Tiecelijn. Jaarboek 9 (jaargang 29)

[p. 180]

Reynaertreminiscenties in de Nederlandstalige jeugdliteratuur
Frits Booy

Inleiding

Eeuwenlang hebben Van den vos Reynaerde en Reynaerts historie tot de verbeelding van tallozen gesproken en deze dierenverhalen zijn daarom vele malen uitgegeven. Vanwege de boeiende en leerzame aspecten zijn beide verhalen ook voor de jeugd vaak naverteld, meestal ingekort en/of bewerkt. Die navertellingen verschenen vanaf 1834, zoals die van Jan Frans Willems (1834), Agatha (1872), Suze Andriessen (ca. 1890), P.A.E. Oosterhoff (1922) (afb.1), D.L. Daalder (1953), Jan Mens (1959) en Paul Biegel (1972).

Afb. 1 P.A.E. Oosterhoff, Reinaart de Vos. Voor kinderen bewerkt. Met teekeningen van W. Heskes. Bussum 1922.

[p. 181]

Het is niet erg gewaagd om te veronderstellen dat dergelijke populaire verhalen hun sporen in andere dierenverhalen voor de jeugd hebben nagelaten. Daarom ben ik in die jeugdverhalen op zoek gegaan naar elementen die verwijzen naar Van den vos Reynaerde of Reynaerts historie. Het betreft vooral overeenkomstige antropomorfe dieren en hun naam, karakter en mentaliteit en overeenkomstige verhaalsituaties.

Nederlandse verhalen

Ontlening van namen

De meest bekende ontlening is natuurlijk de naam van de vos, in jeugdboeken meestal Rein of Reintje geheten. Deze is in de meeste verhalen de boosdoener zoals uit de volgende voorbeelden zal blijken.

In het dierenplaatjesalbum Avonturen van Rein de Vos en Zwans de Gans (1930)¹ beschrijft H. Pilon een reis van een gans en een vos. Deze willen vele dieren ontmoeten. Om dat te bereiken vliegt de gans met de vos op zijn rug half Europa over. Daardoor leren de lezertjes honderd dieren (o.a. Bruin de beer) kennen, die worden afgebeeld door middel van plaatjes die in het album geplakt moeten worden.² De meeste dieren zijn het slachtoffer van de mens: slakken worden verdelgd, rupsen verbrand, eendeneieren geroofd en hazen geschoten. Daarom proberen de dieren samen te werken, zoals de vos en de gans, maar ze belagen elkaar ook, zoals de vos de fazant.

In Kikkertje-Dikkertje (ca. 1935)³ van Jac. van der Klei wordt de hoofdpersoon, een kikker, bedreigd door vos Reintje Knap, maar hij is de vos te slim af en vlucht weg met een ooievaar. Wel een waagstuk voor een kikker! Maar het feit dat de kikker zelfs de ooievaar meer vertrouwt dan de vos, zegt wel iets over de kwalijke reputatie van deze rode rakker. In Reintje de struikrover (ca. 1950)⁴ maken we kennis met een vos die een postkoets vol dieren wil overvallen (afb. 2). Maar de moedige eekhoorn Tim belaagt hem met een zak vol kastanjes en de boef wordt door andere dieren overmeesterd. Albert van Nerum vertelt ons in Reintje, Roodbaardje en Geelstaartje (1957)⁵ over het opgroeien van drie jonge vosjes (zie de titel) en andere dieren, dat heel natuurgetrouw wordt weergegeven.

In Slimme Reintje de Vos (ca. 1950)⁶ door tante Lucille gaat vos Reintje samen met ‘meneer Wolf’ op jacht naar een lekker hapje. De vos verslindt een

1 H. Pilon, Avonturen van Rein de Vos en Zwans de Gans. Het tweede honderd dierenboek. Plaatjes en bandversiering naar teekeningen van E.C. Leegstra, Kampen, N.V. Stoomkoffiebranderij en Theehandel Kanis & Gunnink, 1930.

2 Natuurlijk alleen verkrijgbaar via de pakjes koffie en thee van Kanis & Gunnink in Kampen!

3 Jac. van der Klei, Kikkertje-Dikkertje. Illustraties van D. Viel, Laren, A.G. Schoonderbeek, z.j. (ca. 1935).

4 Reintje de struikrover, z.pl., z.u., z.j. (ca. 1950).

5 Albert van Nerum, Reintje, Roodbaardje en Geelstaartje. Band en omslag: Rein van Looy; illustraties: Ivo Queekers, Antwerpen, Uitgeverij De Branding, 1957.

6 Tante Lucille, Slimme Reintje de Vos. Geïllustreerd door J.C. van Hunnik, Amsterdam, Mulder & Zoon N.V., z.j. (ca. 1950).

[p. 182]

geitje, echter zonder de wolf mee te laten eten. Daarna vleit hij een raaf zo, dat die zijn kaas aan de vos kwijtraakt, en eet hij een kip op die gouden eieren legt. Maar aan het eind wordt de vos door de boer van de kip gedood en komt de kip met een gouden ei uit de vossenmaag tevoorschijn! Diverse bekende verhalen lopen hier duidelijk in elkaar over.

In Hoe Rein de vos gestraft werd (ca. 1980)⁷ van A. Bouman steelt Rein de Vos het voedsel van Mieke Eend, Fiepje Konijn en Minke Egel. Maar de drie gedupeerde dieren weten met een list de dief te pakken. Ze laten hem struikelen over een touw, dat zij voor de deur van zijn hutje hebben gespannen, waardoor de vos met zijn snuit in een grote door hen aangebrachte plas zwarte verf valt. Zo kunnen ze hem overmeesteren en het voedsel terughalen. Op de omslag van het boek staat een rechtbank afgebeeld, die echter in het boek zelf niet voorkomt (afb. 3).

In Avonturen van Rein de Vos en Zwans de Gans is sprake van Bruin de beer. Er zijn meer jeugdverhalen waarin een beer Bruin of Bruun wordt genoemd zoals in Bruun, de beer! (1927)⁸ van W.G. van de Hulst. Daarin draagt een weggeraakt en weergevonden speelgoedbeertje die naam.

