Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 1

De invloed der Spaansche letterkunde op de Nederlandsche in de zeventiende eeuw, door J. te Winkel.

I.

Hebben in deze eeuw verschillende onderdeelen der wetenschap zich tot zelfstandige vakken verheven, zoodat het meer en meer onmogelijk wordt ze als een aanhangsel van een of ander hoofdvak te beschouwen, en in verloren oogenblikken als bijvakken te beoefenen, ook de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde heeft zich eene plaats veroverd in de rij der wetenschappen. Al bestaat er ook nauw verband tusschen haar en

[p. 60]

hare beide zusterwetenschappen, die der taal en die der beschavingsgeschiedenis, en al is het ook niet wenschelijk, dat zij daarvan worde losgerukt, toch kan zij niet meer als een onderdeel van eene van beide worden beschouwd. De uitbreiding, die het veld harer beoefening meer en meer krijgt, verbiedt dat. Toch is dat veld nog niet overal genoegzaam ontgonnen; integendeel op menige plaats ligt het nog braak. Menige leemte in vorige onderzoekingen moet nog aangevuld, menige bijzonderheid nader onderzocht, menig verschijnsel in helderder licht geplaatst worden. Zoo hebben wij bv. voor de geschiedenis der rederijkers in de 15^de en 16^de eeuw wel reeds vrij wat bouwstoffen, maar eene uitvoerige, aaneengeschakelde uiteenzetting van hunne werkzaamheid ontbreekt bijna geheel. Ook is in den regel de prozalitteratuur minder grondig onderzocht, dan de voortbrengselen der dichtkunst in onze letterkunde, terwijl de 18^de eeuw het aan haar gebrek aan dichterlijke verheffing te wijten heeft, dat de beoefenaars onzer letterkunde zich niet in de eerste plaats, en dus ook zonder veel toewijding met haar hebben beziggehouden. Met de zeventiende eeuw is het beter: onze groote dichters uit dat tijdvak zijn door de werkzaamheid van velen als herleefd, en de geringste bijzonderheid uit hun leven wekt belangstelling. Toch valt ook voor die eeuw nog veel te onderzoeken, op veel de aandacht te vestigen. Zoo is bv. - en daarbij wensch ik mij voor het oogenblik te bepalen - nog niet genoeg opgemerkt, welk een belangrijken invloed de Spaansche letterkunde gehad heeft op de Nederlandsche in de zestiende, maar vooral ook in de zeventiende eeuw. Dat onze letterkundigen niet enkel aan den leiband der classieken liepen, weet men, al wordt het ook wel eens te veel over het hoofd gezien. IJverige studie van de dichtwerken uit den Muiderkring heeft reeds lang doen zien, hoe groot de invloed der Italiaansche letterkunde op de onze is geweest. Ook de invloed der Engelsche letterkunde is in den laatsten tijd meer in het oog gevallen, sinds men zich beijverd heeft, de sporen van de Engelsche tooneelisten hier te lande zooveel moog-

[p. 61]

lijk te volgen¹⁾. Zelfs is ten minste van één stuk, De dolle bruiloft van A Sybant, bewezen²⁾, dat het zoo goed als letterlijk, zij het ook met wat meer woorden dan de oorspronkelijke dichter noodig had, vertaald is uit het Engelsch van Shakespeare, en wel eene vertaling is van zijn Taming of the Shrew. Daarentegen wordt niet dan terloops hier en daar over den invloed der Spaansche letterkunde gesproken, niettegenstaande die toch zeker meer dan driemaal zoo groot is geweest als die der Italiaansche, om van dien der Engelsche niet eens te spreken.

Vanwaar dat verschijnsel? Misschien is het te wijten aan Willem de Clercq, die, in zijne, voor zijnen tijd zoo hoogst verdienstelijke, verhandeling over den invloed der vreemde letterkunde op de onze, van de Spaansche letterkunde ter nauwernood melding maakt, vermoedelijk omdat hij in eene tamelijk vergeeflijke dwaling verkeerde, toen hij zonder bewijs zeide: ‘wij hebben op dit oogenblik betere gelegenheid, de heldendichten der Hindous, of de volkszangen der Bergschotten te leeren kennen, dan er toen (d.i. in de 17^de eeuw) was, om met de werken van Calderon of Camoëns bekend te worden.’³⁾ Uitgaande van die stelling, kwam hij er toe, te betwijfelen, of ‘men bij ons vele sporen van navolging van Lopez de Vega en Calderon zal vinden, ofschoon C. Questiers en Isaac Vos

1) Ik behoef slechts te wijzen op de stukken van Mr. de Witte van Citters in den Algemeenen Konst en Letterbode van 1855 en 1856 en den Ned. Spectator van 1873, evenals op die van A.C. Loffelt in den Ned. Spectator van 1868 en 1870; op de verhandeling van Dr. H.E. Moltzer, Shakspere's invloed op het Nederlandsch tooneel der zeventiende eeuw, Groningen 1874; op Dr. J.A. Worp's Jan Vos, Groningen 1879, bl. 41-53; en op de werken der buitenlanders Albert Cohn, Shakespeare in Germany in the 16th and 17th centuries: an account of English actors in Germany the same period, 1865 en Rudolph Genée, Geschichte der Shakespeare' schen Dramen in Deutschland, 1870.

2) Door Dr. J.A. Worp in den Ned. Spectator van 1 Mei 1880.

3) W. de Clercq, Verhandeling over den invloed der vreemde letterkunde, 2de druk, Amsterdam, 1826 bl. 135.

[p. 62]

eenige blijspelen van den eersten vertaald hebben.’¹⁾ ‘ Een Lopez de Vega, de familiaar der Inkwisitie,’ meende hij, ‘kon nimmer een geliefd dichter voor den hervormden Nederlander worden’²⁾. Dat hij nog eenige sporen van navolging der Spanjaarden aan te wijzen heeft, moet hem dus zelf wel verwonderd hebben, evenals van bekendheid der Spaansche taal aan onze geleerdste landgenooten³⁾. Als hij bij Pels de titels van drie uit het Spaansch vertaalde stukken vindt, zegt hij: ‘toch schijnt de navolging van dit tooneel niet belangrijk genoeg geweest te zijn, en bleef derzelver invloed zich bij eenige uit het Spaansch vertaalde stukken bepalen’⁴⁾.

Snellaert was degeen, die meer in 't bijzonder op den Spaanschen invloed wees, maar hij doet het daarbij al te veel voorkomen, alsof het hoofdzakelijk alleen jonkheer Frederico Cornelio de Conincq was, wiens stukken op de kamer der Violieren te Antwerpen vertoond werden, die ‘de Spaensche komedie in alle hare schakeeringen bij ons wilde overbrengen; hiertoe geleid waerschijnlijk door het denkbeeld van eene gelijkslachtige letterkunde voor alle de Spaensche landen te helpen bevorderen, waeraen Kastilië den toon zou geven’⁵⁾. Daar nu de drie bekende stukken van De Conincq vertoond zijn in 1635, 1636 en 1638, kan er alleen op de Zuidelijke Nederlanden gedoeld worden, en bewijst deze opmerking niet veel voor het eigenlijk Nederlandsch tooneel. Verder merkt Snellaert van hem op, ‘dat hij de voetstappen van Lopez de Vega drukt, en gelijk de Spaensche schrijver zijne stukken bestendig in drie jornades of dagen (al duurde de handeling jaren aen een) scheidde, zoo onze Antwerpsche dichter zijne comediën in drie deelen of

1) W. de Clercq, t.a.p. bl. 182 noot.

2) W. de Clercq. t.a.p. bl. 183:

3) W. de Clercq. t.a.p. bl. 184.

4) W. de Clercq. t.a.p. bl. 246.

5) Zie F.A. Snellaert in het Belgisch Museum IX (1845) bl. 335.

[p. 63]

actus schikt’¹⁾. Deze opmerking nu is het, waartoe men zich gewoonlijk bepaalt, als men van den invloed der Spaansche letterkunde op de onze spreekt²⁾.

Wel heeft Dr. Jan ten Brink hier en daar opmerkzaam gemaakt op bekendheid van onze dichters met de Spaansche roman- en tooneel-litteratuur, en heeft Dr. Jonckbloet terloops gesproken van ‘stukken uit de Spaansche romantische school overgenomen,’ en dan drie zulke stukken opgenoemd; maar hoe groot gevaar men loopt zich den toestand van ons tooneel, of wat dan ook, verkeerd voor te stellen, wanneer men een onderwerp aanroert, dat nog niet genoegzaam is onderzocht, bewijst de opmerking van Dr. Jonckbloet zelf, die van één der drie aangehaalde stukken, de beklaeglijcke dwang van Isak Vos zegt, dat het ‘een verzet tegen de vertalingen uit het Fransch beoogde’³⁾, iets wat het misschien had kunnen doen, wanneer het inderdaad in 1707 berijmd was. Het was echter reeds den 30^sten Maart 1648 op het Amsterdamsche tooneel vertoond⁴⁾ en in hetzelfde jaar uitgegeven, en beleefde in 1707 den achtsten druk. Veeleer is het omgekeerde waar: de Fransche school, meer en meer door de aanbeveling der leden van Nil Volentibus Arduum ingevoerd, beoogde een, zij het dan ook gematigd, verzet tegen de Spaansch-romantische school, die in de zeventiende eeuw op het Amsterdamsche tooneel heerschte, naast de classieke, het is waar, maar stellig niet als de tweede in

1) F A. Snellaert, t.a.p. bl. 333. Dit, en wat hij verder over De Conincq zegt, evenals dat ‘Strijpen, Van den Brande en Van Engelen zich aen eene wijze hielden, die veel van Calderon had,’ nam hij later bijna letterlijk over in zijne Schets eener Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, 3de druk, Gent 1855, bl. 142 vlgg.

2) Ik vind die aangehaald bij Dr. Jan ten Brink, Gerbrand Adriaensen Brederoo, Rotterdam 1871 bl. 130 noot 3; bij Dr. Eelco Verwijs in zijne uitgave van G. Brandt's Leven van Vondel, Leeuwarden 1866, bl. 90 noot 4.; en bij Dr. W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Ned. Letterkunde, 2de druk, Groningen 1874, II bl. 229.

3) Dr. Jonckbloet, t.a.p. bl. 274.

4) Zie C.N. Wijbrands, Het Amsterdamsche Tooneel van 1617-1772, Utrecht 1873 bl. 259.

[p. 64]

rang, en die eerst verdrongen is door haren eigen kweekeling, het Fransch tooneel.

Het komt mij voor, dat tot nog toe de geschiedenis van ons tooneel beschouwd is van een al te eenzijdig standpunt, hetwelk wij tegenwoordig, nu de studie onzer letterkunde grooteren omvang heeft genomen, vaarwel moeten zeggen. Toen Jeronimo de Vries en Siegenbeek optraden met hunne eerste, hoogst verdienstelijke proeven eener geschiedenis van onze letterkunde, die vóór hen nog niet bestond, konden zij niet voor alles oog en oor hebben; uit de massa bouwstoffen, die hun ten dienste stonden, maar in eene chaotische verwarring dooreen lagen, moesten zij eene keuze doen. Zij hadden tijd noch kracht, daarbij den maatstaf van geschiedkundige belangrijkheid aan te leggen, en deden al veel, toen zij de werken der beroemde dichters uit de 17^de eeuw, die op de namen na vergeten waren, opnieuw bekend maakten en in eere brachten. Dat was bovendien hun hoofddoel. Zij wilden het beste uit onze letterkunde van den ondergang redden en deden alzoo voor hunnen tijd ook zeker het nuttigste, wat zij doen konden. Massa's onder 't stof begraven dichtwerken rakelden zij op en lazen zij. Nog steeds kan men zich niet genoeg over hunnen ijver en hunne belezenheid verbazen. In hunne geschiedenissen konden zij echter alleen het beste van 't geen zij gevonden hadden behandelen. Zij moesten immers uitlokken tot nadere kennismaking, en konden niet meer doen dan de eerste bouwstoffen bijeenbrengen, waardoor het later mooglijk zou worden eene geschiedenis in den eigenlijken zin des woords te schrijven. Nu was dat beste, waarop zij wezen, toevallig grootendeels uit de classieke school: Hooft, Vondel, Huygens en hunne navolgers. Sinds dien tijd heeft zich te onrechte bij ons de meening gevestigd, eerst alsof de classieke school bij ons de eenige, later of zij ten minste de alles overheerschende geweest is. Nadere kennismaking met Brederoo, Starter, ten slotte ook met Rodenburg, heeft het tegendeel bewezen, zoodat de Geschiedenis, door Dr. Jonckbloet van onze letterkunde gegeven, een veel meer

[p. 65]

gelijkend beeld der werkelijkheid levert, dan De Vries en Siegenbeek konden doen, en de letterkundige werkzaamheid van Dr. Jan ten Brink, niet alleen wat Brederoo betreft, den invloed der romantische, richting in een helderder licht heeft gesteld. Toch blijft men dikwijls nog te veel hangen aan de traditie van het begin dezer eeuw, dat de classieke richting hier te lande de hoofdrichting was, en terwijl men aan de werken van die richting gewoonlijk de langste beschouwingen wijdt, geeft men daardoor willekeurig of onwillekeurig een valsch beeld van den toestand onzer letterkundige ontwikkeling in de zeventiende eeuw. Dat geschiedt vooral als men voortgaat met de meeste aandacht aan het voortreffelijkste te wijden en bijna alleen het oorspronkelijke te behandelen: zoo toch krijgen wij, dunkt me, geene ware geschiedenis, geen juist begrip van hetgeen men in de zeventiende eeuw las en bewonderde, in één woord geen juist begrip van den letterkundigen smaak der 17^de eeuw, niet eens van den smaak der meest beschaafden in dien tijd.

Om nu het een en ander bij te brengen, dat strekken kan tot het verkrijgen van een ruimer inzicht in de nog te weinig bekende geschiedenis onzer letteren in haar gulden tijdperk, ga ik er toe over, een kort, helaas te oppervlakkig! overzicht te geven van den invloed der Spaansche letterkunde op de onze, waarover een afzonderlijk werk zou kunnen geschreven worden, maar waarover ook zelfs de korte mededeeling van hetgeen ik niet meer dan aanteekeningen wil noemen, welkom moge zijn, het weinige in aanmerking genomen, dat men er tot nog toe over lezen kan.

Zeer juist is de opmerking van Witsen Geysbeek: ‘In de zestiende en zeventiende eeuw was de Spaansche taal in ons vaderland bijna zoo gemeenzaam als tegenwoordig de Fransche’¹⁾.

1) P.G. Witsen Geysbeek, Biographisch Anthologisch en Critisch woordenboek III (1822) bl. 475 noot 5.

[p. 66]

Natuurlijk was dat het gevolg van de overheersching der Spanjaarden. Zelfs het bestuur van Karel V kon niet zonder eenigen invloed geweest zijn, daar wij immers weten, dat deze vorst een beschermer der Spaansche letterkunde was¹⁾, en zelfs het Fransche gedicht Le Chevalier délibéré van Olivier de la Marche - eene allegorische voorstelling van het leven van Karel den Stouten behelzende - in Spaansch proza vertaalde, welke vertaling hij ter beschaving en overbrenging in Spaansche verzen ter hand stelde aan Fernando de Acuña, als wiens werk het uitkwam onder den titel El Cavallero determinado, en in eene halve eeuw zeven uitgaven beleefde²⁾.

Het verblijf van Philips II, die alleen Spaansch sprak³⁾, maakte gedurende de jaren, die hij in de Nederlanden doorbracht (1555-1559), de Spaansche taal te Brussel tot de hoftaal⁴⁾. Onder de landvoogdes Margareta van Parma werd het niet veel beter: de dichters noemden elkaar, in navolging van de Spanjaarden, vernuftige geesten, ingenios, zooals wij bv. zien uit een, in 1564 verschenen, werkje van den Antwerpschen factor Frans Fraet, getiteld 't Palais der gheleerder In-

1) Zie I.P. Arends, Algemeene Gesch. des Vaderlands II. 4 (Amst. 1851) b1. 48.

2) Zie de Lettres sur la vie intérieure de l'empereur Charles Quint par Guillaume van Male, Gentilhomme de sa chambre, publiées pour la première fois par le Baron de Reiffenberg, Bruxelles 1843, waar men in den VIden brief (van 13 Januari 1551) leest: ‘Caesar maturat editionem libri cui titulus erat Gallicus Le chevalier délibéré. Hunc per otium a seipso traductum tradidit Ferdinando Acunae, Saxonis custodi, ut ab eo aptaretur ad numeros rythmi hispanici; quae res cecidit felicissime. Caesari, sine dubio, debetur primaria traductionis industria, quum non solum linguam sed et carmen et vocum significantiam mire expressit.’

3) Motley, The rise of the Dutch republic (ed. Leipzig 1858) I p. 131: ‘He spoke not a word of any tongue but Spanish, although he had a slender knowledge of French and Italian, which he afterwards learned to read with comparative facility.’ Ook Hooft had reeds van hem gezegd: in de Nederlandsche Historiën (uitg. 1656) bl. 4, dat hij een man was, ‘nocht meêwaarigh, nocht gespraakzaam, niet kennende dan de Spaensche tael en wat gebrooken Walsch.’

