Tiecelijn. Jaarboek 6 (jaargang 26)

(2013)– [tijdschrift] Tiecelijn– rechtenstatus

De vos in de fabels van La FontaineGa naar eind*
Hans Rijns

Tijdens de voorbereiding van de editie van Gheraert Leeus Dye hystorien ende fabulen van Esopus (Leeu 1485) en het artikel in Tiecelijn 24 over de fabelverzameling van Gheraert Leeu (Rijns 2011: 217-248), heb ik de 243 fabels van La Fontaine niet bij mijn onderzoek betrokken: deels omdat zijn fabels in de zeventiende eeuw gepubliceerd zijn, deels omdat La Fontaine de oorspronkelijk esopische fabels aanzienlijk heeft bewerkt. Bovendien hebben zijn fabels een gigantische hoeveelheid primaire en secundaire literatuur opgeleverd. Bij een eerste poging om secundaire literatuur voor dit artikel te verzamelen, duizelde het me van de ontelbare edities (al dan niet in een bewerking en/of vertaling) en boeken en artikels. Over de context waarin La Fontaine zijn fabels schreef zijn vele boeken volgeschreven. De allusies op tijdgenoten, historische gebeurtenissen, klassieke werken en mythologische figuren vragen om uitgebreide annotaties en een groot notenapparaat. U zult begrijpen dat ik me beperkingen moest opleggen en dat ik geen tot weinig toelichtingen geef vanwege de beschikbare ruimte.

Wat ik presenteer is niet meer dan een globale kennismaking. Ik beperk me daarbij tot de negentien fabels waarin de vos als protagonist optreedt en vergelijk de fabels van La Fontaine met de eerder door mij bestudeerde en uitgegeven fabels van Gheraert Leeu (1485) om zo een indruk te krijgen van de bewerkingen van La Fontaine. Leeu maakte een vertaling van een Franse druk (Esope, Julien Macho 1482 of 1484) die op zijn beurt weer een vertaling was van de Latijns-Duitse druk van Heinrich Steinhöwel (Esopus, 1476-1477).Ga naar eind1

Het bewogen leven van Jean de la Fontaine

Jean de la Fontaine (1621-1695) is geboren in Château-Thierry, een plaats aan de Marne in Picardië. Zijn vader, Charles de la Fontaine (1594-1658), was adviseur van de koning en ‘maître des eaux et forêts’ (houtvester, een hoge functie in het zeventiende-eeuwse Frankrijk) van het hertogdom Château-Thierry. Zijn moeder, Françoise Pidoux (1582-1644), was de dochter van een schout.

De familie behoorde tot de betere kringen, maar was niet van adel. Tot zijn tiende gaat La Fontaine naar school in zijn geboorteplaats, maar hij rondt zijn schooltijd in 1636 af in Parijs. Hoewel hij voorbestemd is zijn vader op te volgen, geeft hij de voorkeur aan een religieuze loopbaan en treedt op zijn twintigste in bij de Frères de l'Oratoire in Parijs voor de studie van de theologie, die hij echter na achttien maanden afbreekt. Hij keert terug naar Château-Thierry. Daar maakt hij kennis met de Odes van de Franse dichter François de Malherbe (1555-1628), wat hem inspireert om schrijver te worden. Van 1645 tot 1647 studeert hij rechten in Parijs. Tijdens zijn studie komt hij in aanraking met literaire kringen en schrijft hij zijn eerste gedichten. La Fontaine verdiept zich in Latijnse schrijvers als Publius Terentius (ca. 195-159 v. Chr.), Vergilius (70-19 v. Chr.) en Horatius (65-8 v. Chr.), maar ook de Franse schrijvers François Rabelais (1483?-1553) en Clément Marot (1496-1544) behoren tot zijn favorieten. Griekse schrijvers als Plato (427-347 v. Chr.) en Plutarchus (ca. 46-ca. 120 n. Chr.) kent hij uit Latijnse vertalingen, want hij beheerst het Grieks niet. Ook de Italiaanse schrijvers Ludovico Ariosto (1474-1533) en Giovanni Boccaccio (1313-1375) zijn voor hem geen vreemden.