7 A. Bouman, Hoe Rein de vos gestraft werd. Geïllustreerd door J.C. van Hunnik, Amsterdam, HEMA-uitgave, z.j. (ca. 1980).

8 W.G. van de Hulst, Bruun, de beer! Met teekeningen van Tjeerd Bottema. ‘Voor onze kleinen’, nr. 7, Nijkerk, G.F. Callenbach N.V., z.j. (1927).

Satirische elementen

In een aantal jeugdverhalen met Reynaertreminiscenties wordt stevig de spot gedreven met allerlei personen, opvattingen en situaties. Ze eindigen veelal met een sterke moraal. Zeer satirisch is het berijmde verhaal De streken van Reintje van der Schalk, Markies van Eijerstruiven (ca. 1840).⁹ Daarin vervangt de schalkse edelman Reintje (een vos) voor een tijd de koning van Frankrijk (een mens).

Hij [=Reintje] sprak: ‘Ik wil mij in Parijs,
Bij 's Konings hof gaan voegen!’
Daar stapt sinjeur in zijn karos,
Bespannen met vier katten,
Een olifant was zijn koetsier,
En zijn lakkeijen ratten.
En toen hij in de groote stad,
Zeer deftig was gekomen,
Toen riep het volk, geheel verbaasd:
‘Daar rijdt de Paus van Romen!’ (afb. 4)

9 De streken van Reintje van der Schalk, Markies van Eijerstruiven. Tweede druk. Rotterdam, Mensing en Van Westreenen, z.j. (circa 1840).

[p. 183]

Afb. 2 Afbeelding uit: Reintje de struikrover (ca. 1950).

Afb. 3 Hoe Rein de vos gestraft werd (ca. 1980).

De vos benoemt een ezel tot kanselier, wolven tot staatsraden, bokken tot ambassadeurs en bloedzuigers (!) tot advocaten. Maar niet iedereen accepteert zijn positie, want als Reintje eenvoudige boeren wil bedriegen, hebben ze dat door. Ze mishandelen hem en sturen hem terug naar het dierenrijk. En de moraal?

Leert kinderen, uit dit verhaal,
En houdt het voor geen logen:
Wie and'ren steeds bedriegen wil,
Wordt eind'lijk zelf bedrogen:
Want als het lot verkeeren zal,
Komt steeds de hoogmoed voor den val.

In Reintje de Vos (ca. 1890)¹⁰ gaat de vos in vermomming van een deftig heerschap op pad:

10 Reintje de Vos, Amsterdam, z.u., z.j. (ca. 1890).

[p. 184]

[...] als men hem over dag zag uitgaan, eene sigaar in den mond, een rotting [rotan wandelstok] in de hand, met zijn ronden hoed op en zijne hooge glimmende laarzen aan, met zijn besten jas om het lijf en een plaid over den arm, zou men hem waarlijk, zoo zijn staart hem niet verraden had, voor een Gentleman van de eerste kwaliteit gehouden hebben. (afb. 5)

Deze ‘gentleman’ gaat echter uit stelen: druiven bij baron van Doggenstein (een hond) en eieren bij boerin Kippers (een kip). Hij pakt een haas en sleept hem naar zijn hol om hem daar op te eten. Als Reintje dat ook met vrouw Kippers wil doen, wordt hij door de gendarmes (honden) gearresteerd en na een rechtszaak opgehangen.

Afb. 4 Afbeelding uit: De streken van Reintje van der Schalk, Markies van Eijerstruiven (ca. 1840).

In de verhalenbundel Nieuwe avonturen van de vos Reinaert (ca. 1942)¹¹ (afb. 6) van Frans van den Dungen komen we Rein, Bruin, Isegrim, Tibeert en Cuwaert tegen. Er zijn ook andere dieren aanwezig zoals een os, ekster, waakhond, pluim-

11 Frans van den Dungen, Nieuwe avonturen van de vos Reinaert. Met een tekening op de voorzijde van Piet Broos, z.pl., z.u., z.j. (ca. 1942).

[p. 185]

vee en kikkers. Deze nieuwe avonturen zijn knap en geestig uitgewerkt. Zo neemt Rein Bruin de beer te grazen door voor hem uit een kelder van een bakker via een getralied raam een pot honing te stelen. Rein heeft echter de honing opgesnoept en de pot gevuld met groene zeep. Bruin reageert woedend en dreigt de vos te grijpen. Die maakt de beer dan wijs dat hij de vos sneller kan pakken, als hij zijn poten met groene zeep insmeert. De domme beer doet dat en valt meteen op zijn snuit, zodat de vos kan ontkomen.

In een ander verhaal vertelt Van den Dungen over een os die dokter wil worden. Rein zal hem les in Latijn geven, want die taal moet een arts nu eenmaal beheersen. Het ‘Latijn’ van Rein bestaat slechts uit Nederlandse woorden met wisselende uitgangen -os en - um. Duidelijk wordt hier de draak gestoken met schijngeleerdheid:

Afb. 5 Afbeelding uit: Reintje de Vos (ca. 1890).

Afb. 6 Nieuwe avonturen van de vos Reinaert (ca. 1942).

Wanneer ik [zegt Rein] b.v. in 't latijn wil zeggen: ‘Ik lust een konijntje’, dan zeg ik niet: Ikum lustum eenum konijntjum! En ik zeg ook niet:

[p. 186]

Ikkos lustos eenos konijntjos! Maar ik zeg: Ikkum lustos eenum konijntjos! Begrepen?’ ‘Begreepos’, antwoordde de os. ‘Prachtigum’, zei Reintje, ‘meer hoef je er niet van te weten. Nog een goede raad: Praat nu niet te veel latijn. Doe 't alleen in ernstige gevallen en zorg dan dat je er geleerd bij kijkt. Ik zal nog een bril voor je maken, zodat je er als een echte dokter uitziet en dan kun je morgen aan je practijk beginnen.[...]’ ‘Hetos komtum inos ordum’, antwoordde de os.