4) Motley, t.a.p. p. 132: ‘The court was organized during his residence at Brussel on the Burgundian, not the Spanish model, but of the one hundred and fifty persons, who composed it, nine-tenths of the whole were Spaniards.’

[p. 67]

gienen, oft der constiger gheesten¹⁾, waarin een honderdtal emblemata met even zoovele rijmpjes gevonden wordt.

Toen Alva met zijne Spaansche legermacht de Nederlanden bezette, drong overal het Spaansch door, en werd het zeer gemakkelijk, met de Spaansche letterkunde vertrouwd te raken. Zelfs werd geen gering aantal Spaansche werken te Antwerpen en ook wel te Brussel herdrukt, zooals o.a. een gedeelte der tooneelpoëzie van Lopez de Vega, en men mag veilig aannemen, dat waar ze gedrukt werden ze ook koopers en lezers vonden. Toen in 1585 met den val van Antwerpen alle Zuidelijke Nederlanden onder Spanje terugvielen, was de heerschappij van het Spaansch als hoftaal dáár voorgoed gevestigd, en werden er, ten minste in de 17^de eeuw, werken uitgegeven om zich het Spaansch eigen te maken, bv. een te Antwerpen gedrukt woordenboek met spraakkunst van A. de la Porte²⁾. De Belgische dichters begonnen zelfs hunne voornamen van Spaansche uitgangen te voorzien, zooals Frederico Cornelio de Conincq, Petro Antonio Kimpe, Antonio Francisco Wouthers, Guillian (men zou Guillen verwachten) Van Nieuwelandt en anderen, en van velen zal wel gegolden hebben, wat Brederoo zijnen held Jerolimo tot diens knecht doet zeggen, wanneer hij zich op zijne adellijke afkomst beroemt, niettegenstaande zijne moeder maar de vrouw van eenen pasteibakker was, die echter de vlaas en amandeltaarten aan de Spaansche officiers bezorgde:

‘Voorwoor, Robbert, de Spanjers is een magnifycke nacy,
Al ghelijcken wij Brabanders ons moeyers t' eenemael,
Wij spreken ghemaynelijck perfeckt ons vayers tael’³⁾.

Wel werden door de beroemde krijgsbedrijven van Maurits

1) Den volledigen titel kan men vinden bij J.F. Willems, Verhandeling over de Nederduytsche Tael en Letterkunde, Antwerpen 1819 I bl. 256.

2) Den nieuwen dictionaris oft Schadt der Duytse en Spaensche talen. Met eene Spaenschen Grammatica, Antwerpen 1659, 4^o.

3) Zie Brederoo's Spaensche Brabander (uitg. 1644, 8^o) bl. 52.

[p. 68]

de Spanjaarden uit het Noorden verdreven, waar zij zich nog maar alleen in de grensstreken dreigend bleven vertoonen, en was er dus voor al te grooten invloed van het Spaansch bij ons niet meer te vreezen, maar de oorlog verhinderde niet, dat de handelsbetrekkingen tusschen Spanje en de Nederlanden voortduurden, zooals eenmaal ook tal van Nederlandsche jongelingen op Spaansche kantoren den handel op de Indiën kwamen bestudeeren¹⁾.

Bovendien waren er niet weinig verspaanschte Zuid-Nederlanders hierheen overgekomen, die zelfs belangrijken invloed op onze letterkunde kregen, ‘eerbare jongelingen, uit Brabant hier gekomen,’ die te Amsterdam o.a. twee rederijkerskamers oprichtten, het Vijgenboomke en de Witte Lavendelbloem²⁾. Toch is onder den naam van Spaanschen Brabander, zooals zij genoemd werden, het meest bekend, daar op hem die spotnaam van Brederoo misschien meer in het bijzonder is toegepast, een van de voornaamste leden der kamer In Liefde Bloeyende, die haar later tegen Coster's Academie in stand hield, de Amsterdamsche ridder Theodoor Rodenburg³⁾, die zeven talen sprak⁴⁾ en drie jaar (1610-1613) te Madrid aan het hof des konings doorbracht⁵⁾, volgens de zeer waarschijnlijke gissing van Dr.

1) Zie R.J. Fruin, Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog, Amst. 1861, bl. 243 vlg., waar uit de levensbeschrijving van Coornhert aangehaald is: ‘hij is in sijne jonckheydt naer ghewoonte dezes Landts om wat te besoucken, in Spangien en Portugael gheweest.’

2) Zie over deze en andere Brabantsche of Vlaamsche kamers in Noord-Nederland Dr. G.D.J. Schotel, Geschiedenis der Rederijkers in Nederland, Rotterdam 1871 II bl. 20 vlgg.

3) Men zie over hem A.C. Loffelt, in den Ned. Spectator van 1873 en in den Gids van 1874 III bl. 108 vlgg.; en verder Dr. Jonckbloet, Geschiedenis der Ned. Letterkunde, II bl. 3-46.

4) Brederoo zegt, bij monde van Robbeknol, van de Brabanders (zie Spaensche Brabander, bl. 14):
‘Ghij luy hebt de Fransche, de Spanjers en d'Italianen vrij wat of ekeken.
De Brabanders slachten de Enghelsche of de spreeuwen, sij kennen van elcks wat.’

5) Zie Theodore Rodenburgh, Eglentiers Poëtens-Borstweringh, Amst. 1619, bl. 129 vlgg.

[p. 69]

Jonckbloet als zaakgelastigde van prins Maurits. In vlugheid en vruchtbaarheid aan de Spaansche tooneeldichters gelijk, toont hij ook in zijne talrijke werken, dat hij vrij wat aan hen ontleend, hun de kunst goed afgezien heeft, en wij zouden daarom alleen reeds kunnen gissen, dat hij met het werkje van Lope de Vega: Arte nuevo de hazer comedias en este tiempo, bekend was geweest, als hij dat zelf niet had te kennen gegeven door het met ingenomenheid aan te halen¹⁾. Dat werkje nu, in 1609 geschreven op verlangen van eenen letterkundigen kring te Madrid, is, hoe slordig en vluchtig het ook opgesteld schijnt, karakteristiek voor het Spaansche drama, dat ook op het Nederlandsche zulk eenen belangrijken invloed heeft geoefend, en daarom moge het niet ongepast geoordeeld worden, als ik er een kort overzicht van geef²⁾.

Lopez de Vega begint met te verklaren, dat hij de rechte niet is om over het tooneel te schrijven. Wie zelf weinig tooneelstukken geschreven heeft, verstaat beter de kunst om er over te schrijven dan hij, die er zoovele heeft gemaakt tegen alle kunstregels in. Of hij die regels dan niet kent? O ja, reeds als schoolknaap heeft hij ze ingestampt, maar het publiek wilde nu eenmaal geene stukken naar de regels, en zoo heeft hij dan maar den smaak van dat publiek gevolgd, en, als hij een tooneelstuk wilde schrijven, de wetboeken der kunst weggesloten en Plautus en Terentius uit zijne studeerkamer verbannen. Het ware drama, zegt hij, heeft, als iedere soort van poëzie, een bepaald doel, en dat is, de handelingen der menschen na te bootsen en de zeden van den tijd te schilderen. De tragoedie onderscheidt zich van de comoedie alleen hierdoor, dat de laatste alledaagsche, plebeïsche, de eerste verheven, koninklijke handelingen voorstelt. Wanneer men echter begint met zijn onderwerp te kiezen, sluite men niets van zijne

1) Zie Rodenburgh, t.a.p. bl. 47.

2) Ik volg daarbij het overzicht, gegeven door A.F. von Schack, Geschichte der dramatische Literatur und Kunst in Spanien, II (Berlin 1845) p. 216-229.

[p. 70]

keus uit. De vermenging van het tragische en het comische, van Seneca en Terentius, is wel het voortbrengen van eenen tweeden Minotaurus, maar die afwisseling vermaakt, en de natuur, die juist door zulk eene afwisseling schoon is, geeft ons daarin een goed voorbeeld. In een tooneelstuk mag maar ééne handeling voorkomen. Episoden, die met het hoofdonderwerp in geene betrekking staan, mogen niet voorkomen: geen stuk mag er uit gelicht kunnen worden, zonder dat het den samenhang stoort. Dat de handeling niet langer dan éénen dag zou mogen duren, zooals Aristoteles aanraadt, wil hij niet vorderen; met Aristoteles heeft hij immers, zooals hij zegt, toch reeds gebroken door het comische met het tragische te vermengen; men dringe echter de handeling in zoo korten tijd samen als men kan, en heeft de dichter eene geschiedenis gekozen, die jaren duurt, of waarin de held op reis gaat, dan plaatse hij die reis tusschen de bedrijven in. De kunstrechters keuren dat wel af, maar zij behoeven immers niet naar den schouwburg te gaan als zij niet willen; en een Spanjaard, die in den schouwburg zit, is nu eenmaal niet tevreden, als hij in twee uur niet alles ziet, wat er van de schepping af tot het jongste gericht toe voorvalt. Als dat aan de toeschouwers behaagt, waarom zou men hun dat dan onthouden? Is het onderwerp gekozen, dan schrijve men het stuk eerst in proza, en deele het in drie bedrijven, waarbij men moet zorgen, dat de handeling van ieder bedrijf niet langer dan éénen dag duurt (dat zijn dus de bekende jornadas). Vroeger, zegt Lope de Vega, toen het tooneel nog in zijne kindsheid was, liep het op vier voeten, als een kind, d.i. had het stuk nog vier bedrijven. Den knoop legge men reeds bij het begin van het stuk, en de ontknooping verschuive men tot het laatste bedrijf; want weet het publiek reeds van te voren, hoe het stuk afloopt, dan stelt het er geen belang meer in. Het tooneel mag nooit leêg blijven, want zulke pauzen maken het publiek ongeduldig.

Wat nu de taal aangaat, bij huiselijke tooneeltjes, als het daaglijksch gesprek wordt weêrgegeven, zij men beeldrijk noch

[p. 71]

verheven. Toch zijn spreuken en bondige opmerkingen niet ongepast, als de eene persoon den ander moet trachten te overreden. Ieder spreke volgens zijn karakter: de koning met waardigheid, de grijsaard met ernst, de verliefde met levendigheid en gevoel. In de alleenspraken moet de sprekende persoon zich zelf vragen en antwoorden. De vrouwen moeten steeds vrouwen in hare manieren blijven, en alleen als mannen verkleed opkomen, wanneer er goede reden voor is, want dan pleegt zoo iets bijzonder goed te bevallen. Onmogelijkheden vermijde men; alleen het waarschijnlijke mag ten tooneele gevoerd worden.

Ieder spreke naar zijnen stand: bedienden mogen niet over dingen spreken, die boven hunnen gezichtskring liggen; maar niemand mag in tegenspraak zijn met zich zelf. De karakters moeten goed volgehouden worden. De tooneelen moeten met eene spreuk, eenen treffenden zin en bevallige verzen eindigen, opdat de tooneelspeler bij het verlaten van het tooneel eenen goeden indruk achterlate. In het eerste bedrijf moet de expositie gegeven worden, in het tweede moet de handeling meer en meer verwikkeld worden, zoodat men tot in het midden van het derde nog maar ter nauwernood de uitkomst kan voorzien.

De verzen moeten in overeenstemming zijn met de stof. Dubbelzinnige uitdrukkingen, waardoor de waarheid gezegd wordt, maar zóó dat zij ook misverstaan kan worden, maken steeds een goed effect. Als onderwerpen zijn aanbevelenswaardig zaken van eer, daar zij de menschen in vervoering brengen; en deugdzame handelingen, daar de deugd overal geliefd is. In de satirieke gedeelten zij men niet al te plomp: men geve wel steken; maar onder water en zonder kwaadaardigheid.

Wat de kleeding betreft, verwijst Lope de Vega naar anderen; alleen merkt hij op, dat het op het tegenwoordig Spaansch tooneel eene groote ketterij is, wanneer men eenen Turk doet verschijnen met eenen halskraag als een Christen, en eenen Romein laarzen aantrekt.

Niemand echter, zoo eindigt hij, verdient grooter ketter te

[p. 72]

heeten, dan ik, die mij onderwind regels te geven, welke in strijd zijn met de kunstwetten, en mij door den bijval van het publiek zoozeer laat meêsleepen, dat men mij in Frankrijk en Italië eenen domkop noemt. Doch hoe kan het ook anders, daar ik, met dat mede, hetwelk ik in deze week heb voltooid, vierhonderd drie-en-tachtig tooneelstukken heb geschreven, die alle, met uitzondering van zes, vol vergrijpen tegen de kunstregels zijn. Ten slotte moge ik nog de wijze, waarop ik schrijf, hiermeê verdedigen, dat mijne stukken, naar een ander systeem vervaardigd, misschien beter zouden zijn, maar niet dien bijval zouden hebben ingeoogst, dien zij nu verworven hebben, daar immers zeer dikwijls juist dat, wat tegen de regels indruischt, om diezelfde reden in den smaak valt.

Lope de Vega's nieuwe kunst van tooneelstukken schrijven kan veeleer eene geestige satire tegen schoolsche kunstwetgeving genoemd worden, dan zelf een wetboek voor kunst heeten. Het is een, niet op zich zelf staand, verzet van den gevierden kunstenaar tegen de aanmatiging der ‘stuurlieden, die aan wal staan.’ Dat neemt echter niet weg, dat er vele practische opmerkingen in voorkomen, waarmeê ook nu nog de tooneelschrijvers hun voordeel kunnen doen, en dat er ook veel in gevonden wordt, dat van bekendheid met Aristoteles en Horatius getuigt. Hoofdzakelijk echter heeft het werkje voor ons waarde als teeken des tijds, als kenschetsing van de stukken uit de Spaansche school, wanneer men die ten minste maar niet alle letterlijk naar de voorstelling van Lope de Vega beoordeelt, en er bij in aanmerking neemt, dat hij niet in de eerste plaats aestheticus was, zelf betere stukken heeft geleverd, dan zijne handleiding zou doen vermoeden, en dat, wie uit zijne werken een wetboek van dramatische dichtkunst zou willen opmaken, zooals Aristoteles dat deed uit de stukken van Sophokles, iets veel volledigers en diepzinnigers zou kunnen leveren, dan de dichter zelf deed. Toch zou ook zulk een wetboek, evenmin als ieder ander, den tooneelschrijver juist dat kunnen leeren, waarin de hoofdbeteekenis bestaat van mannen

[p. 73]

als Sophokles, Lope de Vega, Shakespeare, Molière - en ik wil er ook Vondel bijvoegen -, dat oorspronkelijke, frissche, geniale, dat alle navolgers missen, zoodat zij gevaar loopen de caricatuur van hun voorbeeld te worden, en de richting der groote mannen in minachting te brengen.

Doch keeren wij nu terug tot den invloed, dien het Spaansche tooneel op het onze oefende. Hoeveel Spaansche stukken hier vertaald en met grooten bijval van het publiek vertoond werden, blijkt al reeds genoeg uit de bekende mededeeling van Gerard Brandt, dat men Vondel's stukken minder begon te achten dan men gedaan had, omdat ‘men met der tijdt andere speelen, meest uit het Spaensch vertaelt, invoerde, die door 't gewoel en veelerley verandering, hoewel'er somtijdts weinigh kunst en orde in was, den grooten hoop (zich aan 't ijdel gezwets en den poppentoestel vergaapende) zoo behaagden, dat men kooper boven goudt schatte, en Vondels treurspeelen achter de bank wierp’¹⁾. Vondel zelf zal ook wel niet hoog geloopen hebben met de Spaansche letterkunde, waarmeê hij trouwens wel alleen door vertalingen zal bekend geweest zijn; doch zijne vrienden waren er geene vreemdelingen in, al stelden zij dan ook de Italiaansche letterkunde hooger, en al vertegenwoordigden zij ook juist de classieke richting tegenover de romantische, die hoofdzakelijk bij de Spanjaarden ter school ging. Huygens toch heeft 98 zijner sneldichten aan het Spaansch ontleend²⁾, met de verklaring;

‘Mij dunckt de Spaensche Tael is mannelick om hooren’³⁾. Bovendien vertaalde hij nog 1309 spreuken uit Spaansch proza onder den titel van Spaensche Wijsheit.

Wat Hooft aangaat, reeds is opgemerkt⁴⁾, dat er groote

1) Zie G. Brandt, Het Leven van Joost van den Vondel, bl 68 (in de uitgave van Dr. E Verwijs, Leeuwarden 1866, bl. 90).

2) Zij maken een deel uit van het XVde boek zijner Korenbloemen.

3) Zie Huygens' Korenbloemen (uitg. 1672) II bl. 83.

4) Door N.G. van Kampen in zijne verhandeling Over het onderscheidend verschil tusschen de klassische poëzij der ouden en de dus genaamde romantische poëzij der nieuweren, in de Werken der Hollandsche Maatschappij, VI (Leyden 1823) bl. 287 aanteekening.