Gravure: Jean de la Fontaine]

In 1647 trouwt hij, op aandringen van zijn vader, met de toen veertienjarige Marie Héricart, een officiersdochter die hem in 1653 een zoon schenkt: Charles de La Fontaine. Dit huwelijk schijnt slecht te zijn geweest en werd in 1658 ontbonden. In 1652 neemt La Fontaine het ambt van zijn vader over. Zijn eerste werk geeft hij in 1654 uit: L'Eunuque (De eunuch), een vertaling van de komedie van Terentius. Na de dood van zijn vader in 1658 verlaat La Fontaine zijn geboortestad en wordt hij door zijn oom Jacques Jannart in Parijs voorgesteld aan Nicolas Fouquet, de minister van Financiën, bij wie hij in

dienst treedt. Aan hem draagt La Fontaine in 1658 zijn eerste originele werk op: Adonis. Fouquet valt echter in 1661 door fraude met staatsgelden in ongenade bij koning Lodewijk XIV (1638-1715) en belandt in de gevangenis. La Fontaine keert wederom terug naar Château-Thierry. Hij begeleidt, al dan niet onder dwang, in 1663 zijn oom Jaques Jannart, die wegens zijn aandeel in de affaire Fouquet verbannen wordt, naar Limoges. Ondertussen blijft La Fontaine schrijven en brengt hij verscheidene werken uit: Ode au roi (1663) en het eerste deel van Contes et nouvelles en vers (1665) waarin zijn eerste sprookjes Joconde en Le cocu battu et content zijn opgenomen. Zijn eerste fabels in zes boeken worden in 1668 in twee delen uitgebracht. Het eerste deel bevat de boeken I tot en met III, het tweede IV tot en met VI. De twee delen zijn samengebracht in Fables choisies, mises en vers par M. de La Fontaine, een titel die de verzameling fabels vanaf de eerste publicatie in 1668 tot de laatste in 1694 blijft dragen. De beide delen draagt La Fontaine op aan de zoon van Lodewijk de XIV, de dauphin, die dan zes jaar is.

Na de val van Fouquet brengt de hertog van Bouillon hem in contact met Marguerite de Lorraine (1615-1672), weduwe van de hertog Gaston d'Orleans (1608-1660). Vanaf 1664 tot 1672 is de schrijver bij haar in dienst als een gentilhomme servant (bediende) in het Palais du Luxembourg in Parijs.

In 1671 publiceert hij acht nieuwe fabels: Fables nouvelles et autres poésies, die later ondergebracht worden in de boeken VII, VIII en IX.

Na het overlijden van Marguerite de Lorraine vindt hij in 1672 onderdak bij Marguerite de La Sablière (1640-1693), een zeer ontwikkelde vrouw voor haar tijd (zij beheerst Latijn, Grieks en wiskunde). In 1668 scheidde zij van de bankier Antonie de Rambouillet de la Sablière (1624-1679). Haar salon is een trefpunt van een gemêleerd gezelschap van dichters, filosofen, geleerden en ‘hommes de plaisir’. Uit die tijd stamt La Fontaines vriendschap met Molière (1622-1673), Racine (1639-1699) en Boileau (1636-1711). Omstreeks 1674 maakte hij, met Racine en Boileau, deel uit van een groepje dichters onder protectie van Madame de Montespan en haar zuster Madame de Thiange. De verzameling fabels wordt in 1678 met twee delen uitgebreid. Deel 3 bevat de boeken VII en VIII. Een jaar later verschijnt deel 4 waarin de boeken IX, X en XI zijn opgenomen. Ze zijn door La Fontaine opgedragen aan Madame de Montespan, de maîtresse van Lodewijk XIV. De Académie française benoemt hem in 1683 tot lid van deze prestigieuze instelling.