In het laatste verhaal worden Bruin de beer en Isegrim de wolf vanwege hun hebzucht weer door Rein te grazen genomen. Die doet net alsof hij stervende is en dicteert zijn testament aan een notaris. Beer en wolf worden daarin vele goud- en zilverstukken beloofd. Na Reins ogenschijnlijke dood bekostigen ze de kist, twee grafkransen en het begrafenismaal. Daarna blijkt echter uit twee brieven, dat ze door de vos, die intussen is verdwenen, zijn beetgenomen. In de brief aan Bruin zijn verwijzingen naar de Kriekeput en de zogenaamde schat te vinden. De inhoud luidt als volgt:

Hoog vereerde Vorst!
Drink 't Galgenven leeg en als ge op de bodem aangekomen bent, graaf dan in 't midden een kuil van zeven en twintig voet diep en gij zult een pot met gouden ducaten vinden, waar meer dan genoeg inzit, om heel uw leven te rentenieren.
Uw toegenegen
REINAERT.

Het boekje Reintje verwekt onrust (1946)¹² verwijst naar de Tweede Wereldoorlog, die toen net achter de rug was. In Molendal, het rijk van de egelkoning, waar diverse dieren leven, komt Reinaard de Vos binnenvallen en rooft een haasje. De dieren vallen daarna de wrede vos aan met projectielen (levende egels) en vliegtuigen (wespen); uiteindelijk wordt de vos vermorzeld door een grote steen. Een duidelijke parallel met die oorlog en een bespotting van de Duitse bezetters, voorgesteld als een sluwe vos die uiteindelijk een gewelddadige dood vindt.

12 Reintje verwekt onrust. Met teekeningen van Hans Held, Amsterdam, z.u., 1946.

Andere ontleningen

Er bestaan twee jeugdboeken van A.D. Hildebrand waarin vossen de hoofdrol spelen. In Valko de vos, de kleinzoon van Reinaert (1937)¹³ is sprake van vos

13 A.D. Hildebrand, Valko de vos, de kleinzoon van Reinaert, Amsterdam, N.V. de Arbeiderspers, 1937, en Valko de vos en zijn vrienden, Amsterdam, N.V. de Arbeiderspers, 1938. Beide met illustraties van W.A. van de Walle.

[p. 187]

opa Reinaert. Valko merkt dat er erg negatief over zijn opa wordt gesproken en weet door zijn positieve daden het slechte vossenimago op te vijzelen.

In Reinaard de Vos speelt voor huisbaas (1946),¹⁴ een verhaal van Vadertje Brombeer, (afb. 7) verhuurt de vos het huis van heks Amalia, die naar een heksenvergadering is, voor vijf potten honing aan Vadertje Brombeer. Diens vrouw wil echter niet in een heksenhuis gaan wonen en de vos dreigt de beren dan met een rechtszaak. Dus gaan ze er toch maar wonen. Na een tijdje komt de heks thuis en eist haar huisje op. De beren vertrekken echter niet, want door het heksenhuis te hebben schoongemaakt, is het onttoverd. Voor straf laat de heks Reinaard drie dagen en nachten lang dansen en verjaagt hem daarna uit zijn huis om er zelf in te trekken.

A. Blommaert heeft in zijn verhalenbundel Reinaart de Vos (1950)¹⁵ elementen uit Van den vos Reynaerde, maar vooral uit de Roman de Renart opgenomen. Zo vinden we er het verhaal van een zieke leeuw, die volgens de vos alleen maar met het vet van poezen, een poot van een beer en de pels van een wolf te genezen is. Aan het eind van de bundel treffen we in het kort het verhaal van Van den vos Reynaerde aan.

Afb. 7 Reinaard de Vos speelt voor huisbaas (1946).

Afb. 8 Suske en Wiske. De rebelse Reinaert (1985)

14 Reinaard de Vos speelt voor huisbaas. Een verhaal van Vadertje Brombeer, Amsterdam, De Bezige Bij, 1946.

15 A. Blommaert, Reinaart de Vos. Illustraties: Jan Grig (?), z.pl., Uitgeverij Het Park, 1950.

[p. 188]

Nederlandse beeld- en stripverhalen

Marten Toonder

Vanaf 1941 verschijnen er vele Reynaertelementen in strip- en beeldverhalen voor de jeugd zoals die van Marten Toonder. Deze werd en wordt zeer gewaardeerd om zijn geestige en originele gebruik van dieren in de door hem geschreven en getekende beeldverhalen. In zijn verhalen over de avonturen van Panda en van Tom Poes en heer Bommel komen verscheidene Reynaertdieren voor.

Pandaverhalen

In sommige verhalen over de jonge wat naïeve Panda (een pandabeer) blijft Toonder in een aantal opzichten vrij dicht bij Van den vos Reynaerde, want we treffen er de volgende personages aan: een naamloze koning (een leeuw) en drie hovelingen: Joris, baron Goedbloed (van) Maupertuus (een vos), baron Bruun (een beer) en markies d'Isengrim (een wolf). In Panda en de meesterdief (1946)¹⁶ verneemt Goedbloed dat de koning de schat van koning Ermeric zoekt. Hij bezorgt de vorst een schat, maar die bestaat uit kostbaarheden die Goedbloed uit de schatkamer van de koning gestolen heeft. Een sigaar uit eigen doos dus! De vos wordt echter ontmaskerd en door een rechtbank ter dood veroordeeld, maar de brave Panda redt hem uit de nood.

Nog meer verwantschap met Van den vos Reynaerde vinden we in Panda en de meester-edelman en Panda en de meester-gemaskerde (1952).¹⁷ Ook hier lezen we over de strijd tussen dezelfde drie edellieden, deels onder een iets andere naam, namelijk baron (van) Malpertus, hertog Bruno en graaf Isen Grim. In beide verhalen worden een beer en een wolf door een vos bij een leeuw verdacht gemaakt en ook hier is sprake van een gestolen schat, een rechtbank en een hofhouding rond een koninklijke leeuw met - naast de al genoemde edellieden - hofmaarschalk Bellin(i)o (een ram) en griffier Martinus (een aap). De laatste twee verwijzen naar Belijn en Botsaert uit Van den vos Reynaerde, maar Martinus verwijst misschien eerder naar Mertijn de aap uit Reynaerts historie.¹⁸

16 Marten Toonder, Panda en de meester-dief, Amsterdam, De Bezige Bij, z.j. (1950).

17 Idem, Panda en de meester-edelman (deel 1) en Panda en de meester-gemaskerde (deel 2), Amsterdam, De Muinck & Co, z.j. (1952).