[p. 74]

overeenkomst bestaat tusschen de wijze, waarop hij aan het eind van zijnen Geeraardt van Velzen den Vechtstroom doet optreden om den toekomstigen bloei van Amsterdam te voorspellen, en het optreden van den Duero in het tweede tooneel, eerste bedrijf, uit het treurspel La Numancia van Cervantes (1583), wanneer die stroom het jammerende Spanje over de verwoesting van Numantia door Scipio troost met de voorspelling van betere tijden, die eerst de Goten als wrekers zullen verwekken, vervolgens den connétable de Bourbon en den hertog van Alva, waarna ten slotte eene verheerlijking van Philips II het eerste bedrijf besluit¹⁾. Men zou evenwel ook kunnen denken aan navolging van Guarini's Pastor fido, waarin evenzoo een stroomgod, de Alfeo, optreedt.

Grooten invloed heeft de Spaansche letterkunde over het algemeen op de dichters van den Muiderkring, die zulke ijverige aanhangers van het classicisme waren, niet gehad. Op het tooneel heerschte het Spaansch huns ondanks, en hoe algemeen het bewonderd werd, blijkt zelfs hieruit, dat de woordvoerder van het genootschap Nil Volentibus Arduum, Mr. Andries Pels, die toch de Fransche richting schier bij uitsluiting in de dramatische dichtkunst wilde gevolgd zien, het niet onvoorwaardelijk durft afkeuren, maar zeggen moet:

‘En wat zal schorten aan veel' fraaye Spaansche spelen,
En Engelsche, als men wèl wil letten op 't verdeelen

In Handelingen, en Uitkomsten, dat men die

Zo lief niet, als de Fransche, of ligtlijk liever zie,

Om hunne veelheid van voorvallen, en hunn' volheid
Van Vindingen! Aanschouw 't Verwarde Hof, de Dolheid,

1) Zie A.W. von Schlegel, Vorlesungen über dramatische Kunst und Literatur, Heidelberg 1811, II 2 p. 345; George Ticknor, History of Spanish Literature, New-York en London 1849, door mij nu, en verder steeds, aangehaald in de Hoogduitsche vertaling van N.H. Julius, getiteld Geschichte der schönen Literatur in Spanien, Leipzig 1852, I p. 495. Zie verder J.L. Klein, Geschichte des Drama's IX (Leipzig 1872) p. 317 vlgg.

[p. 75]

 

Lowies de Vargas, het Veranderlijk Geval;

 

Van schikking zijn zij wild, in Plaats, en Tijd; maar all'

 

De waereld prijst de stof, geleerde, en ongeleerde;

 

Zij zijn niet fraai door onbetaam'lijke, of verkeerde

 

Oppronkingen; maar door zeer leerzaame aardigheên.

 

Men ziet 'er trouwe Liefde en Staatzucht in 't gemeen

 

Malkand'ren tegengaan; men hoort'er loflijk spreeken

 

Ter gunst van pligt, en eer, ten ongunst van gebreken:

 

Zo dat ze, al zijn ze juist niet in den winkelbaak,

 

Daardoor den hoorderen aanbrengen groot vermaak’¹⁾.

Hoeveel opgang de Spaansche tooneelstukken ook, en zeker wel vooral, bij het volk maakten, blijkt verder hieruit, dat te Amsterdam in 1707 door eenige Hoogduitsche Joden ‘op de oude schans in zeker packhuys aldaer was gemaekt een formeel Theater met verandering van toneelen; dat op het voorsz. toneel driemael in de week, namentlijk Saturdagh, Sondagh en Woensdagh avonds vertoont werden verscheydene soo treur- als blijspelen, te weten: Titus, Genoveva, de Dwang, Don Jeronimo, De gedwongene Vriend, Don Louis de Vargas, Pefroen, Crispijn medicijn, de Vegter, etc. alle stucken dagelijcx op de schouwburg wordende vertoont, en sulcx in toneelkleederen, ten deele in de Hoogduytsche taele, doch en ten deele oock in de Nederduytsche taele, dat de spelers ook gelt van de inkomende menschen hadden genomen, als van twee tot twaliff stijvers ijder, die oock in grooten getale tot 200, 300 en meer van alle soorten en onder deselve ook Christenen aldaer verschenen waeren, dat oock selfs tegens de speeldagen door haer met affixie en uytdeeling van gedruckte Biljetten de spellen door haer te spelen wierden bekent gemaeckt.’ De regenten van het wees- en oudemannenhuis verzochten nu, uit vrees dat dit voorbeeld navolging zou vinden, aan de Amsterdamsche regeering, om die voorstellingen te verbieden; en in het begin van 1708 kwamen zij weder met een dergelijk verzoek

1) A. Pels, Gebruik en Misbruik des tooneels, 3de druk, Amst. 1718 bl. 41.

[p. 76]

voor den dag aangaande voorstellingen van Spaansche en Portugeesche Joden, omdat, zooals zij zeggen, ‘het spelen in de Spaensche taelen door de Jooden in 't geheel strijdig soude wesen met het Interest der godshuysen, soo omdat daerdoor gelegentheyt soude werden gegeven aen andere, om 't selve weder in de Franse en andere taelen te doen, alsook omdat daardoor 't grootste gedeelte van de Joodsche natie van den Schouwburgh souden werden affgetrocken en affgehouden’.

Blijkens die opmerkingen werden dus de Spaansche stukken in het Spaansch zelf vertoond. Het verzoekschrift der Joden aan de regeering, om met hunne vertooningen onverhinderd te mogen voortgaan, luidt aldus: ‘Aan de Ed. Groot Agtbaere Heeren Burgemeesteren der stad Amsterdam, Geven met onderdanige eerbiedigheyt te kennen eenige liefhebbers in de Spaensche comediën, dat sij Supp^ten al omtrent negen jaeren langh hebben geëxerseert d'Spaensche comediën op een Camer off Pacqsolder te verthoonen off speelen, en dat eens in de week naementlijck alle Woensdagen, als wanneer op 't Schouburgh niet en woort verthoont nogh gespeelt, en sulx in geenderdeelen tot naedeel van de voorn^e Schouburg; dat vervolgens zij Suppl^ten niet alleen de eer en gnnst hebben gehad, dat d'Heeren Regenten van de voorn^e Schouburgh d'voorn^e Spaensche Comedie hebben comen sien verthoonen, maar selfs de Suppl^ten bevolen off versogt op seker bequamen dagh op 't Schouburg te willen comen speelen, soo als sij comp^ten dienvolgends eenige reysen hebben gedaen tot nut en voordeel van de harmen. 't Is nu sulx dat sij Suppl^ten sijn verbooden dese exersitie verder te exerseren, ende dewijle de Supp^ten behoefdige en genessiteerde menschen sijn en meest alle de Nederlandsche taele niet en spreken nogh verstaen; soo ist, dat sij haer toevlugt nemen tot UED. Groot Aghtb. met uytgedruckte sugten te bidden en versoeken dat UED. Aghtb. dese saeke met bermartige oogen gelieven aen te sien en aen de Supp^ten gratis te gedogen om d'voorn^e Spaensche Comedie eens ter week te mogen exerceeren, offereerende haer telkens daertoe

[p. 77]

versogt off gelast sijnde de voorn^e Spaensche Comedie op de Schouburgh tot voordeel van d' harmen te verthoonen en te speelen’¹⁾.

Belangrijk is deze bijzonderheid, omdat wij er uit zien, dat de Spaansche stukken, door voortdurend op den schouwburg vertoond te zijn, de liefde hadden gewonnen van het publiek, dat ze zelfs nog op pakzolders ging kijken, toen het bestuur van den Schouwburg de meeste van het tooneel had verbannen en ook de andere langzamerhand voor stukken uit de Fransche school wilde doen plaats maken.

1) Deze officiëele stukken zijn medegedeeld door J. van S. Mulder in het Nederlandsch Israëlitisch Jaarboekje voor 1852, en daaruit overgenomen door Mr. de Witte van Citters in den Ned. Spectator van 1867 bl. 141 vlg., die er bijvoegt: ‘Van belang zijn die stukken voor de geschiedenis van ons tooneel onder anderen, omdat er uit blijkt, dat eene poging is aangewend om den Spaanschen vorm van tooneelspel hier ingang te doen vinden even als door de engelsche comedianten voor den hunne, doch met even weinig vrucht gedaan was. Het Fransche classicisme was te sterk. - Bijna het eenige echt Spaansche stuk, dat hier te lande ooit opgang gemaakt heeft, is “Vida es sueño” van Calderon’ Deze woorden bewijzen weder, hoe verkeerd men zich den gang der gebeurtenissen te dezen opzichte gewoonlijk voorstelt. In 1707 en 1708 werd niet eene eerste poging gedaan, integendeel. De Spaansche stukken hadden meer dan eene halve eeuw op het tooneel geheerscht, en vertegenwoordigden in onze tooneelletterkunde eene vroegere, vrij lange periode, die aan die van het Fransch classicisme voorafging, en zich daartegen na vijftig jaar nog trachtte te handhaven.

II.

Niets misschien is geschikter om een juist beeld te geven van den invloed, dien de Spaansche letterkunde op de Nederlandsche heeft gehad, dan eene opgave van de Spaansche werken, van het eind der zestiende tot het begin der achttiende eeuw in het Nederlandsch vertaald. Tot eene volledige opgave echter ben ik niet in staat. Men neme daarom voor lief wat ik kan mededeelen, en verwachte de aanvulling van anderen.

Een van de werken, die het allervroegst uit het Spaansch in het Nederlandsch zijn vertaald, is een tooneelstuk in proza,

[p. 78]

maar zóó uitgebreid, dat het onmooglijk vertoond kon worden, misschien niet eens daarvoor bestemd was, de Celestina, tragicomedia de Calisto y Melibea¹⁾. Het bestaat uit een-en-twintig bedrijven, ieder van eene meer dan gewone lengte. Het eerste, verreweg uitgebreidste, bedrijf is waarschijnlijk het werk van Rodrigo Cota van Toledo, terwijl de andere twintig bedrijven geschreven zijn door Fernando de Rojas van Montalvan, die het, als baccalaureus te Salamanca, gedurende zijne vacantie, in veertien dagen voltooide. De eerste bekende uitgave is van 1499, maar sinds dien tijd is het werk meer dan dertig maal in het Spaansch herdrukt, o.a. driemaal te Antwerpen²⁾. Later werd het voortgezet en meermalen nagevolgd; vertalingen er van bezit men in de voornaamste Europeesche talen, in het Engelsch, het Hoogduitsch, drie in het Italiaansch, drie in het Fransch en ook eene in het Latijn, vervaardigd in 1624 door Kaspar Barth, met den merkwaardigen titel Pornoboscodidascalus, die kenmerkend is voor den inhoud. In onze taal verscheen er eene in 1550 in octavo bij Hans de Laet onder den titel: ‘Celestine ende is een Tragicomedie van Calisto en Melibea. Nu eerst nieu getranslateert wt den Spaensche in onser gemeynder Duytscher spraken, seer oorboorlijck om lesen, ende mach wel te rechte geheeten worden den Spiegel der Verdoolder amoreuser Joncheyt, enz’³⁾.

Van geheel anderen aard, en lang niet zoo beroemd als de Celestina, was een ander werk, dat eenige jaren later vertaald werd, getiteld Relox de principes o Marco Aurelio⁴⁾, in 1529

1) Zie daarover Friedrich Bouterwek, Geschichte der schönen Wissenschaften III (Göttingen 1804) p. 129-133; Dr. J.G. Th. Gräsze, Lehrbuch einer Literärgeschichte der berühmtesten Völker des Mittelalters, Dresden en Leipzig 1842, II 2 p. 1180 vlgg..; Von Schack, t.a. p. I p. 156 vlgg.; Ticknor. t.a. p. I p. 214 vlgg.; Klein, t.a. p. VIII p. 921 vlgg.

2) In 1539 8^o, 1545 12^o, 1599 8^o. Zie Gräsze, t.a. p: II 2 p. 1181.

3) Ook Gräsze vermeldt die vertaling, t.a. p. II 2 p. 1182, maar in eenen druk van 1616.

4) Zie daarover Ticknor, t.a. p. I p. 421 vlg.

[p. 79]

in het licht gezonden door den bisschop Antonio de Guevara († 1545)): eene romantische levensbeschrijving van keizer Marcus Aurelius, met zedelijke strekking, die de schrijver voor zuivere geschiedenis wilde doen doorgaan, en nog steeds daarvoor bleef uitgeven nadat de onwaarheid van die voorstelling in 1540 door Pedro de Rua was aangetoond. De Nederlandsche vertaling verscheen onder den titel: ‘'t Gulden Boeck van het Leven ende Zeyndbrieven van den welsprekenden orateur ende keyser Marcus Aurelius, in de welcke veel schoone Leeringen ende Sententiën begrepen zijn, seer nut ende bequaem allen Menschen.’ De vertaler was Cornelis van Beresteyn, en blijkens onderschrift van de laatste bladzijde werd het ‘bij den vertaelder uyt Spaensch in Nederlandsch voleyndt, Anno 1562.’ In 1563 werd aan Ameet Tavernier, lettersteker ende boecverkooper, het privilegie gegeven om het te mogen drukken, doch ik heb geene oudere uitgave vermeld gevonden dan van Andr. Verschout te Amsterdam, 1589¹⁾.

Grooten roem heeft in geheel Europa ingeoogst de uitstekende roman, die voor de letterkunde een geheel nieuw veld opende, dat der landloopers en bedelaars, de Lazarillo de Tormes²⁾, in 1553 te Antwerpen (voor 't eerst, naar 't schijnt) uitgegeven, doch reeds vroeger geschreven door Diego Hurtado de Mendoza (geb. te Granada 1503 † 1575). Behalve in verschillende andere talen werd deze roman ook in het Nederlandsch vertaald, en wel onder den titel van ‘De Ghenuechlijke ende cluchtighe Historie van Lazarus van Tormes wt Spaingen; in de welcke ghij eensdeels meucht sien ende leeren kennen de manieren, condiciën, zeden ende schalckheyt der Spaingnaerden. Nu eerst nieuwelijcx int licht brocht ende overgheset in onse taele. Te Delft bij Niclaes Pieterssen, ende men vintse te coope t' Antwerpen bij Heyndrick Heyndricsen in de Lelie-

1) Zelf bezit ik er eene van 1625 bij Matthijs Bastiaensz te Rotterdam, en verder bestaat er nog eene, die in 1640 te Amsterdam verscheen.

2) Zie Bouterwek, t.a. p. III p. 203 vlgg; Ticknor, t.a. p. I p. 399 vlgg.

[p. 80]

bloeme 1579, 12^o’¹⁾. Brederoo heeft zich dus niet van eene Fransche vertaling behoeven te bedienen, zooals Dr. Jan ten Brink meende²⁾, toen hij in 1617 zijn meesterstuk de Spaensche Brabander schreef, en de inhoudsopgave van zijn spel aldus begon: ‘Onder de weynigh uytstekende of gheestighe Spangjaerts en is de maker van Lazarus de Tormes nergens na de minste, maer (mijns oordeels) een van de meeste te houden, want hij seecker en bedecktelijck de gebreecken sijner lantslieden aanwijst en straft. Desen ist die wij volghen in sijn eerste boeckje, daer hij de hooverdije (die haerlie schijnt ingheboren te zijn) levendigh afbeelt in sijn kale Joncker: nu alsoo wij gheen Spangjert en hadden, of om dattet de ghemeene man niet en souw hebben kunnen verstaen, hebben wij dese namen, de plaetsen en de tijden, en den Spangjaert in een Brabander verandert, om dies wille dat dat volckjen daer vrij wat na swijmt.’ Met hoeveel vrijheid Brederoo zich overigens van den Spaanschen roman heeft bediend, valt bij eene vergelijking terstond in het oog.

Een voortreffelijk navolger van de Mendoza was Mateo Aleman, van wiens Vida y hechos del picaro Guzman de Alfarache³⁾ in 1599 te Madrid het eerste deel verscheen, en, voorafgegaan door een onecht tweede deel, in 1605 het tweede. Het beloofde derde deel verscheen nooit, maar toch maakte het werk grooten opgang. Niet alleen beleefde het eerste deel in 1599 reeds drie uitgaven, maar binnen zes jaar was het zesen-twintig maal gedrukt. Er verschenen vertalingen van in het Latijn, Italiaansch, Portugeesch, Hoogduitsch, Engelsch en zelfs vier in het Fransch. Van eene vertaling in het Nederlandsch zag in 1658 te Rotterdam bij Abraham Pietersz de

1) Eene latere uitgaaf is van 1669 te Amsterdam bij Baltes Boekholt,

2) Zie Dr. Jan ten Brink, Gerbrand Adriaensen Brederoo, Rotterdam 1871 bl. 457, noot 2, die echter bl. 452-457 eene uitstekende beschouwing over Mendoza's roman heeft geleverd.

3) Zie Bouterwek, t.a. p. 111 p. 452 vlg. en Ticknor, t.a. p. II p. 212 vlgg.

