonen!’

 

Die wile dat si spraken dus,

 

So quam die coninc Erudus,

 

Astap, Edrinc ende Bitijn,

 

Ende die coninc van Costrijn.

65

Dese vijf coninge quamen an

+ r^o. b.

1) Het afschrift heeft: dar meet, verkeerd gelezen voor des moet, blijkens des müys in B. De woorden te hem in dit vers, die B te recht niet heeft, moeten geschrapt worden.

[p. 55]

 

Toe slaende met menegen man

 

Op Ryoen, den coninc van Spaengen.

 

En ware die keyser van Aelmaengen

 

Utecomen met groter cracht,

70

Si hadden Ryoene ter doet bracht,

 

Die¹⁾ so vromelike street,

 

Dat niemen van hem en reet,

 

Hine bleef gewont ofte doet:

 

Sine daet was so groet.

75

Hi versloech twee coninge,

 

Astap ende den coninc Edringe,

 

Daert Demophon toe gesach,

 

Dies²⁾ langer gedragen niet en mach,

 

Ende seide: ‘Her coninc metten are³⁾,

80

Dat kinne Mamet, die openbare

 

Kint ende weet alle saken,

 

Dat gi swaren scaert sout maken

 

In onse volc, die⁴⁾ u wale

 

Liete gewerden altemale.

85

Magic, entrouwen, ic saelt weren,’

 

Ende quam opten keyser geveren,

 

Ende waende hem wel cloven thoet,

 

Maer datter tusschen scoet

 

Die stoute riddre, her Jonas,

90

Die wilen Evax cnape was,

 

Ende gaf Demophon enen slach

1) Blijkens het vervolg (vs. 79 en 86) slaat dit die niet op Ryoen, maar op den keizer.

2) In 't afschrift: Dat. Doch in B: De is.

3) T.w. met den adelaar. B. mit den aer.

4) Hier op te vatten in den zin van indien men: elliptische uitdrukking. Zie mijen aant. in N.W.d. Maatsch. d. Ned. Lett., VI, 164 vlg., Lekensp. gloss. bl. 400 en 697, en verg. verder Segelijn, vs. 9287, Melib. 1242, Snellaert, Ned. Ged. bl. 278, vs. 62, Hor. Belg. VI, bl. 126, vs. 32, Vad. Mus. II, bl. 194, vs. 527 vlg, Hadewijch, bl. 187, vs. 20, en vooral ook onzen Limborch, II, 64, waar men achter Vrancrike eene komma plaatse en diese mi gave versta als: indien men ze mij gaf.

[p. 56]

 

Op thoeft, dat hi in ommacht lach

 

In sinen sadel in groet bedwelm.

 

En hadde so vast niet sijn helm

95

⁺Geweest, hi ware doet bleven.

 

Ende sijn ors heft verheven

 

Sinen loep ten tenten waert.

 

Doe worden dander sere vervaert,

 

Ende waenden dat hi ware doet,

100

Ende vloen met haesten groet.

 

Doe her Jonas sach dat al vloe,

 

Voer hi den coninc van Cosdrijn toe

 

Ende clofde sijn hoeft ten eersten snede.

 

Wat wondre waendi dat daer dede

105

Mijn her Echites ende die sine,

 

Die altoes waren in die pine

 

Ende menegen daden vallen neder.

 

Nu laet icse vallen ende kere weder

 

Ten Limborgere heren Heinrike,

110

Ende¹⁾ banderside street vromelike

709

Mijn her Heinric, die stoute here²⁾,

 

Die banderside street so sere

 

Jegen menegen heidinen man,

 

Dien altoes wies helpe an;

 

Want Prasijs, die coninc van Prassia,

 

Quam metten sinen gereden na,

715

Met .viii. hondert olifanten,

+ v^o. a.

1) In B De (die), zooals de zin eischt. Doch ook Ende kan als relatief in den zin van die bedoeld zijn.