18 Volgens Paul Wackers. Echter, dat Toonder Reynaerts historie zou hebben nagevolgd, ligt volgens mij niet zo voor de hand, omdat dat verhaal niet erg algemeen bekend is.

De gewiekste oplichter Joris Goedbloed

Een vaak voorkomend personage in de Pandaverhalen is de vos Joris Goedbloed, evenals de hoofdpersoon in Van den vos Reynaerde een gewiekste oplichter met een misleidende speaking name. Een Goedbloed is immers vanouds een onnozel en goedhartig personage en dat is niet ironisch bedoeld.¹⁹ Goed-

19 De naam Goedbloed komt van ‘goede bloed’ en dat betekent ‘goeiige sukkel, onnozele hals, goedzak’. Deze typering komt al voor in 1614 in de dichtbundel Brabbeling (=beuzelpraat) van Roemer Visscher. Het is ook een bestaande Zeeuwse familienaam.

[p. 189]

bloed noemt zich vaak baron (van) Maupertuus of Malpertus en Malpertuus is - zoals bekend - de naam van Reynaerts burcht in het middeleeuwse verhaal. Goedbloed is ook een gladde prater: zo noemt hij stelen een vorm van bezitsspreiding! Hij kan goed toneelspelen, gebruikt de juiste omgangsvormen en doet geleerd. Hij citeert namelijk vaak een tekst, zogenaamd uit de Klassieken, in zogenaamd Latijn.

Een mooi voorbeeld hiervan is te vinden in Panda en de meester-oudheidkundige (1953).²⁰ Goedbloed is opgesloten in een cel en kan daardoor geen oudheden opgraven.

Deze [=Goedbloed] liep juist vol wanhoop in zijn nauwe cel op en neer, en mompelde zachtjes voor zich heen verwensingen. ‘Acharme!!’ zo kermde hij. ‘Reeds de grote denkers riepen vóór mij uit: archaeologica brevis, melancholica longa! Hoe treffend! [...]’ (Goedbloed bedoelt: als opgravingen kort duren, is men lang bedroefd).²¹

Aan het eind van elk verhaal waarin Joris Goedbloed zwendelt, wordt hij steevast ontmaskerd en is hij weer platzak.

Volgens Wikipedia bedoelt Joris Goedbloed het eigenlijk allemaal goed en slaat zijn achternaam op zijn goedaardige karakter. Echter, dat lijkt alleen maar zo, doordat de oplichterspraktijken van Goedbloed uiteindelijk altijd mislukken, maar niet doordat hij zo goedaardig is! Goedbloed bedoelt het namelijk helemaal niet goed. Een duidelijk bewijs hiervoor is te vinden in Panda en de Spoken Meester (1973),²² waarin aan het eind over Goedbloed te lezen valt:

Helaas was er geen spoor van wroeging of inkeer in zijn houding te ontdekken, toen hij daar tussen de door de maan beschenen brokstukken stond. In zijn ogen was zelfs een olijke twinkeling te bespeuren, die daar toch beslist niet thuishoorde. Jammer... het ware zo mooi geweest, als wij hadden kunnen vertellen, dat op dit stille uur een traan van zelfverwijt uit zijn oog was gerold en dat hij had gemompeld: ‘Ik zal het nooit meer doen...’

De naam Goedbloed wordt door Toonder dus ironisch gebruikt.

20 Marten Toonder, Panda en de meester-oudheidkundige. Serie 1-deel 3, Amsterdam, De Muinck & Co, z.j. (1953).

21 Dit potjeslatijn is een verzonnen variant van een echt klassiek citaat Ars longa, vita brevis van de Griekse arts Hippocrates; vrij vertaald: Het duurt lang om de (genees)kunst te beheersen, maar het leven is kort.

22 Idem, Panda en de Spoken Meester, z.pl., Uitgeverij Skarabee, z.j. (1973).

Bommelverhalen

Vanaf het derde deeltje van de serie over Tom Poes en heer Bommel (waarin heer Bommel zijn intrede in deze beeldverhalen doet) komen er altijd enkele personages uit Van den vos Reynaerde voor. Zo is Tom Poes te vergelijken met

[p. 190]

Tibeert de slimme, behoedzame kater, de beer heer Bommel met de goedwillende maar niet zo snuggere smulpaap Bruun en de standsbewuste en hooghartige haan markies de Cantecler de Barneveldt lijkt op de deftige haan Cantecleer. Een aantal keren komt er in de Bommelverhalen een sluwe vos voor.

In Het slaagsysteem (1955)²³ vinden we zo'n rode rakker: het is de gewiekste zakenman en oplichter met de speaking name Simon O. Slagslager. In vijf andere Bommelverhalen, zoals in De talisman (1954)²⁴ en De toekomer (1979),²⁵ is de vos de al genoemde meester-oplichter Joris Goedbloed. In het laatste verhaal munt Goedbloed uit in allerlei vermommingen met bijpassende speaking names en taalgebruik: inspecteur Eerhart, hoofdambtenaar Kreukniet, actievoerder Quaatbloet, detective Bonafiet en baron de Malpertus. Allemaal zeer vindingrijk van Goedbloed, dus... van Toonder! Die was blijkbaar zeer ingenomen met zijn creatie, want hij laat deze geslepen vos in vele avonturen als meesteroplichter een hoofdrol spelen.

23 Idem, Het slaagsysteem, Amsterdam, NRC-Handelsblad, 1955.

24 Idem, Tom Poes en de talisman, Amsterdam, NRC-Handelsblad, 1954.

25 Idem, De toekomer, Amsterdam, NRC-Handelsblad, 1979.

Andere voorbeelden

Ook Jean Dulieu laat in de eerste drie deeltjes over Paulus de Boskabouter, door hem geschreven en getekend, een vos opdraven. Die heet Rein en is de slechterik van het verhaal, maar uiteindelijk laat hij zich op zijn kop zitten. In deeltje vier, Gevaarlijke ontmoetingen (1949),²⁶ neemt de heks Eucalypta die rol van hem over. Zij jaagt door haar valse aard en nare optreden de dieren van het bos veel meer dan de vos de stuipen op het lijf. Blijkbaar vond Dulieu de vos niet zo geslaagd als kwade genius; hij kon met een valse heks en haar akelige toverkunsten veel meer effect bereiken.