[p. 81]

derde druk het licht onder den titel van: ‘Het leven van Guzman d'Alfarache, 't afbeeldsel van 't menschelijk leven, onder de gedaente van een Spaenschen landlooper en bedelaer; waerin de aldergheslepenste fielterijen ende schelmstucken ijder een tot nut werden ontdeckt’. Evenals Brederoo bij zijnen Spaenschen Brabander den roman van De Mendoza tot voorbeeld nam, zoo werd deze roman van Aleman de bron, waaruit in 1693 Thomas Asselijn de stof putte voor zijn blijspel Gusman de Alfarache of de doorsleepene bedelaers.

In geheel anderen trant dan De Mendoza en Aleman schreef Francisco Gomez de Quevedo y Villegas (geb. te Madrid 1580 † 1645). Van zijne werken zijn het meest bekend geworden de Sueños¹⁾, die eerst afzonderlijk uitkwamen, maar die te zamen voor 't eerst verschenen in eene verzameling zijner satirische geschriften, in 1635 te Barcelona uitgegeven onder den titel Juguetes de la fortuna. Al zeer spoedig werd in de uitgaven van Quevedo's zes droomen nog een zevende opgenomen, namelijk La casa de los locos de Amor, die echter niet van hem is, maar van zijnen vriend Lorenzo van der Hammen, een Spaansch schrijver van Vlaamsche afkomst. Reeds in 1641 werden zij in het Fransch vertaald door Genest, en van die vertaling schijnt ook een zeer ruim gebruik gemaakt te zijn door den kapitein Haring van Harinxma te Emden, die er in hetzelfde jaar eene Nederlandsche vertaling van liet drukken te Leeuwarden onder den titel ‘Seven wonderlijcke Ghesichten van Dom Francisco de Quevedo, Villegas, ridder van St. Jaques Ordre, in welcke allo de Gebreken deser eeuwe, onder alle Staten van Menschen, vermaecklijck en oock stichtelijck, werden bestraft, ende als in een schilderije naectelijck vertoont’. In die vertaling zijn de zeven droomen opgenomen, 1^o van een besetene deurwaerder ofte algoüazil, 2^o van de doot ende sijns rijcks ghebiedt, 3^o van het laeste oordeel, 4^o van het huys der verliefde sotten, 5^o van de werelt in sijn binnenste, 6^o van

1) Zie Bouterwek, t.a. p. III p. 473 vlg. en Ticknor, t.a. p. I p. 644 vlgg.

[p. 82]

de helle, 7^o van het helsche oproer. Ofschoon de vertaler zijne opdracht aan den schilder Wijbrandt de Geest reeds van den 1^sten Januari 1641 dateert, heeft hij toch de Fransche vertaling gekend, en ofschoon hij blijkbaar in 't midden wil laten of hij het Spaansch zelf heeft overgebracht, zou het mij niet zeer verwonderen, als hij alleen uit het Fransch had vertaald¹⁾. Immers in zijne ‘waerschouwinge voor de lesers’ zegt hij: ‘Ghij hebt hier seven wonderlijcke Gesichten ofte Dromen, eerst door eenen Spagniaert in 't Spaensch beschreven, waerin hij de meeste Gebreken en Ondeughden van alle Staten der Menschen, gheleerdelijck, vermakelijck, en oock stichtelijck, bestraft; die daer na, uyt het Spaens in 't Frans overgheset zijnde, wij mede goetgevonden hebben in onse Nederlandtsche Tale te vertolcken’. Verder waarschuwt hij zijne lezers dan ‘datse haer oock niet laten voorstaen, dat, noch d'Autheur en Eyghenaer van 't oorsproncklijcke werck, noch beyde de Tolcken desselven, op eenich Persoon ter werelt, yets gheladen hebben, om yemandt in sijn Naem te brandmercken’; dan spreekt hij ook verder een paar maal van de tolken, en van de begeerte om te verbeteren, die ‘den brandende ijver van den vuyrigen Spaengiaert ontsteecken heeft, ende met een vuyr van Naijver, om hem te volgen, sijn Franse en Neerduytse Tolken uyt gelijcke Liefde tot haer Landsluyden gaende gemaeckt’.

Verder verschenen nog te 's-Gravenhage in 1667 Eenige stichtelijcke tractaatjes van Don Francisco de Quevedo, ridder van de orde van St. Jacop, uyt het Spaans vertaalt door J.D.B. (d.i. Jer. de Bosch)²⁾, en zijn nog te Amsterdam zonder jaartal, maar in de 18^de eeuw, uitgekomen bij J. van Septeren en H. Bosch: ‘De vol-Geestige werken van Don Francisco de Quevedo

1) Men kan nauwelijks denken, dat hij voor Spaansch heeft willen doen doorgaan de Italiaansche woorden signor e fratello mio carissimo, waarmeê hij in de opdracht zijnen vriend aanspreekt.

2) Zie Mr. J.J. van Doorninck, Bibliotheek van Nederlandsche anonymen en pseudonymen, No. 4440.

[p. 83]

Villegas, Spaans Ridder, op nieuws vertaalt en met nieuwe Figuuren verrijkt’. De twee deelen van dit werk, volgens de in leiding van den onbekenden vertaler, die zelf bekent geen Spaansch te verstaan, nauwkeurig overgebracht uit het Fransch van de Brusselsche vertaling, behelzen: ‘de wonderlijke Avonturen van Don Lucifuge, of den Waaghals bij Nacht; de Historiën van den koddigen Buscon, neffens veele vreemde gevallen hem in sijn leven ontmoet; en de schrandere Brieven van de Ridder van de Spaarpot; alsook de seven gesigten van den selven Autheur, namentlijk, de beseten Deurwaarder, 't Gesigt van de Dood, 't laatste Oordeel, de verliefde Dwaasen, de wereld in sijn binnenste, de Helle en sijn hervorming’. Verder heb ik nog eenige afzonderlijke werken van Quevedo, als tusschen de jaren 1700 en 1738 vertaald, vermeld gevonden¹⁾.

In 1657 gaf Joannes van den Cruyck te Antwerpen een mystisch werkje uit, dat hij uit het Spaansch had vertaald, getiteld ‘De verholen minnensanck tusschen de ziel en Christus haren bruydegom door Guilielmus Bolognino met eenige gheestelijcke liedekens’.

Alles behalve mystisch waren de twaalf novelas exemplares²⁾ van Miguel de Saavedra Cervantes (geb. 1547 † 1616), waarvan ten minste sommige in het Nederlandsch werden overgebracht nadat zij in 1613 voor 't eerst in éénen bundel waren uitgegeven. De bekendste en zeker ook aantrekkelijkste La

1) Bij Dr. G.D.J. Schotel, Vaderlandsche Volksboeken, Haarlem 1874, II bl. 199 noot. Dat Quevedo hier lang gelezen en geliefd is geweest, blijkt o.a. uit de uitgave van Focqnenbroch's Min in 't Lazarushuis van 1783, waar, in een voorbericht, gezegd wordt: ‘Don Quevedo heeft in zijn Spaansche Droomen, te zijnen tijdt, al lang een huis van verliefde zotten opgerecht, zodat het zo ongehoorden zaaken niet en is, dat onzen Poëet hier Cupido zulken slechten troon in 't Lazarus-huis toegestelt heeft.’ Toch heeft Focquenbroch's blijspel met den droom van Lorenzo van der Hammen niets gemeen, evenmin als het blijspel van J. Lemmers, Het gasthuis der Gekken, Amst. 1688 8^o.

2) Zie Bouterwek, t.a. p. III p. 342 vlg. en Ticknor, t.a. p. I p. 505 vlgg. en over de daaraan ontleende Spaansche tooneelstukken Von Schack t.a. p. I. p. 332, Klein, t.a. p. IX. p. 272.

[p. 84]

Gitanella de Madrid werd door Jacob Cats in zijnen Proefsteen van den Trouringh vertaald onder den titel Selsaem trougeval tusschen een Spaans edelman en een Heydinne. Op die tooneelstukken, die hunne stof aan deze novelle van Cervantes ontleenden, komen wij later terug. Van de andere novellen, El zeloso Estremeño, Ilustre fregona, etc. verscheen in 1645 te Delft eene vertaling onder den titel Jaloerschen Carizale ende doorluchtighe dienstmaagd, waaruit J. van Meekeren de stof voor zijn, in 1714 te Amsterdam verschenen, blijspel De doorluchtige dienstboden putte. Niet onbelangrijk is de voorrede voor dat blijspel, waarvan ik dan ook niet aarzel een groot gedeelte hier in te voegen;

‘Miguel de Cervantes Saavedra is geweest een der berugste schrijvers zijner eeuw; 't is dezelve aan wie dat Spanje niet alleenig, maar ik mag zeggen de gansche wereld zig verschuldigd vind, wegens het schrijven en in het licht geeven van de zo vermaarde Heldengeschiedenis van den doorlugtigen en dapperen Ridder Don Quichot de la Mancha, zijnde een stuk werks dat deurwrogt is vol vermaakelijke, doch met eenen ook deursleepenste hekelingen als ooit, behalven de werken van François Rabbelais, in 't licht zijn gekomen.’

‘Dit vrijmoedig oordeel durf ik vellen, die het spoor der gedagten heb opgevolgd van den bekenden en vermaarden William Temple uit zijn Miscellanea, schrijvende van de hedendaagsche geleerdheid, in het welke de twee vorensgenoemde doorlugtige Schrijvers boven alle anderen in eere werden opgevijzeld’.

‘Met deeze eerbiedige gedachten ingenoomen zijnde, viel mij op zeekere tijd in de hand een boekje in Duodecimo, draagende op het voorhoofd de naam van Jaloerssen Carrisale, de Doorluchtige Dienstmaagd en andere Geschiedenissen meer, welke vertaald waren door F.V.S. (moogelijk Felix van Sambix, die den Drukker is geweest der Vertalinge) uit de schriften van Miguel of Michel de Cervantes Saavedra’.

‘'t Behaagde mij het tweede stukje te verkiezen, oordeelende

[p. 85]

het zelve tot een Tooneel-stoffe bekwaam te zijn: Inzonderheid, wanneer de vrijheid wierd overgelaaten, om een schikkinge en verandering daar in te mogen maaken, met welke nogtans, met eerbiedigheid gesprooken, de eere des schrijvers niet heb trachten te verkorten, maar integendeel tot voordeel heb willen doen gedijjen, om voldoeninge aan het Tooneel te geeven.’

Uitvoerig vertelt de dichter dan verder, hoe hij de namen van sommige personen heeft veranderd, ofschoon hij ze Spaansche namen heeft laten behouden, en dan eindigt hij aldus: ‘Ziedaar de veranderinge, die ik over mij heb genomen, niet denkende hierin misdaan te zullen hebben; ook niet, dat ik dit blijspel op de nieuwe wijze der Spaanschen in drie Journadas, dat zijn bedrijven, heb verdeeld, en daarin de zo bekende Lopez de Vega als eerste verbeteraar van de Spaanse Schouwburg kom na te volgen.’

't Spreekt vanzelf, dat ook hier te lande Cervantes zijnen grootsten roem te danken had aan zijn hoofdwerk, waarvan het eerste deel in 1605 te Madrid uitkwam onder den titel El Ingenioso Hidalgo Don Quixote de la Mancha, en in 1616 het tweede, nadat twee jaar te voren een onecht tweede deel van Alonso Fernandez de Avellaneda verschenen was¹⁾. Hier te lande was het de bekende Dordsche rector Lambert van Bos of Silvius, die het groot aantal vertalingen in allerlei talen, welke er reeds van dezen roman bestonden, nog niet ééne, eene Nederlandsche, vermeerderde. ‘Meest al de volkeren van Christenrijk hebben het selve met hunne moederlijke tale vereert, en wij souden te groote onbeleeftheyt toonen, indien wij U dit stuk wilden onthouden,’ zegt L.V.B. (want alleen die initialen prijken op den titel) in het voorbericht van ‘Den verstandigen, vroomen Ridder, Don Quichot de la Mancha, geschreven door Miguel de Cervantes Saavedra, en nu uyt de Spaensche in onse Nederlandtsche Tale overgeset;’ in het jaar 1657

1) Zie Ticknor, t.a. p. I p. 520 vlgg.

[p. 86]

te Dordrecht van de pers gekomen en sinds dien tijd verscheidene malen herdrukt.¹⁾.

In 1746 verscheen te 's Hage van Jacob Campo Weyerman (geb. 1677) ‘De Gevallen van Don Quichot door Picard den Romein en andere voorname meesters, in 31 kunstplaten naar de schilderijen van Coypel beschreven, en met gedichten ter verklaring van iedere kunstprint, en met het leven van Miguel de Cervantes de Saavedra naar het Spaansch verrijkt.’

Talrijk waren de tooneelstukken, die hunne stof aan den Don Quichot ontleenden, niet alleen in Spanje en Frankrijk²⁾, maar ook hier te lande. In hoeverre nu die Nederlandsche stukken bewerkingen of vertalingen van de Spaansche en Fransche zijn, of in hoeverre zij regelrecht aan den roman zelf zijn ontleend, weet ik niet. Ik moet mij bepalen tot het opgeven van de titels. J. Soolmans dan gaf in 1681 te Amsterdam uit De verzierde ontoovering van de gravin Trifaldi, door de dolende ridder Don Quichot de la Mancha, en sijn schildknaap Sancho Pance, potsspel, geput uit het tweede deel, hoofdstak 36-41. In hetzelfde jaar ontleende S. van der Kruyssen, evenzoo aan het tweede deel (hoofdstuk 44-53), de stof voor zijn blijspel Het gouvernement van Sanche Panche, op het eiland

1) De tweede druk is van 1670, de derde verscheen in 1696 te Amsterdam in twee deelen, de vijfde (door G. van Broekhuyzen) in 1699 te Amst., de zesde in 1707, de zevende te Amsterdam in 1732.

2) Guillen de Castro en Calderon schreven ieder een stuk onder den titel Don Quijote de la Mancha, en Francisco de Avila schreef in 1617 Los invencibles hechos de Don Quijote. Eene episode, die hoofdstuk XX en XXI van het tweede deel inneemt, werd door Melendez Valdes tot een blijspel bewerkt onder den titel Las Bodas de Comacho, terwijl de novelle, die het eerst in den Don Quichot (1ste deel, hoofdstuk XXXIII vlgg.) was opgenomen, maar later afzonderlijk in de novelas exemplares werd uitgegeven onder den titel El curioso impertinente door Guillen de Gastro tot een tooneelstuk met denzelfden titel werd omgewerkt. In het Fransch gaf Guérin de Bouscal een stuk in twee deelen, getiteld Don Quichotte de la Manche; Du Fresny schreef er een onder den titel Sancho Pança; Dancourt leverde er een Sancho Pança Gouverneur, terwijl de reeds genoemde novelle de bron was, van twee stukken, beide onder den titel Le curieux impertinent, het een van De Brosse, het andere van Destouches. Zie Von Schack, t.a. p. I. p. 332, Klein, t.a. p. IX p. 280.

[p. 87]

Barataria¹⁾, en in 1682 verscheen te Amsterdam van Cornelia Wils Den grooten en onverwinnelijcken Don Quichot de la Mancha oft den ingebeelden ridder met sijn Schiltknaep Sance Panche. Het meest bekend hier te lande echter is geworden eene episode uit het tweede deel (hoofdstuk 20 en 21) door het blijspel van Pieter Langendijk, Don Quichot op de bruiloft van Kamacho, voor 't eerst in 1712 verschenen, en sinds dien tijd verscheidene malen, vooral ook in onze eeuw, herdrukt²⁾. Ten slotte verscheen ook nog in 1723 te Rotterdam een blijspel van J. van Hoven, getiteld: Don Quichots verlossinge uit Sierra Morena, getrokken uit het eerste deel, hoofdstuk 28 vlgg. Het schouwburgpubliek van het einde der zeventiende en het begin der achttiende eeuw had dus ruime gelegenheid om met de wonderlijke avonturen van Don Quichot kennis te maken, als het die al niet uit den roman zelf had leeren kennen.

Terloops maak ik nog melding van een mij alleen bij name bekend werk in twee deelen in 1665 te Amsterdam uitgekomen: De kluchtige Biscajer uit het Spaens door C.D.B.; om vervolgens over te gaan tot de vermaarde romans, die door Cervantes zoo geestig zijn gesatiriseerd, maar ook te onzent nog tal van lezers bleven vinden, lang nadat de Don Quichot het licht had gezien, ik bedoel de in onze taal uit het Fransch overgebrachte Amadisromans, die tot de eerste voortbrengselen der Spaansche letterkunde behooren, welke hier, evenals elders, zoo gretig verslonden werden, dat wij aan ons zelf zouden kunnen gaan twijfelen, als wij de lezing er van met den besten wil van de wereld niet anders dan eenen Herculesarbeid kunnen noemen. Zóó veranderen de tijden en wisselt de smaak der menschen af!

Eigenlijk is de eerste Amadisroman niet een voortbrengsel

1) De eerste druk te Amsterdam is van 1681 8^o, de tweede te Amsterdam van 1694, 8^o; ook is er nog eene uitgave van 1709, Amst. 8^o.