2) Dit vers (waarmede het teksthandschrift weder aanvangt) en het volgende zijn volkomen overbodig, ja tautologie, na vs. 109 en 110, die in B en in ons fragment voorafgaan. Misschien zijn zij een inlapsel van een afschrijver, die Ende in vs. 110 niet juist opvatte en nu den zin op zijne manier trachtte te herstellen. Doch het is opmerkelijk, dat deze hinderlijke herhaling juist wordt aangetroffen op de plaats, waar het in A ontbrekende gedeelte ten einde is, en dat die beide verzen (709 en 710) in al de drie handschriften worden gevonden. In A zijn zij te begrijpen, als een invoegsel om de lacune te dekken, maar in B en in ons fragment zijn zij geheel ongepast.

[p. 57]

 

Wel geladen met serianten.

 

Dese quamen sere dringende vort

 

Ende wrachten in donse grote mort,

 

Want si rechte vorward leden

720

Ende niemens en vermeden,

 

Ten mure waert van der stat¹⁾.

 

Si macten, daer si leden, gat.

 

Niemen en dorste jegen riden,

 

Want si en constense niet bestriden.

 

Die liede die in den casteel lagen

 

Banderside, si ontsagen,

725

Staken si dolifante doet,

 

Dat die val soude sijn so groet,

 

Dats niemen onstaen en mochte.

 

Mettesen Prasijs herdochte,

 

Dat hi gelooft hadde dat,

730

Dat hi dies dages op die stat

 

⁺Niet striden soude, wats gesciede:

 

Dies dede hi keren sine liede,

 

Ende so daden dandre doe,

 

Want die avont hem quam toe,

735

Ende scieden in beiden siden.

 

Donse gingen ter stat ward riden,

 

Ende die heidine, dat was waer,

 

Reden tharen tenten daer.

 

Nu es dat heer al in getogen.

740

Die soudaen, die niet verhogen

 

En can om sine grote scade,

 

Riep sine liede alle te rade,

 

Ende clagede utermaten sere,

 

Dat hi sine liede ende sijn ere

1) Dit vers en het volgende ontbreken in het teksthandschrift, doch staan ook in B. De beide volgende heeft A in omgekeerde volgorde, maar de lezing van ons fragment en van B is de ware.

+ v^o. b.

[p. 58]

745

Vore enen casteel daer hadde verloren,

 

Ende hier alle die werelt voren

 

Nochtan hadde ten wapenen al:

 

Emmer waert kinlike ongeval.

 

‘En mochte mi dus niet mesvallen,

750

Mamet geit mi af met allen,

 

Want ic heden in den dage

 

Hebbe man ende mage

 

Verloren buten getale,

 

Ende .xiii. coninge also wale

755

Sijn mi hier oec afgeslagen.

 

Hoe magic minen sin verdragen?

 

Dat es wonder alte groet.

 

Ic biddu, gi heren, in derre noet,

 

So geeft mi raet wat ic best doe.’

760

Demophon hi sprakere toe

 

Ende seide: ‘Here, ic seit u wel,

 

En es geen kinder spel

 

Te striden jegen al dat here,

 

Want hets volc van groter were.

765

Gi macter af enen casteel,

 

Daer van der werelt al geheel

Ten slotte moet ik nog wijzen op eene omstandigheid, waardoor het hier medegedeelde fragment een eigenaardig belang verkrijgt. In 1803 gaf Oberlin, de geleerde bibliothecaris van Straatsburg, in Millin's Magasin encyclopédique, 8^ste Jaargang, D. VI, bl. 20, een bericht omtrent eenige onder hem berustende oude stukken. ‘Je possède moi-même, dans ma collection’, schreef hij, ‘plusieurs pièces en différentes langues, entre autres aussi du genre poétique, écrites avec netteté sur vélin, telles qu'un fragment d'un poëme batave, dont le sujet paroît être tiré d'une guerre avec le sultan et les païens (qui ont été confondus avec les Mahométans), peut-être d'une croi-

[p. 59]

sade; il y est parlé de combats, où figurent un empereur d'Allemagne (een keyser van Aelmaengen), een heere Heinric, die heeren Echites, Demophon, Jonas, Evax; il y est question d'éléphans (olifanten). A ces traits, il sera peut-être facile à quelque savant batave de reconnoître le poëme dont il s'agit.’ Mr. Van den Bergh, die in zijne Inleiding (bl. XXXVIII vlg.) deze woorden aanhaalde, begreep te recht, dat het fragment tot den Roman van Limborch moest behooren. Doch ‘ondanks alle aangewende pogingen’ was het hem ‘niet gelukt in Frankrijk te vernemen’, waar het zich toen (in 1846) bevond, zoodat hij niet in staat was het bij zijne uitgave te vergelijken.