Studio Willy Vandersteen verwijst in het stripboek De vrolijke valstrik (1985) soms vaag naar Reynaertverhalen, maar volgt in De rebelse Reinaert (1998)²⁷ Van den vos Reynaerde vrijwel op de voet. In dit stripboek (afb. 8) spelen Suske, Wiske en Lambik (uiteraard!) een hoofdrol. Dat blijkt onder andere uit hun strijd met een geheimzinnig drietal, de bevrijding van Bruun de beer uit de dichtgeklapte boom door Lambiek en de redding van Tibeert de kater uit een brandende schuur door Suske en Wiske. Beide stripverhalen zijn nogal voorspelbaar en bevatten eigentijdse grappen en/of verwijzingen (zoals naar de Dutroux-affaire en de gekkekoeienziekte).

26 Jean Dulieu, Paulus. Gevaarlijke ontmoetingen. Vierde deeltje, Amsterdam, N.V. De Arbeiderspers, z.j. (1949).

27 Studio Willy Vandersteen, De vrolijke valstrik, Antwerpen/Amsterdam, Standaard Uitgeverij, 1985, en Paul Geerts/Studio Willy Vandersteen, De rebelse Reinaert, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 1998.

[p. 191]

Vertalingen met Reynaertelementen

In de negentiende eeuw schreven de gebroeders Grimm De bruiloft van mevrouw Vos.²⁸ In dat verhaal is sprake van een mooie, jonge moervos met een kat als dienstmeisje. De moervos is weduwe en wil hertrouwen. Er zijn zes gretige gegadigden: een wolf, een hond, een haas, een beer, een das en een jonge vos. De laatste wordt (uiteraard!) de gelukkige vanwege zijn slankheid, zijn rode jas, zijn scherpe neus en zijn mooie pluimstaart. Weliswaar hebben de dieren bij Grimm geen naam, maar ze komen wel alle in de Reynaert voor. Jacob Grimm kende Van den vos Reynaerde goed; hij speelde een belangrijke rol bij de overlevering van de Reynaert en de bezorging van de ‘oude’ tekst.

F.H. van Leent lijkt in Snaaksche Avonturen van Reintje de Vos²⁹ (ca. 1900) (afb. 9) in dichtvorm grotendeels Van den vos Reynaerde te volgen, maar het blijkt bij nader inzien Reynaerts historie te zijn. Aan het eind zien we namelijk op een afbeelding Reintje de vos met een wolf vechten en wordt volgens de tekst Reintje door koning Leeuw tot minister benoemd, omdat de vos de leeuw een schat heeft bezorgd. Reintje ontvangt van de vorst daarvoor het ridderkruis der deugd als beloning. Ook het slot is positief over de vos:

Prins Poedel gaat met slaanden trom
Door heel het Koninkrijk, alom
Het Koninklijk besluit verkonden -
En vroolijk breekt uit alle monden,
De blijde, blijde juichkreet los:
‘HIJ LEVE LANG, REINIER DE VOS?’
Men kan in dit verhaal weêr lezen:
Aan vleiers wordt steeds eer bewezen.

Aan het eind van het verhaal spreken afbeeldingen en tekst elkaar tegen. De afbeeldingen tonen namelijk een woedende koning Nobel, die door Reintje is bedrogen, en een vos die als pelgrim op stap gaat. De tekst vertelt een heel ander verhaal (zie hiervoor). Van Leent bewerkte vrij willekeurig zijn voorbeeld, een Engels boek van circa 1900, getuige enkele afbeeldingen.³⁰ Ook dat wijst op Reynaerts historie, want Van den vos Reynaerde was rond 1900 nog niet in het Engels verschenen.

De Fransman Benjamin Rabier schreef en tekende voor de jeugd vele amusante prentenboeken over dieren; onder andere maakte hij illustraties bij het prentenboek Roman de Renart. Een ander prentenboek van hem is de verha-

28 Jacob en Wilhelm Grimm, De bruiloft van mevrouw Vos. Illustraties van Gavin Bishop, Voorschoten, De Vier Windstreken, 1995. Vertaling en bewerking van The Wedding of Mistress Fox (retold by Philip H. Bailey, New York, North South Books, 1994) door Nannie Kuiper.

29 F.H. van Leent, Snaaksche Avonturen van Reintje de Vos, z.pl., z.u., z.j. (ca. 1900). Het Engelse origineel heb ik niet kunnen vinden.

30 Afbeeldingen van een naambordje met ‘Mr. Reynard’ erop, van dieren die bij de rechtbank een pruik dragen en van stoelen met op de rug de letters LR (=Leo Rex) zoals VR (=Victoria Regina) bij de Engelse koningin Victoria (1819-1901).

[p. 192]

lenbundel Chantecler, le coq hardi (1909),³¹ die zich afspeelt op een boerderij. Deze uitgave is door Marie Hildebrandt op rijm vertaald, die het boek de titel Geschiedenis van den haan Kantekleer (1910)³² gaf (afb. 10). De vos heet bij haar Reintje. Kantekleer en Reintje zijn uiteraard geen onverwachte namen in een vertaling van dit werk van Rabier. De vos vindt de dood in een zak van naaister Suusje Lap en zijn pels wordt verwerkt tot mof:

Dien afloop ziet ge allen hier.
Die afloop doet U vast plezier,
Want vossen hooren in 't cachot,
Die zijn het best maar achter slot;
En Suusje's werkzak bleek een val.
Die menigeen benijden zal.
Nu 't einde van de jachtpartij -
Wel, Reintje vos kwam niet meer vrij,
Die bond den zak stijf om zijn kop,
Men slachtte hem den dag daarop,
En maakte van het vossenvel
Een mooien mof van fraai model,
Dien men vol dank en diep ontzag
Aan Suusje's voeten nederlag.³³

Uit het Engels vertaalde abc-boeken over dieren gaan bij de letter F soms over een vos (fox), die Rein(tje) heet. In Het dieren A.B.C. boek (ca. 1940),³⁴ berijmd door M. Geisler-Plat staat bij de F:

‘F’ dat is fortuin
Dat Reintje denkt te maken.
De vos wacht sluw op het konijn,
Het zal hem straks wel smaken.

