Tiecelijn. Jaarboek 7 (jaargang 27)

[p. 365]

Lyriek van episch formaat
Het boek Hauser van Annemarie Estor & Lies van Gasse
Yvan de Maesschalck

Kaspar Hauser (1812-1833) is één van die talloze historische figuren waarvan de contouren nooit helder willen oplichten. Achteraf beschouwd leek deze uit het niets opduikende figuur voorbestemd te inspireren tot grootse artistieke creaties, want hij was/is nu eenmaal schimmig, onvatbaar en mateloos intrigerend. Kaspar Hauser is, mede dankzij de films die aan hem zijn gewijd - in 1974 en 2013 - en de onverdroten zoektocht naar zijn herkomst, een blijvende bron van creatieve verwondering gebleven. De verwilderde jongeman die bij zijn plotse verschijnen op zestienjarige leeftijd slechts een handvol frasen zou hebben gepreveld, komt bijna tweehonderd jaar na zijn dood volop tot leven in het achttiendelige ‘epos’ van Lies van Gasse en Annemarie Estor: het boek hauser. ‘Al wat wij weten is zijn naam, zijn bloedgroep / en dat hij in een ver land door muggen is geteisterd’ (p. 42).

[p. 366]

De plechtige, statige titel roept weliswaar Bijbelse voorbeelden in herinnering, maar verwijst in eerste instantie naar de slotscène van het boek waarin een moegestreden Hauser na ‘veertig dagen doelloos dwalen’ (p. 135) in een goed gesorteerde boekhandel terechtkomt, waar ‘twee meisjes giechelend koffie drinken’, hijzelf het stof afblaast van ‘een dik boek’ en ‘de letters spelt op het omslag: het boek hauser’ (p. 139). Dat Hauser met trillende vingers het relaas van zijn eigen onbestemde leven zal hebben gelezen, hoeft niet te worden betwijfeld. Dat heb ook ik gedaan, in de wetenschap dat beide aanstormende grandes dames van de contemporaine literatuur elkaar per prentbriefkaart ongeveer vier jaar lang - van eind 2009 tot half 2013 - hebben bestookt met op elkaar inhakende verzen om het korte leven van deze langschaduwige figuur uit te beelden.

Het prachtig geïllumineerde boekwerk maakt, blijkens het dankwoord, deel uit van een ‘multimediaal project’, annex ‘open laboratorium op het web’, waaraan diverse auteurs hun welwillende medewerking hebben verleend. het boek hauser is dan ook niets minder dan het centrale luik van een iconografisch fraai verzorgde intertekst, of nog, een met honderden heerlijke verzen omkranste beeldenstroom waar de opgejaagde Hauser het kloppende hart van vormt. Die beeldenstroom maakte gedurende vele weken ook het voorwerp uit van een fascinerende tentoonstelling op de schone bovenverdieping van het Antwerpse Letterenhuis (van 14.9.2013 tot 15.12.2013), waaraan de lyrisch gestemde bezoeker werd uitgenodigd een creatieve bijdrage te leveren.

Het brokkelige, fragmentarische verhaal over Hauser wordt meestal vanuit zijn standpunt naverteld, maar bijna even vaak vanuit dat van zijn vader. Geholpen door de lieftallige verpleegster Ans, komt Hauser van zijn ziekbed af en aanvaardt hij een wereldomvattende tocht naar het land Moriar, ‘het land waar de draak hem beloert met fnuikende ernst’ (p. 28). Wat hij verlangt is niet minder dan zich te bevrijden van de angst der angsten: die voor de dood. Hauser spreekt dat verlangen onder meer uit in deze larmoyant aandoende verzen (p. 18):

Moriar zuigt me zijn binnenste in. En ik trappel, ik bijt me
diep in de wortelen vast. Ik verlies door mijn zwakte het vechten.
Binnen het wak van het nachtwoud ontsluit ik de gieren in mij.
Ik voel hen mijn botten bevrijden. Morire, lasciatemi. Perdo!

In Moriar komt hij oog in oog te staan met een afschrikwekkende draak, maar dankzij de waakzaamheid van aartsengel Michaël - in de woorden van Michaël Vandebril - en de onverschrokkenheid van Joris de Drakendoder - in de woor-

[p. 367]

den van Joris Gerits - wordt de draak bedwongen en ziet ‘het drietal de transformatie / met zwellende ogen aan’ (p. 31): uit het monster wordt de vader geboren die Hauser onverdroten zal belagen. Het hier geëvoceerde gevecht, dat als een interludium de hele derde zang beslaat, vormt de voorafspiegeling van de ultieme strijd tussen zoon en vader Hauser in/bij de grot van ‘kattengodin’ Halima: als een krolse reuzenspin zal ze de vader verleiden en hem in een fatale erotische omhelzing in al haar holten opslurpen. Tussen beide hoogtepunten in ‘duizelt Hauser / dwars door versleutelde taal, dwars door het domein van de wijsgeer / waar talrijke grimmige tunnelbewoners nog lachen, / tot Hauser de rand van de vortex bereikt, / een opening vindt die hem drijft naar een veld’ (p. 101).