Het trekt terstond onze aandacht, dat niet slechts de algemeene inhoud van het hier beschreven fragment met het onze overeenstemt, maar dat er juist dezelfde namen in voorkomen, en dat in 't een zoowel als in 't ander van ‘olifanten’ sprake is. Dit doet al aanstonds vermoeden, dat ons fragment misschien wel hetzelfde stuk zou kunnen zijn, dat Oberlin bedoelde. En dit vermoeden wordt tot zekerheid, zoodra men bedenkt, dat de bundel, waarin ons fragment is ontdekt, juist uit Oberlin's nalatenschap in de Parijsche bibliotheek is gekomen. Er is geen twijfel aan: wij hebben het fragment wedergevonden, waarnaar Mr. Van den Bergh vergeefsche nasporingen deed, en dat wij sinds lang verloren waanden. En nu wij het bezitten, is het ons eene niet onbelangrijke bijdrage gebleken tot de critiek van ons gedicht.

III.
Een fragmentje van het Eerste Boek van den Lancelot.

Prof. Bartsch, aan wien ik de beide Parijsche fragmenten, van de Lorreinen en van den Limborch, te danken had, zond mij later nog een paar stukjes perkament, hem door Dr. K. Goedeke

[p. 60]

medegedeeld, en die blijkbaar tot een Mnl. gedicht hadden behoord. Het zijn twee smalle reepjes, het eene iets korter dan het andere, en die, naast elkander gelegd, aan weerszijden een gedeelte van eene kolom uitmaken. De ééne zijde is duidelijk leesbaar en bevat de volgende verzen:

Die ....... Arture,
Ende beval har optie ure
Den coninc te bringhene te voren
Sulke tale alse gi moghet horen.

Die joncfrou ne lette niet

Te doene dat Morgane hiet,
Ende voer wech metter ure
Dat si vonden hadde Arture,
Tote binnen in dier zale,
Ende sprac hare tale,
Daer si vor den coninc stoet,
Ende seide: ‘Here, dor u omoet!
Ic bem bode ende bringhe niemare.
Doet alle die ghene comen hare,
Die tuwen hove behoren.
Si moeten hier alle wesen voren,
Eer ic mine bodscap spreke.’
Die coninc dede haesteleke
Sine liede te ga
Doe was daer
Vor den coninc
Die joncfrou

De andere zijde, die vermoedelijk op den houten band van een boek geplakt was geweest, vertoonde in den beginne niet meer dan sporen van eenig schrift. Geene enkele letter was te lezen. Door de lijm voorzichtig met warm water af te weeken en vervolgens een reagens aan te wenden, ben ik er echter in geslaagd het schrift weder op te werken en, hoewel niet alles met volkomen zekerheid, het volgende te ontcijferen:

[p. 61]

.....n hem op den coninc

(Diene vrien)delike ontfinc
.......... met minnen
....... hem die slotele van daer binnen
..... en hem dien casteel
......t was al gheheel
....... hem daer buten
......at niemen mochte sluten
(Doe was) daer bliscap menichfoude
(Onder jon)ghe ende onder oude
....... luttel des ghen .....
....... n hoe Lantsloot
......... here coninc
....... en na dese dinc
(Die jonc)frouwe ware quaet vergouden
(Daer wi) alle bi sijn behouden
...... den coninc ende seide
(Van der) pinen ende van den arbeide
............... ghedoghet
..............e ghepoghet
..............swert

Het voorste gedeelte der kolom is aan deze zijde weggesneden. Slechts bij enkele regels kon het ontbrekende bij gissing worden ingevuld.