Walt Disney Productions bracht in 1973 een tekenfilm uit over Robin Hood, de legendarische Engelse held van armen en onderdrukten, en publiceerde korte tijd later een aantal dunne boekdelen over dat verhaal.³⁵ De belangrijkste personages bij Disney stammen duidelijk uit middeleeuwse Reynaertverhalen, want Robin Hood is een vos, Kleine Jan is een beer, broeder Tuck lijkt een das te zijn, de schout van Nottingham is een wolf en koning Jan is een leeuw. Jonkvrouw Marian, een moervos, zal aan het eind van het verhaal met vos Robin Hood trouwen.

31 Benjamin Rabier, Chantecler, le coq hardi. Parijs, Tallander (?), 1909.

32 Marie Hildebrandt, Geschiedenis van den haan Kantekleer. Met platen van Benjamin Rabier, Amsterdam, Van Holkema & Warendorf, z.j. (1910).

33 In de laatste regel van haar verhaal dwong het rijm Marie Hildebrandt tot een taalfout.

34 M. Geisler-Plat, Het dieren A.B.C. boek, z.pl., z.u., z.j. (ca. 1940). Origineel en vertaler niet gevonden.

35 Zoals Robin Hood, Amsterdam, Amsterdam Boek, z.j. (ca. 1975).

[p. 193]

Afb. 9 Snaaksche Avonturen van Reintje de Vos (ca. 1900).

Afb. 10 Geschiedenis van den haan Kantekleer (1910).

Een vrij recent voorbeeld van een vertaling is het stripboek Merlijn - Moeder Reinaert (2004)³⁶ met tekst van Joann Sfar. Het is een surrealistisch verhaal met elementen uit de Roman de Renart, die ook in Van den vos Reynaerde voorkomen. Bijvoorbeeld: Isengrin de wolf zit vastgevroren, doordat Reinaert de vos hem heeft aangeraden met zijn staart te gaan vissen. De wolf is hierom boos en ook boos, omdat zijn vrouw door de vos is aangerand. De boze wolf besluit met Merlijn en zijn kameraden naar Maupertuus te gaan om de vos af te tuigen.

36 Sfar & Munuera, Merlijn - Moeder Reynaert, 's-Hertogenbosch, uitgeverij Silvester, 2004. Sfar (tekst) & Munuera (tekeningen); vertaling van Walter Strooper. Het origineel verscheen bij uitgeverij Dargaud in Parijs in 2001.

Afwijkingen van de Reynaerttraditie

In een aantal verhalen met Reynaertreminiscenties vinden we grote afwijkingen van de middeleeuwse voorbeelden. Die bestaan eruit dat de vos aardig en hulpvaardig is voor zijn mededieren, dat naast de vertrouwde personages geheel nieuwe dieren of mensen voorkomen of dat de vos aan het slot van het verhaal voorgoed wordt gevangengezet, verbannen of door geweld wordt gedood.

[p. 194]

B. Braun-Fock geeft in De Trouwe Teddy (ca. 1940),³⁷ een leesboek voor de kleintjes (afb. 11) de vos wel de traditionele naam Reinaert, maar die vertoont niet het traditionele vossengedrag, want hij is aardig en hulpvaardig. In de Disneyversie vinden we naast duidelijke overeenkomsten ook opvallende afwijkingen, want de beer staat aan de kant van de vos, de vos is geen schurk maar een volksheld en aanvankelijk ongehuwd. In de genoemde boeken van A.D. Hildebrand zijn de vossen bevriend met hazen en konijnen!

In Snaaksche Avonturen van Reintje de Vos spreken aan het eind van het verhaal de tekst en de afbeeldingen elkaar tegen en Isegrim als derde bode en prins Poedel met slaande trom komen niet voor in het middeleeuwse voorbeeld. Vele afwijkingen treffen we ook aan in de strip De rebelse Reynaert. Bijvoorbeeld: tovenaar Merlijn, Suske, Wiske en Lambik komen er prominent in voor; Lambik helpt Bruun de beer en Suske en Wiske redden Tibeert de kater; Isengrim de wolf wordt door koning Nobel ontslagen als eerste minister en Lambik wordt zijn opvolger; deze vermomd zich als das om als derde bode van Nobel te fungeren.

In De streken van Reintje van der Schalk, Markies van Eijerstruiven wordt de vos zwaar mishandeld en uit de mensenwereld verbannen, en in Hoe Rein de vos gestraft werd wordt de vos overmeesterd en opgesloten.

Afb. 10 Afbeelding uit: De Trouwe Teddy (ca. 1940).

Afb. 11 Illustratie uit: Reintje verwekt onrust (1946).

37 Beatrice Braun-Fock, De Trouwe Teddy, Antwerpen, De Wilde Roos, z.j. (ca. 1940). Vertaald uit het Duits; vertaler niet gevonden.

[p. 195]

De dood van de vos

In enkele jeugdverhalen vindt de vos de dood. Dat is wel de grootste afwijking van de middeleeuwse vossenverhalen! Het gebeurt in Reintje de Vos, waar hij wordt veroordeeld tot de galg. In Geschiedenis van den haan Kantekleer stikt hij in een zak van een naaister. Dat is wel de meest vernederende afloop voor een vos in een dierenverhaal, die ook wordt afgebeeld! Het boekje Reintje verwekt onrust vertelt, hoe een wrede vos uiteindelijk door de door hem bedreigde dieren vermorzeld wordt met een grote steen. Ook die gewelddadige dood wordt afgebeeld (afb. 12). In Slimme Reintje de Vos wordt de vos door de boer van de kip gedood. Dat een vos gedood wordt, komt in weinig vossenverhalen voor. Het is ook geen reclame voor slimheid natuurlijk.