In 1692, het jaar waarin hij ernstig ziek wordt, werkt La Fontaine aan een gereviseerde en complete versie van al zijn tot dan toe uitgebrachte fabels. De

al eerder uitgebrachte fabels worden gebundeld in vier delen. Deel 1 en 2 bevatten de boeken I tot en met VI, deel 3 de boeken VII en VIII en deel 4 ten slotte de boeken IX, X en XI. De complete verzameling fabels draagt hij op aan de hertog van Bourgondië, de kleinzoon van Lodewijk XIV. Boek XII, bestaande uit 27 fabels, wordt in 1694 gepubliceerd en later aan de verzameling toegevoegd.

Na de dood van de Marguerite de La Sablière brengt hij de laatste jaren van zijn leven door in het huis van Philibert d'Hervart (1693-1695). Hij voelt zijn dood naderen en zoekt troost in het katholicisme. La Fontaine overlijdt, 73 jaar oud, op 14 april 1695 in Parijs, waar hij begraven wordt op het cimetière des Saints-Innocents. Als het cimetière de Père-Lachaise in 1804 wordt geopend, worden de overblijfselen van La Fontaine, tegelijk met die van Molière, overgebracht naar het nieuwe kerkhof.

Niet alle werken van La Fontaine zijn in deze korte levensbeschrijving opgenomen. Hij schreef naast de 243 fabels ook odes, satires, elegieën, balladen, opera's, komedies en romans. De fabels zijn in bijna alle talen van Europa vertaald of bewerkt. In het Nederlands onder andere door Joannes Nomsz (Fabelen van J. de La Fontaine, in nederduitsche vaerzen overgebracht door J. Nomsz, 1786), Jan Jacob Lodewijk ten Kate (De fabelen van La Fontaine, 1871), Jan Prins (Fabels van La Fontaine, 1941) en Jan van den Berg (Fabels van La Fontaine, complete editie, 1990).Ga naar eind2

Belangrijkste werken van La Fontaine: L'Eunuque (1654); Les Rieurs du Beau-Richard (1659); l'Elégie aux nymphes de Vaux (1663); La Relation d'un Voyage de Paris en Limousin (1663); Ode au roi (1663); Joconde en Le Cocu battu et content (1664); Contes et nouvelles en vers (1665, 1666, 1671, 1675); Fables choisies mises en vers (I-VI: 1668; VII-VIII: 1678; IX-XI: 1679; I-XI: 1693; XII: 1994); Les Amours de Psyché et de Cupidon (1669); Adonis (1669); Recueil de poésies chrétiennes et diverses (1671); Le Soleil et les Grenouilles en Le Curé et le Mort (1672); La Captivité de Saint Malc (1673); Daphné (1674); Poème du Quinquina (1682); Ouvrages de prose et de poésie (1685); Epitre à Huet (1687); Le Milan, le Roi et le Chasseur (1688); Les Compagnons d'Ulysse (1690); Les deux Chèvres et le Thésauriseur et le Singe (1691); Astrée (1691); La Ligue des Rats (1692). Voor een volledig overzicht van alle werken raadpleegt men de Chronologie in Collinet 1991: p. CLI-CLXVII.

Waar haalde La Fontaine zijn stof vandaan?

Moderne commentatoren gaan ervan uit dat La Fontaine geput heeft uit meerdere bronnen (Smith 1999: 12). Collinet sluit bijvoorbeeld niet uit dat La Fontaine een druk van Julien Macho (eerste druk 1480) als bron gebruikt kan hebben (Collinet 1991: 1089). Dit zou dan kunnen gelden voor alle fabels die ook in Leeu 1485 voorkomen. Ook de Hecatomythium (1495) en Hecatomythium Secundum (Venetië, 1499) van Laurentius Abstemius (ca. 1440-1508) komen in aanmerking. Het zijn verzamelingen van respectievelijk 100 en 97 fabels, geschreven in het Latijn, waarvan sommige zijn vertaald uit het Grieks en sommige door Abstemius zelf verzonnen. Genoemd worden verder Guillaume Guéroults Premier livre des Emblèmes (Lyon, 1550) en de fabelbundel Esbatement moral des animaux, (Plantijn, Antwerpen, 1578).

Daarnaast kon La Fontaine putten uit de Mythologia Aesopica.Ga naar eind3 Ook de Latijnse Apologi Phaedrii (1643) van Henri Régnier en de Franse vertaling van Phaedrus' Les fables de Phèdre (1647) uitgegeven door Louis-Isaac Lemaistre de Sacy (1613-1684) worden vaak door Collinet als mogelijke bron aangewezen.