Hauser komt van meet af aan in een draaikolk/vortex terecht, waarvan de zuigkracht niet onderdoet voor die in het lange gedicht ‘Maelstroom’ in de bundel Brak de waterdrager (2010). Hij wordt aangetrokken door de flemerige brieven van een dreigend naderende vader, zoals Florentino Ariza zijn geliefde Fermina Daza voor zich tracht te winnen door haar gedurende tientallen jaren onbeantwoorde brieven toe te sturen in Gabriel García Márquez' Liefde in tijden van cholera. Vader Hausers brieven, op tekst van Peter Mangel Schots, verwoorden de dodelijke begeerte van de vader naar de zoon: ‘In de roes die mij nu overvalt, herhaal ik steeds je naam: / “kasparkasparkaspar” gaat als een wenteling door mijn hoofd’ (p. 64). Ze geven zich over aan een partij verbaal ‘schaduwboksen’ en gehoorzamen daarbij aan de wet van het bloed: ‘want in uw kloppend aderstel, / daar dansen codes met een grijns te trage tango's, / reeksen tekens kil de walsen van de wet’ (p. 79). In ieder geval maken al hun zetten en tegenzetten deel uit van een geraffineerd metaforisch schaakspel dat aan hun uiteindelijke confrontatie voorafgaat, zoals uit de volgende flard mag blijken (‘De laatste zet’, p. 89):

Hauser, waak voor het veinzen.
Onderschat uw vader niet.

Wie ooit een briesend paard bereed,
Verschanst zich in een toren.

Is deze fijne dame nog in staat
Een man te redden?
Wie zal straks haar voetjes kussen?
Heeft zij wel een ruggengraat?

Het verraad vergroot nog de vernedering.
Vader stookt zijn gluiperige lopers op.

[p. 368]

Dit van woordspelingen, enjambementen en autobiografische allusies doortrokken lyrische epos nodigt de lezer uit tot een betrokken lectuur. Lies van Gasse en haar zuster Ans gniffelen ongetwijfeld bij het lezen van de volgende dialoog, waarin hun beider namen tot speels binnenrijm aanleiding mogen geven (‘Een spel’, p. 67):

‘Hij spreekt van torens.
‘Ans, wij moeten ergens heen waar torens zijn.
Wij moeten ons verschansen.’

‘Ja, in Lissabon, daar kan ik vader welkom heten,
niet in deze hut’, en dan pikeert hij nog een keer
zijn degen in mijn lies. Hij spiest me vast aan deze grond,
ik kan hier niet vandaan.

De evocatie van Halima's tempel, de knipogen naar Dantes tocht in de onderwereld of Orpheus' hellevaart (waarbij een figuur met ‘blikken stem’ Hauser tot ‘gids’ dient, p. 114), naar het orakel van Delphi en de hoog oplaaiende vuren (zoals die langs de Congostroom in Conrads Heart of Darkness), in samenspel met alle bijbehorende tekeningen / schetsen / collages maken van het boek hauser een betoverende, veelkleurige wijkplaats waarin de kleurloze, ‘zelfloze’ Hauser een onvervreemdbare identiteit wordt aangemeten. Iets van dat alles klinkt op in de volgende, door zuster Ans gesproken verzen (p. 68-69):

Wij torsen het beginsel van ons grootse eind.
Voorzichtig prikken nu de torens door de horizon,
zij groeien tot wij daar een stad zien komen: Lissabon.

Wat is mijn lichaam moederlijk. Het slaat zich
beide schouders om. En onderweg gebeurt het
dat hij peinzend naar mij staart.
De brieven zuigen Hauser langzaam leeg.

Er zijn geen panden meer voor deze droeve ogen,
geen behuizing voor zijn zwakke stem.
En als zijn zorgen zijn gaan slapen,
pijn verteert, dan leg ik mij naast hem.

[p. 369]

In gedachten leg ik het boek hauser voor altijd naast me neer, om erin te verdwalen als zorgen me beletten de slaap te vatten.

(Uitgebreide versie van de recensie die eerder verscheen in De leeswolf, 20 (2014), 1, p. 39-40.)

Annemarie Estor & Lies van Gasse, het boek hauser, Amsterdam, Wereldbibliotheek, 2013, 143 p., ISBN 978 90 284 2542 2.