Welke van de beide zijden de voor-, en welke de achterzijde van het blad geweest is, laat zich niet meer bepalen. Evenmin blijkt, hoeveel er tusschen de ééne en de andere zijde ontbreekt. Maken de 22 regels, die het langste strookje bevat, de helft of een kleiner gedeelte van de kolom uit? Telde die 44 of meer regels? Had het blad twee of drie kolommen? Is de ééne zijde de eerste, en dus de andere de vierde of zesde geweest, of was de verhouding anders? Op al die vragen moet ik het antwoord schuldig blijven. Toch geloof ik - althans met vrij groote waarschijnlijkheid - te kunnen aanwijzen, van

[p. 62]

welk gedicht onze fragmentjes eenmaal een deel hebben uitgemaakt.

De namen Artur, Morgane en Lantsloot, die er in voorkomen, doen terstond aan den Lancelot denken. In de ons bekende gedeelten van dat dichtwerk, het 2^de, 3^de en 4^de Boek, komen, zoover ik weet, de boven afgeschreven verzen niet voor. Het is waar, in een werk, dat meer dan 87000 regels bevat, kan het geheugen licht falen, waar het een zoo onbeduidend onderdeel betreft; en ik moet eerlijk bekennen, dat ik den moed niet heb, het geheele gedicht, voor dit doel alleen, geregeld te herlezen. Maar het zou mij toch verwonderen, indien de inhoud van ons fragment in den uitgegeven tekst van den Lancelot werd wedergevonden. De vraag rijst derhalve, of het wellicht behoorde tot het Eerste Boek, dat wij niet meer bezitten. En ik meen reden te hebben om die vraag bevestigend te beantwoorden. In de schets van het Eerste Boek, die Dr. Jonckbloet in de Inleiding op het 2^de Deel zijner uitgave heeft ingelascht, naar aanleiding van een handschrift van den oorspronkelijken Franschen tekst, leest men op bl. LXXIV, dat Morguein (Morgane) Lancelot door een bedwelmenden drank in slaap bracht en daarop den ring, dien hij droeg, tegen een anderen verwisselde. ‘Daarop’, gaat Dr. Jonckbloet voort, ‘zendt zij eene jonkvrouw naar Artur's hof, die verhaalt dat Lancelot monnik geworden was, enz.’ Men ziet, het eerste komt juist overeen met het begin van ons fragment, dat ons verhaalt hoe eene jonkvrouw, door Morgane gezonden, zich naar Artur's hof begeeft en daar aankomt. De boodschap zelve wordt in het fragment niet vermeld; maar het vermoeden ligt toch voor de hand, dat hier werkelijk die zending bedoeld is, waarvan de schets bij Dr. Jonckbloet gewaagt, en dat derhalve de inhoud van de ééne zijde van ons fragment op bl. 95 v^o. en 96 r^o. van het Fransche handschrift zal worden gevonden. Ik ben thans niet in de gelegenheid dit te laten onderzoeken, maar hoop later mede te deelen, of mijne meening al dan niet is bevestigd. Blijkt zij juist te zijn, dan zal ook de

[p. 63]

inhoud van de andere zijde in de buurt van fol. 96 worden aangetroffen.

Tot nog toe kenden wij van het Eerste Boek van den Lancelot slechts één fragment, door Serrure uitgegeven in zijn Vaderl. Mus. D. IV, bl. 309-323, en dat een gedeelte der episode van den Ridder van de Kar bevat, t.w. 396 verzen, beantwoordende aan den Franschen tekst bij Dr. Jonckbloet t.a. pl., bl. XCV, reg. 6, tot bl. XCIX, reg. 9. In vergelijking met dat belangrijke fragment hebben zeker onze twee strookjes weinig te beduiden. Toch zijn zij niet geheel zonder waarde, al ware het enkel om te getuigen, dat niet alleen Li contes de la Charrete, maar ook het overige van het Eerste Boek van den Lancelot in Dietsche vertaling bestaan heeft.