Soms is Collinet naar onze maatstaven bij zijn bronvermeldingen wat onnauwkeurig. Ik kon bijvoorbeeld niet achterhalen welke bron Collinet bedoelt als hij naar Esope verwijst. Dit kan namelijk verwijzen naar een van de boeken in de Mythologia Aesopica van Nevelet (AEsopi fabulae), maar ook naar andere afzonderlijke drukken, bijvoorbeeld de Esope van Macho. Phèdre kan verwijzen naar de Mythologia Aesopica (Fabularum AEsopicarum Phaedri), maar ook naar de Apologi Phaedrii van Henri Régnier of naar Les fables de Phèdre van Lemaistre de Sacy. Een verwijzing naar Abstemius ten slotte kan verwijzen naar zowel de twee boeken (1495 en 1499), als naar de Mythologia Aesopica van Nevelet (Abstemii fabulae). Men moet dus een flinke slag om de arm houden bij Collinets bronvermeldingen.

Er is in het werk van La Fontaine geen sprake van plagiaat (Smith 1999: 12). Het vertalen, imiteren en overtreffen van het origineel (translatio, imitatio en aemulatio) kent een lange voorgeschiedenis en stamt al uit de oudheid. Tot en met het classicisme (zeventiende eeuw) was dit een gebruikelijk methode (Van Gorp e.a. 1998: 215). De originaliteit van La Fontaine schuilt volgens Smith in de wijze waarop hij de fabels bewerkt (Smith 1999: 12).

La Fontaine ging ervan uit dat de dieren een ziel hebben en dat zij om te overleven zich net zo gedragen als mensen. Mensen kunnen zich daarom spiegelen aan het gedrag van de dieren. In de 243 fabels legde hij de politieke en

maatschappelijke omstandigheden onder de absolutistische heerschappij van de zonnekoning (Lodewijk XIV) bloot en hield hij zijn tijdgenoten op satirische wijze een spiegel voor. Om aan de censuur te ontkomen maakte hij vooral gebruik van esopische fabels waarin hij voor de goede verstaander zijn kritiek verwerkte. Toch ontkwam ook hij niet aan de censuur. De publicatie van de vierde Contes et nouvelles en vers werd hem in 1675 door de luitenant-generaal van de Parijse politie, Nicolas de la Reynie (1625-1709), bemoeilijkt. La Reynie was een beruchte verdediger van het despotisme van Lodewijk XIV.

Retorisch hoogtepunt van gekunsteldheid?

In de uitgave van de inaugurale rede die prof. dr. Paul Smith uitsprak op 25 juni 1999 bij de aanvaarding van zijn hoogleraarschap in de Franse letterkunde aan de Universiteit van Leiden, trof ik een aantal lezenswaardige opmerkingen aan over de receptiegeschiedenis van La Fontaine die ik u niet wil onthouden.

Al tijdens zijn leven beschouwde men La Fontaine als de tweede Esopus. Door tijdgenoten en vrienden werd hij ‘le bonhomme’ (de naïeve, onnozele man) genoemd. Zijn sociale onaangepastheid en onhandigheid stonden volgens de schrijvers De la Bruyère (1645-1696) en Racine (1692-1763) in absolute tegenspraak met zijn zoetvloeiende pen. Ook door de rol die zijn fabels gingen spelen in het onderwijs dringt zich de vergelijking met Esopus op (Rijns 2007: 227-230). Als eerste vertaalde François Fénelon (1651-1715) een aantal fabels van La Fontaine in het Latijn voor zijn pupil, de jonge hertog van Bourgondië (1682-1712), kleinzoon van Lodewijk XIV. In de achttiende eeuw gebruikte men in toenemende mate de fabels van La Fontaine in het retorica- en literatuuronderwijs, zoals blijkt uit eigentijdse handboeken.