2) Het eerst herdrukt in 1721, in het eerste deel van Langendijk's Tooneelpoëzij en gelijktijdig in het tweede deel van zijne Gedichten; vervolgens te Amst. in 1736 8^o; Amst. 1800 8^o; Amst. 1819 8^o; Rotterdam 1829 (in het eerste deel van Langendijk's Dichterlijke werken); Schiedam 1854 12^o.

[p. 88]

van de Spaansche letterkunde, maar van de Portugeesche, gelijk de even beroemde Diana, die het werk van den Portugees Jorge de Montemayor was. De eerste drie boeken toch van den Amadis de Gaula zijn, zooals tegenwoordig zoogoed als uitgemaakt is, op het eind van de veertiende eeuw in het Portugeesch geschreven door Vasco de Lobeira (†1403), die daarvoor zijne stof uit Britsche sagen putte. Dat oorspronkelijke werk echter is verloren gegaan, ofschoon het in 1750 nog te Lissabon in handschrift moet bestaan hebben, waar het dan door de aardbeving van 1755 zou vernietigd zijn. In zijnen oorspronkelijken vorm is het werk dan ook niet beroemd geworden: zijnen grooten naam heeft het te danken aan Garcia Ordoñez de Montalvo, die het tusschen 1492 en 1504 met tamelijk groote vrijheid in het Spaansch vertaalde, er nog een vierde boek bijvoegde en Los quatro libros del muy esforcado cavallero Amadis de Gaula misschien reeds tusschen bovengenoemde jaren, maar stellig in 1510 liet drukken, ofschoon het oudste exemplaar, dat er nog van bestaat, in 1519 te Salamanca het licht zag. Aangemoedigd door den bijval, dien de roman al spoedig vond, gaf De Montalvo waarschijnlijk reeds in 1521, ofschoon de oudste nog bestaande druk van 1526 is, een vooraf aangekondigd oorspronkelijk werk als vijfde boek uit onder den titel Las sergas (d.i. het Gr. ἔργα, daden) de Esplandian, hijo de Amadis de Gaula. Langzamerhand groeide het aantal Amadisromans aan door de vele vervolgen, die verschillende Spaansche schrijvers er op leverden. In 1526 verscheen van zekeren Paez de Ribera een zesde boek, waarin vervat zijn los grandes hecos de Florisando, principe de Cantara; daarop volgde het zevende boek, getiteld Lisuarte de Grecia y de Perion de Gaula, en het achtste, dat dezelfde stof behandelt, maar door Juan Diaz op andere wijze is bewerkt. Filiciano de Silva voegde er nog drie boeken bij, als negende boek de Amadis de Grecia, als tiende en elfde de vier deelen van zijnen Don Florisel de Niquea. Eindelijk verscheen nog als twaalfde boek in 1549 de roman, die de heldendaden bevatte van don Silves de la Selva.

[p. 89]

Daarmeê werd, ten minste in Spanje, de reeks van Amadisromans besloten, die in de meeste Europeesche talen werden overgebracht: het eerst, naar het schijnt, in het Fransch. In 1540 kwam te Parijs uit Le premier livre d' Amadis de Gaule, mis en françois pas le seigneur des Essars Nicolas de Herberay. Van denzelfden vertaler verscheen in 1541 het tweede, in 1542 het derde, in 1543 het vierde en in 1544 het vijfde boek, doch de beide laatste niet zoo getrouw als de eerste drie, alle in 1561 en 1573 te Antwerpen herdrukt. Het zesde boek sloeg hij over, evenals het achtste, maar als zesde boek vertaalde hij het zevende van Lisuart de Grèce; terwijl hij het negende, de Amadis de Grèce, in twee deelen verdeelde, en als zevende en achtste boek in het licht zond. Herberay stierf omstreeks 1552, en zijn werk werd voortgezet door Claude Colet, die de beide deelen van het tiende boek vertaalde als negende en tiende boek der Fransche verzameling; door Jacques Gohory, die als elfde boek de vertaling der eerste helft van het elfde, en door Guillaume Aubert, die als twaalfde de vertaling der tweede helft van het elfde boek in het licht zond. Ook het twaalfde boek der Spaansche verzameling werd door Gohory als dertiende en veertiende van de Fransche overgebracht. De zeven boeken, die daarop in de Fransche verzameling nog volgen en de geschiedenis van Spheramond behandelen, zijn ook wel uit het Spaansch vertaald, maar bestaan tegenwoordig in die taal niet meer¹⁾. De laatste drie boeken, die het dubbel dozijn in de Fransche verzameling vol maken, kunnen wij voorbijgaan, omdat zij bij ons geenen vertaler schijnen gevonden te hebben, zooals wel het geval was met de een-en-twintig andere, die alle echter niet uit het Spaansch, maar uit het Fransch in onze taal zijn overgebracht en dan ook in dezelfde volgorde als de Fransche boeken voorkomen. Reeds in 1546 moet er te Antwerpen eene Nederlandsche ver-

1) Zie over de Amadisromans Gräsze, t.a. p. III 1 p. 397-421, Ticknor, t.a. p. I p. 179-191.

[p. 90]

taling verschenen zijn¹⁾, die denkelijk wel niet meer dan de eerste vier of vijf boeken zal bevat hebben. In elk geval zag eene vertaling der eerste vier boeken te Antwerpen in 1568 en 1574 het licht, terwijl de andere boeken achtereenvolgens tot 1624 op verschillende plaatsen, maar vooral te Rotterdam, werden gedrukt²⁾.

Wanneer wij de populariteit in aanmerking nemen, die de Amadisromans genoten, dan behoeft het ons niet te verwonderen, dat ook verscheidene tooneeldichters er hunne stof voor tooneelstukken aan ontleenden. Zoo deed ten minste Jan Jansz. Starter, de bekende dichter van den Frieschen Lusthof, die het twaalfde boek van de Fransche en Nederlandsche vertaling, de vrijagie van Agesilan van Colchos metter princesse Diane,

1) Vermeld door Gräsze, t.a. p. III 1 p. 406.

2) 't Is moeilijk na-te gaan, of alle uitgevers, van wie wij exemplaren van één of meer boeken bezitten, ze ook alle hebben uitgegeven. De opgave van Dr. Schotel, Vaderlandsche Volksboeken II bl. 6, waar o.a. ook vermeld wordt, dat in 1608 te Amsterdam een-en-twintig boeken in acht deelen verschenen, zou ik wel nader bevestigd willen zien. De volledige verzamelingen, die bewaard zijn, bevatten exemplaren van verschillende uitgevers en verschillende jaren bij elkaar gebonden in vijf of meer deelen. Zoo heeft de Bibliotheek van Letterkunde te Leiden in vijf deelen de 21 boeken in exemplaren, die tusschen 1598 en 1624 gedrukt zijn te Leiden, Rotterdam, Amsterdam en Utrecht. De Academische bibliotheek te Groningen heeft eene verzameling van de volgende boeken: Het eerste boec van Amadis van Gaule, sone van den Koninc Perion ende der Koninghinne Helizene, uit de Fransoysche in onze nederd. Tale overgeset, Rotterdam bij Jan van Waesberghe 1619. Het tweede boec van A.v.G. Rotterdam 1619. Het derde boec van A.v.G. Amsterdam bij Hendrick Barentz 1613. Het vierde boeck, Rott. 1619. Het vijfde boeck, inhoudende in deele de heerlijcke ende vrome daden van Esplandian, Amst. 1628. Het zesde boec van Lesuart van Griecken, Rott. 1615. Het zevende boec van Amadis nyt Grieckenlant, Amst. 1613. Het achtste boec, Rott. 1617. Het negende boec, verklarende de vrome feyten van Joncheer Florisel van Niquec. Met de Historie van de zeer vrome Anaxartes ende Alastraxares, Rott. 1613. Het tiende boec, vervolg, Rott. 1617. Het elfste boec, inhoudende de feyten van Rogel van Greciën en Agesilan van Clolchos (Colchos) in 't langh vrijen van Diane, Amst. 1613. Het twaalfde boec, vervolg, Amst. 1616. Het 13de boec, bevattende: feyten van wapenen van den edelen ridder Sylves de la Selve, Amst. 1607. Het 14de boec, vervolg Amst. 1620. Het 15de, dat, evenals de volgende, de daden van Don Speramonde vertelt, Amst. 1621; het 16de, Amst. 1622; het 17de, Amst. 1612; het 18de, Amst. 1615; het. 19de, Rott. 1625; het 20ste, overgeset door H.F., Utrecht 1623; het 21ste en 1este boeck, Rott. 1624.

[p. 91]

dramatiseerde onder den titel van Daraïde, den 25^sten Febr. 1621 op Coster's Academie vertoond, en in hetzelfde jaar gedrukt¹⁾. Daarna verscheen in 1633 de Griecxsen Amadis door Sal. Davidsz. Questiers, en in 1687 Amadis, treurspel in maatgezang naar het Fransch door T. Arendsz. Uit het Engelsch van J.J. Heidegger vertaalde K. Elzevier een ander treurspel, getiteld: Amadis en Oriane, of proef van standvastige liefde.

Evenals de Amadis was oorspronkelijk ook een Portugeesch werk de Palmerijn van Olive, geschreven door de dochter van eenen timmerman te Burgos, maar ook weêr, evenals de Amadis, in het Portugeesch verloren en alleen beroemd geworden in de Spaansche vertaling, die er in 1511 te Salamanca van verscheen onder den titel Palmerin de Oliva y sus grandes hechos, al spoedig in verschillende andere romans werd vervolgd en, behalve in het Italiaansch en Engelsch, ook vertaald werd in het Fransch. De Fransche vertaling, die wij bezitten - de tweede, naar 't schijnt - kwam in 1546 te Parijs uit onder den titel L'histoire de Palmerin d'Olive, fils du roi Florendos de Macedone, et de la belle Griane, traduit du Castillan en françoys par Jean Maugin²⁾; en dat Fransch nu was het, waarvan in 1602 en in 1613 te Arnhem eene Nederlandsche vertaling verscheen onder dezen uitvoerigen titel: ‘Een seer schoone ende genoechelijcke historie van den allervroomsten ende vermaersten ridder Palmerijn van Olive, sone van den koninck van Macedoniën, ende van de schoone Griane, dochter van Remicius, keyser van Constantinopelen, dewelcke vele wonderlicke avontueren in haren leven ghehadt hebben, seer ghenoechelick ende playsant om te lesen. Eerst overgezet uyt het Castiliaens in Françoys, ende nu ghetranslateert uyt het Françoys in onse ghemeyne Nederlantsche sprake.’

Zooals bekend is, heeft Brederoo aan dezen roman twee zijner

1) Zie Dr. Jan ten Brink, Gerbrand Adriaensen Brederoo, bl. 264 vlg.

2) Zie over den Palmerijn Gräsze, t.a. p. III 1 p. 421 vlgg.; Ticknor t.a. p. I p. 192 vlgg.

[p. 92]

tooneelstukken ontleend, vooreerst zijne Griane, ‘eerst gespeelt t' Amstelredam (op de kamer in Liefde Bloeyende) sondaeghs voor kermis, 't jaer 1612, doch ghedruckt vier jaren nae dattet ghespeelt is’; en vervolgens zijnen Stommen Ridder (d.i. Palmerijn zelf), den 8^sten Juni 1618, drie maanden vóór zijn' dood voltooid, na zijnen dood, doch nog in hetzelfde jaar, voor 't eerst vertoond op Coster's Academie, en in 1619 in druk verchenen.

Behalve de romans van Amadis en Palmerijn werden er nog enkele andere Spaansche werken uit de Fransche vertaling in het Nederlandsch overgebracht, zooals van den Jezuïet Baltasar Gracian (geb. 1601 † 1658¹⁾) ‘De konst der wijsheit, getrocken uyt de Spaensche schriften van Gracian, in 't Fransch gebragt door Amelot de la Houssaie en nu vert. door M. Smallegange,’ 's Grav. 1696, herdrukt in 1700.

Eindelijk vermeld ik nog den door Le Sage in 1707 als Le diable boiteux omgewerkten roman van Luis Velez de Guevara (geb. 1570 † 1644), namelijk den Diable cojuelo, in 1641 in het licht gegeven²⁾, die in 1732 ook te Amsterdam verscheen onder den titel: ‘De kreupele duyvel op eene aardige en belagchelijke wijze de hedendaegsche buitensporigheden, dewelcke in de Hoven der Vorsten, kerkelijke en wereltlijke bedieningen, als mede in de burgerlijke omgangen voorvallen, ontdekkende en bespottende. Doorgaans met seltsaame en wonderlijke liefdesgevallen doormengt, om zijne aardigheit uit het Spaans vertaald’.

Als men nu bedenkt, dat bijna al deze werken hier grooten opgang maakten, dat sommige verscheidene uitgaven beleefden en de stof voor gevierde tooneelstukken leverden, dan zal men mij geen ongelijk geven, wanneer ik beweer, dat de invloed van de Spaansche letterkunde hier te lande allesbehalve gering mag geacht worden.

(Wordt vervolgd.)

1) Zie over hem en zijnen gemaniëreerden schrijftrant Bouterwek t.a. p. III p. 536 vlgg.; Ticknor, t.a. p. II p. 311 vlg.

2) Zie Ticknor, t.a. p. II p. 251 vlg.

[p. 93]

III.

Op geen gebied was de invloed van het Spaansch grooter, dan op dat van het tooneel. Geene andere Spaansche werken zijn hier meer vertaald, dan tooneelstukken. Men vergunne mij eene reeks van zulke treur- en blijspelen op te geven, maar houde het mij ten goede, dat ik ook nu weder op volledigheid geene aanspraak kan noch wil maken. Ik was toch tot niet veel meer in staat, dan tot het vergelijken van een zeker aantal Nederlandsche tooneelstukken met de inhoudsopgaven, die men van de Spaansche vinden kan bij Von Schack, Ticknor en Klein, en zal bij mijne opsomming menig werk achterwege moeten laten, dat kennelijk uit het Spaansch was overgenomen, maar waarvan ik dat niet kon bewijzen, of anders dan door het karakter van het stuk in het licht te stellen, waarschijnlijk kon maken. Aan anderen zij het overgelaten door bestudeering van de Spaansche tooneelstukken zelf, die echter lang niet alle gemakkelijk te krijgen zijn, het vele, dat nog ontbreekt, aan te vullen.

Dat van de Spaansche tooneeldichten, die hier vertoond werden, Lope de Vega Carpio (geb. 1562 † 1635) het grootste deel zal geleverd hebben, kunnen wij wel vooraf vermoeden, en wordt ook bij nader onderzoek bevestigd. Zijn stuk Guardar y guardarse werd reeds den 10^den Febr. 1642 op het Amsterdamsche tooneel vertoond, als wij ten minste daarvoor mogen houden, wat onder den titel Mendosse opgegeven staat¹⁾; in elk geval werd in 1708 de vertaling er van door ‘Constantia et Labore’ uitgegeven onder den titel van Don Felix de Mendoza of de verwarde argwaan²⁾. Zijne Laura perseguida³⁾

1) Bij C.N. Wijbrands, Het Amsterdamsche tooneel van 1617-1772, Utrecht 1873 bl. 257; tenzij daar misschien de dramatiseering van eene der novellen uit Telle's Tragedische ofte klaechlijcke Historien bedoeld wordt.

2) ‘Blijspel, gevolgt na het Spaansche van Don Lopes de Vega Carpio, Amst. 1708. 8^o.’

3) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 359; Klein, t.a. p. X p. 497.

[p. 94]

werd in de vertaling van A. Karels van Germez of Zjermez onder den titel van Vervolgde Laura, blij-eindig treurspel¹⁾, den 13^den Maart 1645 ten tooneele gebracht²⁾.

Zeer veel opgang maakte de, den 3^den Mei 1646 voor 't eerst vertoonde³⁾, Gedwongen Vrient van Isak Vos⁴⁾, eene vertaling van Lope de Vega's El amigo por fuerza, die door Dr. Lodewijk Meyer te lang wordt gevonden voor het tooneel, daar zij ongeveer 2500 verzen groot is en volgens hem een tooneelstuk niet langer behoort te zijn dan 2000 en niet korter dan 1500 versregels⁵⁾. Het stuk had verkort kunnen worden door weglating van een groot gedeelte uit het eerste bedrijf, ‘daar’, zooals Andries Pels zegt, ‘Astolfo veel van 't voorige geschiede verhaaldt, dat om de Geschiedenisse, die vertoond wordt, te weeten niet noodig is.’⁶⁾. Nog een ander stuk heeft Isak Vos uit het Spaansch van Lope de Vega vertaald, namelijk La fuerza lastimosa⁷⁾, onder denzelfden titel: De beklaeglijcke dwang, blij-eyndende Treurspel, dat den 30^sten Maart 1648 voor het eerst op den schouwburg werd vertoond⁸⁾ en minstens dertien uitgaven heeft beleefd⁹⁾. Dat Vos evenwel het Spaansch niet machtig was, maar veeleer de berijmer dan de vertaler kan genoemd worden, blijkt uit de opdracht aan Jonker Adriaan Boelens, waarin hij zegt: ‘Dit spel is voor mij, door den Heer

1) Uitgegeven te Amsterdam 1645 8^o, 3de druk. Amst. 1679 8^o; 4de druk Amst. 1679. 8^o; Leiden 1716 8^o.

2) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 258.

3) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 258.

4) Gedwongen vrient, naar Lope(z) de Vega Carpio, Amst. 1646 4^o; 2de druk, Amst. 1649 4^o, Amst. 1678 8^o; Amst. 1704 8^o; Amst. 1743 8^o.

5) Zie het Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij, van het kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum, Amst. 1765 bl. 194.

6) Zie Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij bl. 105.

7) Zie Von Schack, t.a. p II p. 351; Klein, t.a. p. X p. 394.

8) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 259.

9) De eerste is van 1648 te Amsterdam; vervolgens 2de druk Amst. 1655 8^o; 3de druk Amst. 1661; Amst. 1669 8^o; Amst. 1677 8^o; 6de druk Amst. 1694 8^o; 8ste druk Amst. 1707; laatste druk Amst. 1707 8^o; laatste druk Amst. 1720 8^o; laatste druk Amst, 1729. 8^o; Amst. 1764 8^o; 10de druk Dendermonde 1780. 8^o.

[p. 95]

Barokes, uit het Spaans vertaald, en van mij in Neerduits Rijm gebragt.’ Uit naam van Nil Volentibus Arduum wordt er door David Lingelbach van gezegd, dat het ‘onordentlijk gesteld’ is¹⁾.

Beter wordt door Pels geoordeeld over het hofspel het Verwarde Hof door Leonard de Fuyter²⁾, vertaald uit het Spaansch van Lope de Vega, El palacio confuso³⁾, en voor het eerst den 19^den September 1647 te Amsterdam vertoond⁴⁾, al wordt het dan ook door Dr. Reinier van Diephout, een weinig bekend lid van N.V.A., gerekend tot die stukken, welke alleen kunnen boeien door ‘de vreemde en aangenaame voorvallen, die 'er in de Geschiedenisse zijn’⁵⁾.

Een ander stuk van Lope de Vega, La pobreza de Reynaldos⁶⁾, aan eenen roman van L. Dominguez ontleend⁷⁾, werd vertaald door Cornelis de Bie (geb. 1627)⁸⁾, onder den titel: Armoede van den graeve Florellus, oft lijden sonder wraeck, in 1671 te Antwerpen uitgegeven. Dezelfde Zuid-Nederlandsche dichter vertaalde ook van Lope de Vega El Gran Duque de Moscovia⁹⁾ onder den titel ‘Den grooten hertoghe van Moskovien oft gheweldighe heerschappije, Blij-eyndich Treurspel; op het tooneel gebrocht tot Lier 1672’ en later te Antwerpen uitgegeven¹⁰⁾. Ook is ten minste één van de zoogenaamde autos sa-

1) Zie Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij, bl. 115.

2) De tweede vermeerderde en van veel fouten verbeterde druk verscheen te Amsterdam in 1656 8^o; andere drukken zijn: Amst. 1665 8^o, Amst. 1671 8^o, Amst. 1679 8^o, Amst. 1699 8^o, Amst. 1740 8^o.

3) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 369.

4) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 259.

5) Zie Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij, bl. 305.

6) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 329; Klein, t.a. p. X p. 493.

7) Namelijk Libro del noble y esforzado caballero Reynaldos de Montalvan por L. Dominguez, Sevilla 1525.

8) Men zie over hem J.F. Willems in het Belgisch Museum IV (1840) bl. 268-297, V (1841) bl. 460 vlg. en F.A. Snellaert, Belg. Museum IX (1845) bl. 304-308.

9) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 326; Ticknor, t.a. p. I p. 597 en Klein, t.a. p. X p. 492.

10) Ook gedrukt onder den titel ‘Gheweldighe Heerschappije van den onrechtveerdighen Boris, ghedempt ende ghestraft door den jongen prince Demetrius, erfgenaam van het groot hertoghdom van Moskoviën,’ Antw. z.j. Eene andere vertaling is die van Antonio Francisco Wouthers, onder den titel: Den Moscoïtschen Knets, dat is, den grooten hertog van Moscoviën, blij-eindig treurspel, Brussel bij Pieter Dobbeleer, 8^o. Zie Belgïsch Museum IX bl. 303.

[p. 96]

cramentales van Lope de Vega, namelijk El hijo prodigo¹⁾, door Cornelis de Bie vertaald en wel onder den titel: Den verloren sone Osias oft bekeerden sondaer, vertoond te Lier in 1678, uitgegeven te Antwerpen 1689. Van de vijf-en-veertig stukken door De Bie geschreven, die meest alle nog bestaan, terwijl van sommige nog maar alleen de titel bekend is, zullen wij spoedig nog een paar als vertalingen uit het Spaansch leeren kennen, maar ik twijfel niet, of bij nader onderzoek zouden bijna alle in het Spaansch kunnen weêrgevonden worden. Dat geldt ook van de stukken van De Bie's landgenoot Antonio Francisco Wouthers, die echter minder vruchtbaar was. Zijn trenrspel De verliefde stiefmoeder, of de Gestrafte bloedschande, in 1655 te Antwerpen uitgegeven, is de vertaling van Lope de Vega's El castigo sin venganza²⁾.

Een van de bloedigste, men zou bijna kunnen zeggen onooglijkste stukken van Lope de Vega, La Reyna Juana de Napoles³⁾, is door H. de Graef - en van wien kon men dat ook eerder dan van hem verwachten, zouden de leden van N.V. A zeggen - vertaald onder den titel Joanna, koningin van Napels of den trotzen dwinger, treur-blij-eyndspel, den 17^den Januari 1664 voor het eerst op den Amsterdamschen schouwburg vertoond⁴⁾, en in 1669 voor de tweede, denkelijk ook laatste maal te Amsterdam gedrukt.

Verder worden opgegeven als uit het Spaansch van Lope de Vega vertaald het blijspel Den geheymen minnaar, den 18^den Januari 1655 voor het eerst vertoond⁵⁾ en in hetzelfde jaar

1) Zie Ticknor, t.a. p. I p. 572.

2) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 321; Ticknor, t.a. p. I p. 593; Klein, t.a. p. X p. 303.

3) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 327, Klein, t.a. p. X p. 492.

4) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 262.

5) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 260.

[p. 97]

gedrukt; en Casimier of gedempte hoogmoet, een blijspel, dat den 16^den October 1656 voor het eerst werd vertoond¹⁾ en in hetzelfde jaar in druk verscheen: beide het werk van de in haren tijd zoo gevierde dichteres Katharina Questiers; en eindelijk ‘De mislukte liefde en trouw van Rugero, prins van Navarren, Spaensche comedie door E.D.S.M. overgeset uyt Lope de Vega Carpio’, te Amsterdam in 1674 uitgegeven.

Voorheen werd te onrechte ook aan Lope de Vega toegeschreven en in 1617 onder diens werken gedrukt²⁾ het entremés of tusschenspel Los dos habladores, waarin de twee pochers Roldan en Sarmiento optreden, en dat tot de negen tusschenspelen van Miguel de Saavedra Cervantes behoort. Ook Cornelis de Bie, die het onder den titel Roelant den Klapper, oft Hablador Roelando vertaalde, schreef het aan Lope de Vega toe³⁾.

Het waren echter niet alleen stukken van Lope de Vega, of die aan hem werden toegeschreven, welke men vertaalde. Het komt mij voor, dat het stuk van J.C. Meyvogel, Thamar's ontschakingh of de verdoolde liefde van Ammon⁴⁾, eene vertaling is van La Venganza de Tamar⁵⁾, geschreven door Tirso de Molina (geb. ± 1570 † 1648), tenzij wij te denken hebben aan eene latere navolging van dat stuk, geleverd door Calderon in zijn Cabellos de Absalon⁶⁾.

Stellig waren vertalingen van Reinar despues de morir⁷⁾, door

1) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 261.

2) Zie Klein, t.a. p. IX p. 405 vlg. 410.

3) De eerste druk verscheen te Antwerpen, 1673, 4^o, de tweede aldaar in 1702 4^o. Waarom De Bie in plaats van den Spaanschen naam Roldan te gebruiken aan den Nederlandschen eenen vreemdschijnenden uitgang gaf, en daardoor een woord vormde, dat in geene enkele taal te huis behoort, begrijp ik niet. Was het niet voor zeker bekend, dat hij Spaansch verstond, dan zou men daarin aanleiding kunnen vinden om het te betwijfelen, en te denken aan het berijmen van de door een ander gemaakte vertaling, zooals er, wij zagen het reeds, meer voorkwamen.

4) Gedrukt te Hoorn, 1646 4^o en te Leeuwarden 1660 8^o.

5) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 598.

6) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 600, III p. 180; Ticknor, t.a. p. II p. 47; Klein, t.a. p. XI 2 p. 544.

7) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 487; Klein, t.a. p. X p. 723.

[p. 98]

Luis Velez de Guevara († 1644) geschreven, de beide stukken, die in 1701 te gelijk uitkwamen onder den titel De gekroonde na haar dood, het eene van Constantia et Labore, het andere van Van Heulen¹⁾. Reeds veel vroeger was een ander stuk van De Guevara vertaald, namelijk La nueva era de Dios y Tamorlan de Persia²⁾, en wel door den Schouwburg-regent Joh. Serwouters onder den titel Den grooten Tamerlan met de doodt van Bayaset I, Turks keizer. Het stuk werd den 1^sten Febr. 1657 op den Amst. schouwburg vertoond³⁾, en in de opdracht van zijn werk aan J. Hinlopen zegt de dichter zelf, dat hij ‘ten deele heeft gevolgt de Spaansche Poëet Luys Veles de Guevarra.’ Het was zóó geliefd, dat er ten minste elf uitgaven van verschenen⁴⁾.

Ook van Juan Perez de Montalvan (geb. 1602 † 1638) werden tooneelspelen vertaald, zooals Los amantes de Teruel⁵⁾ door Leonard de Fuyter, dien wij reeds als vertaler van een stuk van Lope de Vega leerden kennen. Zijne vertaling werd onder den titel Stantvastige Isabella den 14^den Maart 1652 te Amsterdam ten tooneele gevoerd⁶⁾, nadat zij reeds in 't vorige jaar was gedrukt. Waarschijnlijk is ook het stuk van denzelfden dichter El Mariscal de Viron⁷⁾ het origineel van H. Roelandt's treurspel Biron, dat reeds in 1629 in het licht verscheen⁸⁾ en den 2^den Januari 1639 op den Amsterdamschen schouwburg

1) De laatste bewerking werd te Amsterdam ook nog in 1733 en in 1740 uitgegeven.

2) Zie Klein, t.a. p. X p. 725.

3) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 261.

4) De eerste druk verscheen te Amsterdam in 1657 4^o; 2de druk Amst. 1661 4^o; 3de druk Amst. 1662 8^o; Amst. 1665 8^o; Amst. 1671 8^o; Amst. 1672 8^o; Amst. 1678 8^o; Amst. 1685 8^o; Amst. 1719 8^o; Amst. 1736 8^o; Amst. 1745 8^o.

5) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 546; Ticknor, t.a. p. I p. 665.

6) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 262.

7) Zie Ticknor, t.a. p. I p. 668.

8) Op den eersten druk, Amst. 1629; 4^o, volgde er een te Rotterdam 1631 4^o, en verder Amst. 1634 4^o, Amst. 1651 4^o, Amst. 1661 8^o, Amst. 1694 8^o en Schiedam 1700 8^o.

[p. 99]

werd opgevoerd¹⁾. De geschiedenis, die er het onderwerp van uitmaakt, namelijk de samenzwering van den maarschalk de Biron tegen Hendrik IV, en zijne terechtstelling in 1602, lag, toen Roelandt zijn stuk schreef, nog tamelijk versch in het geheugen en was door de uitvoerige beschrijving van Hooft²⁾ aan ieder beschaafd en geletterd Nederlander bekend.

Wat tegenwoordig vaak in Frankrijk gebeurt, had in de zeventiende eeuw ook in Spanje plaats; verscheidene tooneelstukken werden gemaakt door de samenwerking van twee of drie schrijvers, dos of tres ingenios. Eén dezer stukken, cuantas veo tantas quiero³⁾, het gemeenschappelijk voortbrengsel van Sebastian de Villaviciosa en Francisco de Avellanada, werd in 1705 vertaald onder den titel: De wispeltuurige minnaar, een blijspel van E. Krook, die zich teekent met het motto Door ijver bloeid de kunst. Ook hij was niet zelf de vertaler, maar alleen de berijmer, en zegt in zijne opdracht ‘aan den vertaalder’ o. a: ‘wij achten het onzen schuldigen pligt te zijn, dese wispeltuurige Minnaar aan UE. op te draagen, die in het Spaansch, op de zinspreuk van alle vrouwen, die ik zie, bemin ik, gemaakt door de Heeren Sebastiaan de Villa Viuzioza en Francisco Avallhaneda, nu zo kunstig door UE. uit die Taal in ons Nederduitsch overgebragt is, en geschikt naar ons Tooneel, hedendaagschen tijd, en gebruik van spreeken, behoudende echter zijne Spaansche aartigheid.’

Het spreekt vanzelf, dat ook Pedro Calderon de la Barca (geb. 1600 † 1681), die zoo vruchtbare en beroemde tooneeldichter, stukken heeft geleverd, welke bij ons op het tooneel werden gebracht, en wel in de eerste plaats zijn La vida es sueño⁴⁾. Het verscheen door de zorg van Schouwenbergh onder den ti-

1) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 256.

2) In zijn Henrik de Gróte, Amst. 1626, bl. 165-192.

3) Te vinden in het XXVste deel (1666) van de comedias nuevas, die van 1652 tot 1704 te Madrid werden uitgegeven. Zie Von Schack, t.a. p. III p. 534.

4) Zie von Schack, t.a. p. III p. 145; Klein, t.a. p. XI 2 p. 445.

[p. 100]

tel: ‘Het leven is maer droom, Blij-eyndig treurspel, vertoont in de wonderlijcke opvoedinghe van Sigismundus, prince van Polen, door de vrije liefhebbers der rijmerkonste binnen Brussel 1647, 12^o1), werd den 18^den Mei 1654 voor het eerst te Amsterdam ten tooneele gevoerd en bracht, toen het, den 6^den Aug. 1658 weder vertoond werd, de belangrijke som van ƒ 317,5 op, als bewijs, hoezeer het in den smaak van het publiek viel²⁾. Zijne aantrekkelijkheid ontleende het stuk volgens Reinier van Diephout alleen aan de ‘vreemde en aangenaame voorvallen in de geschiedenisse’³⁾.

Het stuk van Calderon El mayor encanto Amor, 't eerst uitgegeven in 1637⁴⁾, en ontleend aan de Odyssee⁵⁾, werd ten minste tweemaal in 't Nederlandsch vertaald: vooreerst door Claude de Grieck onder den titel Ulysses in 't eylandt van Circe, oft geen grooter tooverij als liefde, hofspel, Brussel, 1668; en vervolgens door Adriaan Bastiaansz Leeuw onder den titel: De toveres Circe, treurspel⁶⁾. In de voorrede leest men, dat ‘dit Treurspel uit de Spaansche Taale van den beroemden dichter Don Pedro de Calderon getrokken en door A. Leeuw kunstig verschikt en berijmd, met nieuw gemaakt Muzijk, nieuwe Balletten, enz. versierd’ is. Ook wordt daar opgemerkt: ‘De ge-

1) Later werd het uitgegeven onder den titel: Sigismundus, princevan Poolen, of't leven is een droom, Blij-eyndig treurspel, Amst. 1654; 2de druk Amst. 1662; 3de druk Amst. 1668 8^o; 7de druk 1695; 9de druk Wed. de Groot en A. van Dam, Amst. z.j. 8^o; laatsten druk Amst, 1705 8^o; Amst. 1738 8^o; Amst. 1767 8^o; doch in den laatst opgegeven druk veranderd en opnieuw berijmd door N.W. op den Hooff. Het stuk van Th. Rodenburg, Sigismund en Monvella, blij-eyndespel, kan geene vertaling van Calderon's stuk genoemd worden, al behandelt het dan ook hetzelfde onderwerp, daar aan Rodenburg de prioriteit toekomt.

2) Zie daarover J.H. Rössing in Het Nederlandsch Tooneel, IIIde jaargang, 1874 bl. 55-58.

3) Zie Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij, bl. 305.

4) Zie von Schack, t.a. p. III p. 190, Ticknor, t.a. p. II p. 55; Klein, t.a. p. XI 2 fi. 335.

5) Odyssea X 135-574, XII 8-141.

6) De uitgaven, die mij daarvan bekend zijn, zijn die van 1670 te Amst. 8^o, en die van 1690, evenzoo Amst. 8^o.