De strekking van de verhalen

De meeste van de jeugdverhalen met Reynaertreminiscenties zijn bedoeld voor oudere kinderen. Men zou verwachten dat die verhalen vanwege de verwijzingen naar de middeleeuwse satirische Reynaertverhalen ook satirisch zijn, maar dat is slechts bij ongeveer een vijfde van de circa zestig het geval, zoals bij Nieuwe avonturen van de vos Reinaert. Satire vond men blijkbaar doorgaans niet zo geschikt voor kinderen, omdat zij de spot niet zouden begrijpen of negatief zouden kunnen worden beïnvloed. Wat opvalt, is het feit dat de oudste en enkele naoorlogse Reynaertnavolgingen satirisch zijn. Kennelijk werden de eerste bepaald door de traditie en de laatste door de naoorlogse vrijheden.

De strekking van de meeste Reynaertnavolgingen voor de jeugd is opvoedkundig en/of moralistisch: een vos delft het onderspit en wordt gestraft voor zijn wandaden zoals in Reintje de struikrover. Viermaal leidt dat zelfs tot zijn gewelddadige dood, zoals in Reintje verwekt onrust. De jeugd moest leren, dat slechte daden vrijwel nooit lonen. Vóór circa 1960 worden slechte vossen harder gestraft dan erná. Een goede afloop voor de vos of een goedaardige vos vinden we in verhalen voor jonge kinderen, zoals De Trouwe Teddy. Men wilde hen blijkbaar nog niet met slechte karakters en heftige gebeurtenissen confronteren en dat is nog steeds het geval.

Die opvoedkundige en moralistische tendensen zijn niet verbazingwekkend, omdat de verhalen geschreven zijn in een tijd waarin deze tendensen in de kinder- en jeugdliteratuur algemeen waren.

[p. 196]

Conclusies

In circa zestig dierenverhalen voor de jeugd, gepubliceerd vanaf circa 1840 tot en met 2007, zijn personages, mentaliteit en situaties uit Van den vos Reynaerde heel duidelijk of minder duidelijk herkenbaar. In sommige dierenverhalen wordt naar Reynaerts historie verwezen en in een enkel verhaal vinden we elementen uit de Roman de Renart. We herkennen de personages aan hun naam, hun typering en hun rol in het verhaal: sluwe vos, hebzuchtige leeuw, gulzige beer, valse wolf, behoedzame kater, verwaande haan, laffe haas en ijdele ram. In een aantal verhalen wordt sterk van deze middeleeuwse dierenverhalen afgeweken.

De meest herkenbare Reynaertreminiscenties zijn: een vos met de naam Rein(aard) als bedrieger/bedreiger; de kip en de haas als slachtoffers; andere dieren uit het origineel; een hofhouding rond een leeuw; een rechtszaak; een (wel of niet gevonden) schat en het satirische karakter. Opvallend is dat de das, de kater en de haan die in de middeleeuwse verhalen een belangrijke rol spelen, in dierenverhalen voor de jeugd met Reynaertreminiscenties alleen bij Rabier en Toonder (kater en haan) en misschien bij Disney (das) voorkomen.

Snaaksche Avonturen van Reintje de Vos en De rebelse Reinaert staan van alle door mij bestudeerde jeugdverhalen het dichtst bij hun middeleeuwse voorbeelden. De meeste Reynaertreminiscenties treffen we aan in de verhalen van Blommaert, Van den Dungen, Van Leent, Toonder en Vandersteen. Van alle onderzochte uitgaven vind ik de verhalen van Toonder en Van den Dungen het grappigst, origineelst en boeiendst vanwege hun taalgebruik, typeringen en gebeurtenissen.

Doordat diverse elementen uit eeuwenoude verhalen over de sluwe vos tot de verbeelding van de jeugd en van schrijvers en illustratoren van jeugdboeken spraken, zijn vele spannende en vermakelijke Nederlandstalige dierenverhalen voor de jeugd ontstaan. Het merendeel ervan is opvoedkundig en/of moralistisch.

Dat de meeste Reynaertreminiscenties in deze verhalen Van den vos Reynaerde betreffen, ondersteunt de opvatting dat dit verhaal de bekendste vertegenwoordiger van een sterke en brede Europese traditie is.

Met dank aan Paul Wackers.

* Een sterk verschillende versie van dit artikel verscheen in Boekenpost 9, nr. 55, 2001, p. 4-6.

[p. 197]

Geraadpleegde literatuur

•	Rik van Daele, Peter Everaers e.a., De bibliografie van de Nederlandstalige Reynaertbewerkingen van 1800 tot heden. Sint-Niklaas/Ter Hole, 2004.
•	Peter Nieuwenhuizen, ‘Reynaert in stripvorm - van Toonder tot Munuesa, in: Schoon schip, 13 (2006), 2, p. 55-67.

[p. 199]