[p. 101]

lukkige uitslag, die Medea van Jan Vos voor eenige maanden (d.i. 26 Mei 1662) gehad heeft, is een groote beweegreden geweest, om een werk van zo moeyelijken omslag met lust bij der hand te neemen, en met ijver uit te voeren.’ Het muntte dan ook door ‘konst- en vlieghwerken’ uit, en was vol van herscheppingen in allerlei dieren, waarom Reiner van Diephout het afkeurt, daar volgens dat lid van N.V.A. alleen zulke gedaanteverwisselingen goed te keuren zijn, als ‘dienen of om den Knoop te leggen, of om dien te ontbinden,’ en de meeste in dit stuk van Leeuw noodeloos kunnen genoemd worden, vooral die van Klarijn, Ulysses' knecht, in eenen aap: eene vertooning, die als zij den toeschouwer niet begoochelt, hem doet lachen of verdrietig maakt¹⁾. Inderdaad is die gedaanteverwisseling zóó belachelijk, 'k zou zelfs zeggen zóó grappig, dat ik mij niet kan begrijpen, hoe zij kan voorkomen in een stuk, dat den naam van treurspel op den titel voert.

Als vertalingen uit het Spaansch van Calderon worden nog vermeld het treurspel van Leonard de Fuyter: Don Jan de Tessandier, dat in 1655 te Amsterdam werd gedrukt²⁾, nadat het den 23^sten Maart van dat jaar op den schouwburg vertoond was³⁾; en vervolgens het bekende stuk van Dirck Heynk Pietersz, Don Louis de Vargas of edelmoedige wraak, het eerst gedrukt te Amsterdam in 1668⁴⁾. Het werd zelfs door Pels tot de beste

1) Zie Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij, bl. 318 vlgg. Eigenlijk had Van Diephout, gedachtig aan de afkeuring, die de verandering van Progne in eenen vogel, van Cadmus in eene slang, bij Horatius en diens vertaler, Pels, had gevonden, onvoorwaardelijk alle dergelijke tooverijen, en niet alleen die, welke in de Medea van Vos en de Circe van Leeuw voorkomen, moeten veroordeelen, als in strijd met de mooglijkheid; maar de vriend van Lodewijk Meyer, dichter van het Ghulden Vlies, kon een werk van den hoofdman des genootschaps niet op gelijke lijn stellen met de stukken van Vos en Leeuw, hoe weinig het daarvan dan ook verschilde.

2) In 1716 is het te 's Hage herdrukt onder den titel Don Jan of de gestrafte ontrouw.

3) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 260.

4) Latere uitgaven zijn Amst. 1701 8^o, Amst. 1707 8^o; Amst. 1725 8^o; Amst. 1729 8^o; Amst. 1762 8^o; Dendermonde 1783 8^o.

[p. 102]

stukken uit het Spaansch gerekend, maar door Reinier van Diephout alleen om den inhoud aantrekkelijk geheeten¹⁾, door David Lingelbach ‘onórdentlijk gesteld en zonder kunst’ geoordeeld²⁾ en door Lodewijk Meyer veel te lang genoemd³⁾.

Een Spaansch tooneeldichter van den tweeden rang, Antonio de Solis (geb. 1610 † 1686), ontleende in 1632 zijn stuk La Gitanella de Madrid aan eene novelle van Cervantes met denzelfden titel, en aan Montalvan's Gitana de Menfis⁴⁾. Binnen zes jaar verschenen bij ons De Spaensche heidin, blijspel, Amsterdam 1643, 4^o5), den 14^den Juni 1644 voor 't eerst op den schouwburg vertoond⁶⁾ en berijmd door M. Gansneb Tengnagel; vervolgens een blijspel met denzelfden titel, van C. van Dusart Verwers, te Amsterdam in 1644 gedrukt en den 13^den Sept. 1649 voor het eerst vertoond⁷⁾, en La Gitanella, blij-eindig treurspel van Constantia dochter enz., genoemt het Spaensch heidinnetje, door Geeraerd van den Brande, Antwerpen 1649 8^o8).

Een ander dichter, Agustin Moreto y Cabaña (geb. 1618 † 1669), ontleende zijn Licenciado vidriera aan eene andere novelle van Cervantes, die denzelfden naam draagt⁹⁾. Vermoedelijk is de klucht, getiteld De glasen doctoor¹⁰⁾, die den 1^sten Maart 1663 ten tooneele verscheen¹¹⁾, daarvan eene vertaling. In het kluchtspel van C. de Bie, Het lichtveerdigh Pleuntjen en Gijs Snuffeleer, oft d'occasie maeckt den dief, te Antwerpen uitgegeven, mogen wij gewis ook eene bewerking zien van Mo-

1) Zie Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij, bl. 305.

2) Zie Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij, bl. 115.

3) Zie Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij, bl. 194.

4) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 390; Ticknor, t.a. p. II p. 73, 74.

5) Herdrukt te Amst. 1671. 8^o; Leyden 1718 8^o; Amst. 1753. 8^o.

6) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 258.

7) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 259.

8) Zie Belgisch Museum IX bl. 294.

9) Zie Klein, t.a. p. IX p. 272.

10) Uitgegeven te Amst. 1663 8^o, en herdrukt te Amst. in 1678 en 1679 8^o.

11) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 262.

[p. 103]

reto's La ocasion hace al ladron, dat zelf eene omwerking en gedeeltelijke overname is van Tirso's Villana de Vallecas¹⁾. Nog bezitten wij een stuk van E. Krook, waarvan de titel luidt: ‘Spiegel der wanschikkelijke tooneelstukken, Potzig blijspel uit het Spaansch van Moretto, Amsterdam 1715.’ 8^o.

Vertalingen uit het Spaansch zijn verder nog, al mocht het mij ook niet gelukken den Spaanschen titel, noch zelfs den naam van den vervaardiger op te sporen: ‘Zabynaja of vermomde loosheid, potsspel uit het Spaens door G. Schaep Pietersz. en in Nederduitze vairzen door J. Zoet, met een uitkoomst vermeerderd en op veel plaatzen verbeterd,’ te Amsterdam in 1648 uitgegeven, en den 2^den Maart van dat jaar op den schouwburg opgevoerd²⁾; en Voorzigtige dolheit, hofspel door Joris de Wijze³⁾, den 25^sten Januari 1649 vertoond⁴⁾, en door Pels tot de beste Spaansche stukken gerekend, evenals het blijspel Veranderlijk geval of stantvastige liefde van Dirck Heynk⁵⁾, den 12^den Maart 1663 voor 't eerst ten tooneele gevoerd⁶⁾, nadat den 28^sten Maart 1650 van denzelfden dichter reeds eene andere vertaling uit het Spaansch vertoond was⁷⁾, namelijk De gestrafte kroonzught.

Van J. Dullaert zag men den 16^den Juni 1653 op het tooneel⁸⁾ het treurspel Alexander de Medicis of't bedrooge betrouwen⁹⁾, terwijl van Thomas Asselijn's treurspel: Den grooten

1) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 352.

2) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 259.

3) Uitgegeven te Amst. 1650 4^o; 2de druk Amst. 1659 8^o; 5de druk Amst. 1701 8^o; Amst. 1729 8^o.

4) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 259.

5) Uitgegeven te Amst. 1663 4^o; Amst. 1669 8^o; Amst. 1696 8^o; 2de druk Amst. 1697 8^o; Amst. 1701 8^o; Amst. 1709 8^o; Amst. 1722 8^o; 3de druk, Amst. 1733 8^o, met eenen nadruk van hetzelfde jaar.

6) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 262.

7) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 259.

8) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 260.

9) Uitgegeven te Amst. 1653 4^o; 2de druk Amst. 1661 8^o; Amst. 1679 8^o; Amst. 1685 8^o; Amst. 1713 8^o.

[p. 104]

Kurieen of Spaanschen bergsman¹⁾ den 24^sten Sept. 1657 vertoond²⁾, door Dr. Lodewijk Meyer gezegd wordt, dat de rijmer ‘dat Spel den onweetenden voor 't zijne in de handt steekt, verzwijgende, dat het uit het Spaansch is, doch dat hij moogelijk de vertaaling betaalt heeft, en het daarom voor 't zijne reekent’³⁾; zoodat wij ten minste reeds een kleine veertig stukken uit het Spaansch vertaald kunnen aanwijzen, waarbij men bij nader onderzoek nog wel een even groot getal zal kunnen voegen.

Niet alleen echter hier te lande, ook in Italië, in Engeland en vooral in Frankrijk heerschte het Spaansche drama. Te recht acht Blasius⁴⁾ het van algemeene bekendheid, ‘dat veel Fransse, ja verre de meeste, Tooneelspeelen uit het Spaans overgeset zijn.’ Boileau moge dan met minachting van Lope de Vega spreken als van ‘un rimeur de là les Pirénées’⁵⁾, tegenwoordig weet men maar al te goed, dat verreweg de meeste Fransche tooneeldichters vóór Racine, tot zelfs Corneille, zoo al niet letterlijk hunne stukken uit het Spaansch hebben vertaald, dan toch hunne stof aan de Spaansche drama's hebben ontleend, en ze dikwijls veeleer hebben verminkt dan verbeterd, wanneer zij die dwongen in het enge keurslijf van Aristoteles, en daarmeê alleen genoeg meenden gedaan te hebben, om ze hun eigendom te kunnen noemen en den naam van den oorspronkelijken dichter te mogen verzwijgen. Uit de vergelijking van menig Fransch stuk met het origineel blijkt, hoe weinig de Spaansche stukken onder de handen der Fransche bewerkers hun oorspronkelijk karakter hadden afgelegd en hoe door en door Spaansch zij gebleven waren, zoodat wij nog gerust kunnen spreken van den invloed der Spaansche school op onze letter-

1) Uitgegeven Amst. 1657 8^o; 2de druk Amst. 1669 8^o.

2) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 261.

3) Zie Antwoordt op het voor- en nabericht bij de Antigone gevoegt, enz. (door Nil. Vol. Ard.) Amst. 1670 bl. 29.

4) Zie De Edelmoedige Vijanden, 3de druk (1671) opdracht.

5) Boileau, l'Art poétique, chant III vs. 39.

[p. 105]

kunde, wanneer wij het oog hebben op die stukken, welke uit Spanje, door het Fransch heen, naar ons tooneel zijn overgebracht.

Ook van die treur- en blijspelen zal ik er eenige opnoemen, waarvan mij de herkomst met zekerheid bekend is, en ik zal ze Spaansche stukken blijven noemen, trots de leden van Nil Volentibus Arduum, die in hunne blinde ingenomenheid met het Fransch tooneel ze aanzagen voor meesterstukken, wier gelijken nog niet waren gezien vóór Richelieu de Academie oprichtte, die aan hunnen klub tot model strekte. Hoe uitbundig wordt door Pels de Cid van Corneille geprezen, ja schier het eenige boeiende en te gelijk naar de regels der kunst opgestelde stuk genoemd, dat op het Nederlandsch tooneel was vertoond vóór Nil Volentibus Arduum ter hervorming van het tooneel optrad, zelfs niettegenstaande de gebreken, die hij zelf erkennen moet dat het ontsieren,

‘En schoon het juist in taal en stijl en rijm zo net
En zuiver, als 't behoort, niet over is gezet.’

Toch prijst hij ook deze vertaling, die inderhaast door Johan van Heemskerck, den schrijver der Batavische Arcadia, in 1641 werd vervaardigd¹⁾, den 2^den Mei van dat jaar ten tooneele gevoerd werd²⁾, en zich daarop tot het eind der achttiende eeuw wist te handhaven. Ondanks de boven aangehaalde afkeuring zegt Pels er van:

‘En echter is het noch verachtelijk, noch slecht.

Neen zeker; want, zo slechts ter vlugt vertaald, en jagtig,
Is 't heel natuurlijk, klaar, verstaanlijk, en zeer krachtig,

Ja zo, dat niemant ligt zou durven onderstaan

De hand aau 't schaaven, en veranderen te slaan;

1) De verduytste Cid, blij-eynd-treurspel, Amst. 1641 4^o (ook Hoorn 1641 8^o); Amst. 1650. 4^o; Amst. 1662 8^o; Amst. 1670 8^o, Amst. 1697 8^o; Amst 1725 8^o; Amst. 1732 8^o; Amst. 1736 8^o; Amst. 1760 8^o. Later vertaalde Jan Nomsz de Cid nog eens.

2) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 257.

[p. 106]

 

Of die het waagde zou 't van veel voornaame gaaven,

 

Daar 't nu meê pronkt, misschien berooven, door 't verschaaven’¹⁾.

Nu is het bekend, dat de Cid, die in 1636 verscheen, eene vrije bewerking is van het tooneelspel van den Spaanschen dichter Guillen de Castro (geb. 1569 † 1621), getiteld Las Mocedades del Cid²⁾, maar toch niet zóó vrij, of de beide stukken kunnen schier tooneel voor tooneel met elkaar vergeleken worden, waarbij de vergelijking dan niet altijd ten gunste van het Fransche stuk uitvalt³⁾.

Van Lope de Vega werd het uitstekende blijspel El mayor imposible⁴⁾ in 1653 vertaald door Boisrobert onder den titel La folle Gageuse ou les Divertissements de la comtesse de Pembroc, van welk Fransch stuk hier te lande weder in 1671 twee vertalingen verschenen, de eene van Mr. Joan Blasius, getiteld De malle wedding, de andere van N.V.A. onder den titel De malle wedding of gierige Geeraardt⁵⁾. Verder werd van Lope de Vega La hermosa Alfreda⁶⁾ door Rotrou (geb. 1609 † 1650) vertaald onder den titel van La belle Alfrède⁷⁾, en die Fransche vertaling werd weer in onze taal overgebracht als droef-eyndend tooneelspel Alfreda door P.A. Codde⁸⁾, en den 18^den Maart 1641 voor 't eerst te Amsterdam vertoond⁹⁾.

Veel meer naam dan dat stuk heeft gemaakt de tragi-comedia

1) Zie A. Pels, Gebruik en Misbruik des tooneels, 3de druk, Amst. 1718 bl. 39.

2) Zie Von Schack, t.a. p. II p 430; Ticknor, t.a. p. I p. 656 en Klein, t.a. p. X p. 653.

3) Eene uitvoerige vergelijking leverde W. Bilderdijk in de Mnemosyne, Dordrecht III (1817) bl. 109-162, IV (1817) bl. 157-207, later overgedrukt in de Bijdragen tot de Tooneelpoëzy door Mr. Willem Bilderdijk, Leyden 1823.

4) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 374 vlgg. en Klein, t.a. p. X p. 23-54.

5) Het stuk van N.V.A., ofschoon minder goed dan dat van Blasius, hield zich alleen op den schouwburg staande. Het werd uitgegeven te Amst. 1671 8^o; 2de druk, Amst. 1679 8^o; 3de druk Amst. 1681 8^o; 4de druk Amst. 1713 8^o; Amst. 1727 8^o; Amst 1750 8^o.

6) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 358.

7) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 683.

8) Uitgegeven te Amsterdam 1641 4^o; 2de druk Amst. 1658 8^o.

9) Zie Wijbrands t.a.p. bl. 257.

[p. 107]

famosa El honrado Hermano van Lope de Vega, die door Pierre Corneille omgewerkt, en inderdaad ook verbeterd is in zijn stuk Les Horaces, dat in 1639 het licht zag¹⁾. Van dat stuk van Corneille nu zijn bij ons verscheidene vertalingen verschenen. De eerste, uitgekomen in 1647, was het werk van den beroemden staatsman Jan de Witt, meer politiek, dan letterkundig tegenstander van Frankrijk²⁾. Eene tweede vertaling gaf J. Schröder met den titel Horace in 1709 te Leiden uit; eene derde van J. Stamhorst verscheen onder den titel Horatius te Amsterdam in 1753, en onder denzelfden titel vertaalde G. Visscher het stuk in 1768, nadat in 1751 te Brussel was uitgegeven Den Rooms-moedigen Horatius, verwinnaer der Albaenen, door J.F. Cammaert³⁾.

Van Tirso de Molina zijn ten minste twee stukken door het Fransch heen in het Nederlandsch overgebracht, vooreerst: La Celosa de si misma⁴⁾, waarvan de Fransche vertaling, bezorgd door Boisrobert, La jalouse d'elle-même, comédie en 5 actes et en vers, Paris 1650, bij ons in 1678 werd bewerkt door P. de la Croix onder den titel: De minnenijdige van haar selve⁵⁾; en vervolgens El burlador de Sevilla y combidado de piedra⁶⁾. Beroemd is de Fransche prozabewerking, die Molière daarvan in 1665 gaf in zijn Don Juan ou le festin de Pierre, en die door Thomas Corneille weder in verzen werd overgebracht. Bij ons kwamen van Molière's stuk ten minste vijf vertalingen uit. De eerste was die van Adriaan Peys, getiteld: De maeltijt van Don

1) Zie Klein, t.a. p. X p. 313.

2) Van zijn stuk Horace en Curace verscheen de eerste druk in 1647 met de initialen J.J.Z.D.W.D.J. (d.i. Johan Jacobs Zoon de Witt, Doctor Juris); een tweede druk is van 1699 (Amst. 8^o) en de derde druk Amst. 1700 8^o.

3) Een stuk van R. Olivier van Zonhoven, 't Gevecht der drij Horatiën ende Curiatiën, ende de Zustermoord Horatii, enz. Blij-eind-treurspel, dat reeds in 1616 werd uitgegeven, kan dus geene vertaling van Corneille zijn.

4) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 578, 685.

5) Uitgegeven te Amst. 1678 8^o; Amst. 1679 8^o; Amst. 1725 8^o.

6) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 592; Ticknor, t.a. p. I p. 672; Klein, t.a. p. XI 1 p. 161.

[p. 108]

Pedroos geest, of de gestrafte vrijgeest, Amst. 1699; de tweede van G. van Maater, getiteld: Don Jan of de gestrafte vrijgeest, Haarlem 1719; de derde van F. Zegers, De gestrafte vrijgeest, treurspel, Amst. 1720; de vierde van F. Rijk: Don Pedroos geest, of de gestrafte baldaadigheid, tooneelspel, Amst. 1721; en de vijfde van J. van Rijndorp, Gestrafte vrijgeest, zinnespel, Leiden 1721 (herdruk 1736).

Zeer bekend is ook het blijspel van Alarcon La verdad sospechosa (1621)¹⁾ door de vertaling, die Pierre Corneille er in 1642 van gaf onder den titel Le Menteur, in de verkeerde meening, dat hij een stuk van Lope de Vega had omgewerkt. Het behoort tot de eerste stukken uit de Fransche school, die bij ons ten tooneele verschenen, want de vertaling, die Dr. Lodewijk Meyer er van leverde onder den titel: De looghenaar²⁾, werd den 8^sten April 1658 vertoond³⁾. In de opdracht aan Mevr. Anna van Hoorn, gemaalinne van mijnheer Kornelis van Vlooswijk, zegt de dichter zelf: ‘'t Is een Loogenaar, die in Spanjen gebooren zijnde, en Vrankrijk doorreist hebbende, nu ook Nederland voor heeft te bezichtigen;’ - en verder: ‘'t Is bijna zes jaar geleden, dat hij ze (d.i. de Ned. taal) van mij geleerd heeft; en speurende, dat hem, in Vrankrijk komende, geen kleene bevalligheid bijgezet was, door de verwisseling van zijne Spaansche zeden en naam in Fransche, en door zijne verhuizing van Madrid tot Parijs, heeft hij met eenen, op mijn aanraaden, zich met een Duitsche naam verzien, zijne woonplaats in den Haag aan 't hof genomen, en na 's Lands wijs zijne reden en zeden gevormd, om bij den Inboorlingen behaaglijker te zijn.’ Wij zien dus, dat het stuk juist niet vertaald, maar vrij bewerkt was. De dichter zelf houdt het voor eene fout bij Corneille, dat deze op het eind van het stuk de

1) Zie Von Schack, t.a. p. II p. 624; Ticknor, t.a. p. I p. 681; Klein, t.a. p. XI 1 p. 37.

2) Dit blijspel werd uitgegeven te Amst. 1658 4^o; 2de druk Amst. 1667 8^o; Amst. 1699, 8^o; Amst. 1721. 8.

3) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 261.

[p. 109]

ondeugd niet gestraft heeft, maar den leugenaar doet zegevieren¹⁾, evenals ook Pels gezegd had: ‘hoe mort

Men op den Loogenaar, dat zijn bedrog niet wordt

Gestraft in 't einde; maar onaangezien zijn liegen,
En Juffers, Kameraads, ja Vader zelfs bedriegen,

Het alles uitvalt naar zijns harten wensch, en lust.

Hoe 't wordt ontschuldigd bij Corneille, is ons bewust;

Maar wordt zijn reden van verschooninge aangenomen
Voor overreeding? neen, 't wil in den man niet komen;

Wij zien te graag, dat hij, wien we onrecht geeven, lijdt’²⁾.

Die, door de leden van Nil Volentibus Arduum zoo sterk afgekeurde, fout in eenen dichter, dien zij overigens schier afgodisch vereeren, is, merkwaardig genoeg, alleen aan de omwerking door Corneille te wijten. De Spaansche leugenaar, die trouwens minder hinderlijk bedrieglijk is dan die van Corneille, ontgaat de verdiende straf niet³⁾.

Door de samenwerking van Sebastian de Villaviciosa en Juan de Zavaleta kwam tot stand het blijspel La dama corregidor⁴⁾, dat door Montfleury vertaald werd onder den titel La femme juge et parti. Door Adriaan Peys nu werd van het Fransche stuk weder eene vertaling geleverd, getiteld: De vrouw rechter en partij van haar man⁵⁾.

Ook de werken van Calderon zijn door de Franschen ijverig vertaald of bewerkt. Van zijn treurspel La gran Zenobia (1635)⁶⁾ leverde Montauban in 1650 eene bewerking, getiteld Zenobie, reine d'Arménie, die weder bij ons in 1667 werd overgebracht door Claude de Grieck als Zenobia, treurspel met de doodt van

1) Zie Naauwkeurig onderwijs in de Tooneelpoëzij, bl. 228.

2) Zie A. Pels, Gebruik en Misbruik des Tooneels, 3de druk Amst. 1718 bl. 48.

3) Zie Klein, t.a. p. XI p. 48 vlgg.

4) Te vinden in het XIIde deel (1658) van de verzameling comedias nuevas, die te Madrid verscheen. Zie Von Schack, t.a. p. III p. 528 en Nachträge p. 105.

5) Er bestaan uitgaven van te Amst. in 1746 en 1781 8^o.

6) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 183, Nachträge p. 104; Ticknor, t.a. p. II p. 47; Klein, t.a. p. XI 2 p. 365.

[p. 110]

kaizer Aureliaen. Calderon's La dama duende (1629)¹⁾ werd o.a. door d'Ouville bewerkt onder den titel l'Esprit follet, en van dat stuk bezitten wij in onze taal twee vertalingen, van welke de eerste, door Adriaan Peys in 1670 bezorgd, De nachtspookende juffer, door Nil Volentibus Arduum gecritiseerd werd door middel van de ‘narijming’, die Lodewijk Meyer er van gaf onder den titel Het spookend weeuwtje²⁾. In de voorrede (vóór den druk van 1713) spreekt Meyer van de verschillende verbeteringen, die er zijn aangebracht, en van ‘de zorg door ons genoomen omtrent de wanschikkelijkheid der Fransche stelling van l'Esprit Follet, te verschikken, en ons spel in alles te vormen tot een gevoeglijk Tooneelstuk, dat het hooren en zien der kenneren mogt verdienen.’

Het blijspel van Calderon, El Alcaide de si misme³⁾, werd in 1655 vertaald door Thomas Corneille als Le geolier de soimême, en dat laatste verscheen weder in 1678 te Amsterdam als De sipier van zich zelven uit de pen van P. van Geleyn⁴⁾. Calderon's El mayor monstruo los zelos⁵⁾ is het origineel der Marianne, welk stuk door F. Tristan l'Hermite in 1636 werd uitgegeven, en in 1685 onder den titel Herodes en Mariamne door Katharina Lescailje werd vertaald⁶⁾. Calderon's Encanto sin encanto⁷⁾ werd in 1660 vertaald door Lambert onder den titel Magie sans magie, en dat weêr door J. van Meekren in 1690 als: De toverij zonder toverij.

Zooals tegenwoordig voorgoed is uitgemaakt, kan ook de Heraclius (1647) van Pierre Corneille niet op oorspronkelijkheid

1) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 447; Ticknor, t.a. p. II p. 41; Klein, t.a. p. XI 2 p. 34.

2) De 2de druk verscheen Amst. 1677 8^o; verdere uitgaven zijn: Amst. 1697 8^o; Amst. 1706 8^o; 3de druk, Amst. 1713 8^o; 4de druk Amst. 1715 8^o; Amst. 1720 8^o.

3) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 217, 447.

4) Uitgegeven te Amst. 1678 8^o; Amst. 1679 8^o; Amst. 1705 8^o; Amst. 1737 8^o.

5) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 178, Nachträge p. 104; Ticknor, t.a. p. II p. 31.

6) Uitgegeven te Amst. 1685 8^o; Amst. 1730 8^o; Amst. 1731. 4^o (in het derde deel van hare Mengel- en Tooneelpoëzij); Amst. 1757 8^o; Amst. 1791 8^o.

7) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 243, 447.

[p. 111]

bogen, maar is het stuk eene bewerking van Calderon's werk, getiteld En esta vida todo es verdad y todo mentira (1622)¹⁾. Frans Rijk was het bij ons, die in 1695 het stuk van Corneille vertaalde²⁾. Een ander stuk van Calderon, El Astrologo fingido³⁾, vond, behalve in anderen⁴⁾, ook in 1648 eenen vertaler in Thomas Corneille, wiens blijspel Le Feint Astrologue weêr in het Nederlandsch vertaald werd door J.F. Cammaert onder den titel: Den Valschen Astrologant, blijspel met sangen van de uytvinding van F. Krafft, Brussel 1763; terwijl wij wel eene andere vertaling zullen te zien hebben in Don Ferdinand oft Spaenschen Sterrekijker, vertoond op de zaal van het St. Lucasgild te Antwerpen, den 21^sten October 1714, en met meer recht aan Barbara Ogier⁵⁾, dan aan haren vader Guilielmo toegeschreven⁶⁾, daar deze reeds den 20^sten Febr. 1689 overleed.

Men heeft nagegaan, dat het stuk van Antonio Hurtado de Mendoza († 1644), getiteld: El marido hace muger, de bron is geweest voor Molière's Ecole des maris, ofschoon dat stuk ook bekendheid verraadt met Lope de Vega's Discreto enamorado en diens El mayor imposible⁷⁾. Bij ons nu zijn de Steiloorige Egbert, of de twee ongelijke broeders, door P. Verloove in 1690 te Amsterdam, en Het school van de mannen, door A. van Bulderen uitgegeven, beide vertalingen van Molière's blijspel.

Vier stukken van Francisco de Rojas (geb. 1607) kwamen, door het Fransch heen, bij ons op het tooneel: vooreerst zijn, in 1640 te Madrid uitgekomen, Obligados y ofendidos of Gorron de Sa-

1) Zie Klein, t.a. p. XI 2 p. 483.

2) Uitgegeven te Amst. 1695 8^o; Amst. 1735 8^o, Amst. 1762 8^o; Amst. 1782 8^o

3) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 246, 247; Ticknor, t.a. p. II p. 40.

4) O.a. in Dryden, die het in het Engelsch vertaalde onder den titel An Evenings Love or the Mock Astrologer.

5) Door Snellaert, Belgisch Museum IX bl. 308.

6) Door J.F. Willems, Verhandeling over de Nederduitsche Tael- en Letterkunde, Antwerpen 1819 II bl. 130.

7) Zie Von Schack, t.a.p. Nachträge p. 104

[p. 112]

lamanca, in 1654 vertaald en omgewerkt door Scarron onder den titel L' Escolier de Salamanque ou les généreux ennemis, waarvan Blasius zijne vertaling, De edelmoedige vijanden, den 28^sten Nov. 1658 ten tooneele bracht¹⁾. Ook een ander door hem in 1640 te Madrid uitgegeven stuk, Donde hay agravios no hay celos²⁾, werd door Scarron in 1645 vertaald, en wel onder den titel Jodelet ou le Maître Valet, en naar dat laatste bewerkte Joh. Kommelijn Kaspsz, ook blijkens zijne voorrede, in 1683 zijn Jodelet of de knecht meester en de meester knecht³⁾. Een derde stuk: No hay padre siendo rey⁴⁾ werd door Rotrou vertaald onder den titel Venceslas, en uit het Fransch in 1686 weêr overgebracht als Wenseslaus, koning van Poolen, door Katharina Lescailje⁵⁾. Het vierde eindelijk, Entre bobos anda el juego of Don Lucas del Cigarral⁶⁾, in 1650 door Thomas Corneille vertaald als Don Bertrand de Cigarral, zag bij ons in 1712 als Don Bertran de Cigarral te Amsterdam het licht.

Van Agustin Moreto y Cabaña vertaalde Scarron in 1653 El Marques del Cigarral⁷⁾ onder den titel Don Japhet d'Arménie, welk stuk weder het origineel is van Claude de Grieck's in 1657 te Amsterdam verschenen en daar den 23^sten April van dat jaar vertoond⁸⁾ blijspel Don Japhet van Armenien, Eindelijk kunnen wij nog opmerken, dat het stuk van de gebroeders Diego en Jose Figueroa, Dama capitan⁹⁾, door Montfleury onder den titel Fille capitaine in het Fransch werd vertaald, en daaruit in 1707 tweemaal werd overgebracht in het Nederlandsch

1) De eerste druk is van 1659 te Amst. 4^o, een derde van 1671 Amst. 8^o.

2) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 324; Klein t.a. p. XI 1. p. 230.

3) Uitgegeven te Amst. 1683 8^o; Amst. 1720 8^o; Amst. 1771 8^o.

4) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 309; Klein, t.a. p. XI 1 p. 187.

5) Uitgegeven te Amst. 1686 8^o; Amst. 1715 8^o en Amst. 1731 4^o (in het derde deel van hare Mengel- en Tooneelpoëzij).

6) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 322; Klein, t.a. p. XI 1 p. 187, 211.

7) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 354, 448.

8) Zie Wijbrands, t.a.p. bl. 261.

9) Zie Von Schack, t.a. p. III p. 405, 448.

[p. 113]

onder den titel De juffer kapitein, door Frans Rijk¹⁾ en door Ph. Malfait de Jonge²⁾.

Ongeveer dertig stukken ten minste zijn dus, zooals wij zagen, bij ons uit het Fransch vertaald, die eigenlijk Spaansche stukken kunnen genoemd worden. Van de zeventig tooneelstukken, die ik aanhaalde, zijn er veertig reeds vóór de tijdelijke sluiting van den schouwburg in 1672, waar zij bijna alle vertoond werden, m.a.w. vóór de overwinning door Nil Volentibus Arduum behaald, geschreven, en wel tusschen 1637 en 1672; de andere, grootendeels uit den Franschen koker gekomen, kort na dien tijd of in de eerste helft van de achttiende eeuw. De invloed van het Spaansch tooneel kan dus allesbehalve gering genoemd worden, te minder wanneer men bedenkt, dat ook in vele niet vertaalde stukken de Spaansche geest heerscht, en vele andere geput zijn uit romans, die oorspronkelijk ook weder uit Spanje hierheen overkwamen. Wanneer het dus geldt eene verklarende geschiedenis te geven van de Nederlandsche letterkunde in het algemeen, en het Nederlandsch tooneel in het bijzonder, mag men den invloed van het Spaansch evenmin over het hoofd zien, als dien van het Latijn, den invloed van Lope de Vega evenmin als van Seneca. Meer dan de Engelsche en Italiaansche letterkunde, meer zelfs dan de Fransche romans en de overleveringen der middeleeuwen, welke laatste belangrijker bijdragen hebben geleverd tot onze letterkunde in de zeventiende eeuw, dan men gewoonlijk aanneemt, heeft de Spaansche litteratuur er het hare toe bijgedragen, om het romantisme hier te lande krachtig te doen leven tegenover en dikwijls ook naast het classicisme. Eerst door het volle licht op dat romantisme te laten vallen begrijpt men het streven der mannen uit de classieke school, begrijpt men de

1) Uitgegeven te Amst. 1707 8^o, en 2de druk, Amst 1720.

2) Uitgegeven te Amst. 1707 8^o. Het was reeds met geringe afwijking in 1706 verschenen onder den titel Krispijn Kapitein, blijspel, en werd onder dien titel in 1741 te Amst. herdrukt.

[p. 114]

eigenaardige plaats, die Vondel onder de letterkundigen niet alleen van Nederland, maar van geheel Europa inneemt. Terwijl de romantische richting in de zeventiende eeuw eigenlijk de richting van den tijd was, en zeker ook de meest populaire, heeft Vondel de richting der zestiende eeuw, waarin hij geboren werd, die der zoogenaamde tweede renaissance, gevolgd tot den hoogsten top. In geen ander land heeft de geest der rederijkers zich zoo stout verheven als hier door het genie van Vondel, maar zijn lang leven maakte hem jaren vóór zijnen dood reeds tot eene hoog vereerde, maar weinig gevolgde, antiquiteit. Leefde hij nog lang genoeg, om ook het romantisme te zien bestrijden door eene nieuwe richting, die van het Fransch classicisme, het was eene dwaling van hem, toen hij meende daarin de herleving van zijne eigene denkbeelden te mogen zien. Tegenover zijne levende poëzie steekt het koude proza van Nil Volentibus Arduum jammerlijk af; aan zijn idealisme is het halfbakken realisme der Fransche school al even weinig verwant, als het grillig romantisme. Vandaar dat Antonides, die zoowel bij Vondel als bij de Franschen ter school ging, zich van één van beiden moest losrukken, en de zijde van zijnen oudsten leermeester bleef houden, wiens laatste leerling van beteekenis hij was. Doch ook het romantisme moest voor den al te verstandigen geest der achttiende eeuw wijken, om alleen nog maar omstreeks het begin der negentiende eeuw onder anderen vorm voor korten tijd het hoofd weder op te steken; en dat zal het zeker ook later nog wel eens weêr doen, als de psychophysiologische bellettrie van onzen tijd eens haren tijd zal hebben gehad.

Groningen, Mei 1880.

j. te winkel.