Lijst van kinder- en jeugdboeken waarin reynaertelementen voorkomen

•	De streken van Reintje van der Schalk, Markies van Eijerstruiven. Tweede druk. Rotterdam, Mensing en Van Westreenen, z.j. (circa 1840).
•	Reintje de Vos. Amsterdam, z.u., z.j. (ca. 1890).
•	De vos en de ooievaar. Amsterdam, z.u., z.j. (ca. 1890).
•	Reintje de Vos en zijne makkers. Vermakelijke voorstellingen uit het Dierenrijk. Z.pl., z.u., z.j. (ca. 1890).
•	F.H. van Leent, Snaaksche Avonturen van Reintje de Vos. Z.pl., z.u., z.j. (ca. 1900).
•	Marie Hildebrandt, Geschiedenis van den haan Kantekleer. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf, z.j. (1910).
•	W.J. Long, Van Vriend Langoor, het Boschkonijn, Reintje de Vos en het Eekhoorntje. Deventer, H.P. ter Braak, 1910.
•	W.G. van de Hulst, Bruun, de beer! ‘Voor onze kleinen’, nr. 7. Nijkerk, G.F. Callenbach N.V., z.j. (1927).
•	H. Pilon, Avonturen van Rein de Vos en Zwans de Gans. Het tweede honderd dierenboek. Kampen, N.V. Stoomkoffiebranderij en Theehandel Kanis & Gunnink, 1930.
•	W. Kuhfus, Reinaart de Vos. Den Haag, G.B. van Goor Zonen's U.M. N.V., z.j. (1931).
•	Has Bongers, Roodrok, de jonge vos. Jeugdbibliotheek, No. 9. Z.pl., 1932.
•	Jac. van der Klei, Kikkertje-Dikkertje. Laren, A.G. Schoonderbeek, z.j. (1935).
•	A.D. Hildebrand, Nieuwe avonturen van Bolke de Beer. Amsterdam, H. Meulenhoff, 1937.
•	Idem, Valko de vos, de kleinzoon van Reinaert. Amsterdam, N.V. de Arbeiderspers, 1937.
•	Idem, Valko de vos en zijn vrienden. Amsterdam, N.V. de Arbeiderspers, 1938.
•	Beatrice Braun-Fock, De Trouwe Teddy. Antwerpen, De Wilde Roos, z.j. (ca. 1940).
•	M. Geisler-Plat, Het dieren A.B.C. boek. Z.pl., z.u., z.j. (ca. 1940).
•	Frans van den Dungen, Nieuwe avonturen van de vos Reinaert. Z.pl., z.u., z.j. (ca. 1942).
•	Henk Niesen, Pietje Pluimstaart. Amsterdam, W. Blok, z.j. (ca. 1946).
•	Reinaard de Vos speelt voor huisbaas. Een verhaal van Vadertje Brombeer. Amsterdam, De Bezige Bij, 1946.
•	Reintje verwekt onrust. Amsterdam, z.u., 1946.
•	Jean Dulieu, Paulus. Gevaarlijke ontmoetingen. Vierde deeltje, Amsterdam, N.V. De Arbeiderspers, z.j. (1949).
•	A. Blommaert, Reinaart de Vos. Z.pl., Uitgeverij Het Park, 1950.
•	Reintje de struikrover. Z.pl., z.u., z.j. (ca. 1950).
•	Tante Lucille, Slimme Reintje de Vos. Amsterdam, Mulder & Zoon N.V., z.j. (ca. 1950).
•	Marten Toonder, Panda en de meester-dief. Amsterdam, De Bezige Bij, z.j. (1950).
•	Idem, Panda en de meester-edelman. Amsterdam, De Muinck & Co, z.j. (1952).
•	Idem, Panda en de meester-gemaskerde. Amsterdam, De Muinck & Co, z.j. (1952).

[p. 200]

•	Idem, Panda en de meester-oudheidkundige. Amsterdam, De Muinck & Co, z.j. (1953).
•	Idem, Tom Poes en de talisman. Amsterdam, NRC-Handelsblad, 1954.
•	Idem, Het slaagsysteem. Amsterdam, NRC-Handelsblad, 1955.
•	Astrid Bergman, Mickie, het vosje. Amsterdam, Uitgeverij Ploegsma, 1957.
•	Albert van Nerum, Reintje, Roodbaardje en Geelstaartje. Antwerpen, Uitgeverij De Branding, 1957.
•	Jean Dulieu, Paulus en Pieter. Assen, De Meulder, 1963.
•	J.Z. Novák, De avonturen van Hippie het haasje. Zwolle, La Rivière & Voorhoeve, 1965.
•	Marten Toonder, Panda en de Spoken Meester. Z.pl., Uitgeverij Skarabee, z.j. (1973).
•	Walt Disney, Robin Hood. Het geheim van het Scharwoudbos. Amsterdam Boek, 1974.
•	Idem, Robin Hood. In dienst van de koning. Amsterdam Boek, 1974.
•	Idem, Robin Hood. De ring van de tovenaar. Amsterdam Boek, 1974.
•	Idem, Robin Hood. Koning van de armen. Amsterdam Boek, 1974.
•	Idem, Robin Hood. Amsterdam Boek, z.j. (ca. 1975).
•	Jacques Chessex, De vos die niet naar de maan wilde. Utrecht/Antwerpen, Spectrum, 1975.
•	Marten Toonder, De toekomer. Amsterdam, NRC-Handelsblad, 1979.
•	A. Bouman, Hoe Rein de vos gestraft werd. Amsterdam, HEMA-uitgave, z.j. (ca. 1980).
•	L. Janse, Reintje. Oosterend, z.u., 1983.
•	Henri Arnoldus, In dierenland met Prik de Egel. Harderwijk, De Eekhoorn, 1984.
•	Studio Willy Vandersteen, De vrolijke valstrik. Antwerpen/Amsterdam, Standaard Uitgeverij, 1985
•	Romain Simon, Verhalen van de vos Reinaert. De Bilt, Cantecleer bv, 1987.
•	R. Vandervee, Rein en kip Tok. Malle, De Sikkel, 1988.
•	B. Martin, Rein fopt Does. Malle, De Sikkel, 1988.
•	Idem, Rein fopt Gak en kip Tok. Malle, De Sikkel, 1990.
•	Stephen Wyllie, Eten bij vos. Hasselt, Uitgeverij Clavis, 1990.
•	Jacob en Wilhelm Grimm, De bruiloft van mevrouw Vos. Voorschoten, De Vier Windstreken, 1995.
•	Feline Datema, Pim en de klierende vos. Annen, Talenaer, 1997.
•	Paul Geerts/Studio Willy Vandersteen, De rebelse Reinaert. Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 1998.
•	Sfar & Munuera, Merlijn - Moeder Reynaert. 's-Hertogenbosch, uitgeverij Silvester, 2004.
•	Frank Pollet, RotVos! Sint-Niklaas, Abimo, 2007.

De titelbeschrijving van deze chronologische lijst van onderzochte werken sluit aan bij de beschrijvingen in: Rik van Daele, Peter Everaers e.a., De bibliografie van de Nederlandstalige Reynaertbewerkingen van 1800 tot heden. Sint-Niklaas/Ter Hole, 2004.

* Een sterk verschillende versie van dit artikel verscheen in Boekenpost 9, nr. 55, 2001, p. 4-6.