Niet iedereen was ervan overtuigd dat de fabels geschikt waren voor het onderwijs. De naïeve stijl van La Fontaine werd door Marmontel (1723-1799) gezien als een retorisch hoogtepunt van gekunsteldheid. Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) stelde in zijn pedagogische roman Emile ou De l'éducation (1762) dat het jonge kind niets hoefde te lezen en al helemaal niet de fabels van La Fontaine; het zou er in het algemeen toch niets van begrijpen. Aan de hand van een parodistische close reading legt hij Le Corbeau et le Renard (‘De raaf en de vos’) uit, waarvan hier een klein voorbeeld.

De verzen ‘Maître Corbeau, sur un arbre perché / Tenait en son bec un fromage’ (‘Meester Raaf, op een boom gezeten, had in zijn snavel een stuk kaas’)

zijn volgens Rousseau voor een kind onbegrijpelijk. Met de combinatie ‘Maître’ en ‘Corbeau’ kan men bij een jong kind niet aankomen. Ook de inversie ‘sur un arbre perché’ zou een kind niet snappen. Inhoudelijk klopt de fabel ook niet, want een raaf houdt niet van kaas. En zo gaat hij nog een tijdje door. Het kind, zo besluit hij, zou de moraal wel eens op kunnen vatten als een pleidooi voor vleierij (de vos krijgt het toch maar mooi voor elkaar). Hetzelfde geldt volgens Rousseau voor de moraal in de overbekende fabel La Cigale et la Fourmi (‘De krekel en de mier’). Een kind kan dit uitleggen als een aansporing tot gierigheid. Het fijnzinnige spel dat La Fontaine met de moraal speelt gaat kinderen boven hun pet. In La Cigale et la Fourmi wordt volgens een latere muggenzifter, de entomoloog Jean-Henri Fabre (1823-1915), de jeugd een verkeerd beeld gegeven van de natuurlijke historie van krekels en mieren. In zijn Souvenirs entomologiques (1907) verwijt hij La Fontaine dat hij de krekel verwart met de cicade en dat de beide insecten planteneters zijn. Zij eten geen vliegjes of wormpjes, zoals La Fontaine beweert.

Deze en latere kritiek tastte de reputatie van La Fontaine als schoolauteur echter niet aan. In de negentiende eeuw verschenen maar liefst meer dan 1200 verschillende uitgaven, waarvan het merendeel voor schoolgebruik.

La Fontaine behoorde volgens de literator Sainte-Beuve (1804-1869) tot het ‘aloude Gallische ras’. Zijn fabels waren een uiting van ‘het ras en het genie van onze voorvaderen’. De positivistische denker Taine (1828-1893) noemde La Fontaine het product van ‘race, milieu et moment’, en zijn fabels ‘het epos van Frankrijk’.

Dit nationalisme speelde ook een rol rond het ‘fin de siècle’. De Franse regering bewerkstelligde in de periode 1880-1900 de canonisatie van La Fontaine als schoolauteur. Tijdens de begintijd van de Derde Republiek seculariseerde het lager onderwijs in hoge mate. Kruisbeelden verdwenen uit de klaslokalen. La Fontaines fabels namen de plaats in van de catechismus. De humanistische lekenmoraal verving de religieuze moraal. La Fontaine maakte volgens velen deel uit van het Franse culturele erfgoed.

Ook later, in de twintigste eeuw, vinden we staaltjes van nationalistische verheerlijking van de fabels van La Fontaine terug. De criticus Louis Arnauld (1864-1949) vindt in La Terre de France chez La Fontaine (1924) het werk van La Fontaine ‘een poëtica van de Franse bodem’ en Ferdinand Cohin laat ons in L' Art de La Fontaine dans ses Fables (1929) weten dat ‘Het werk van La Fontaine is ontstaan uit de Franse bodem en tot bloei is gekomen onder de stralen van de meest zuivere Franse geest; het is een van de meest exquise bloemen die

het genie van het ras heeft voortgebracht op het gebied van de kunst’. Met deze bedenkelijke loftuitingen gingen extreem rechtse partijen in Frankrijk aan de haal. Jean Marie Le Pen (1928-), de leider van het Front National, noemde tijdens de presidentsverkiezingen in 1995 de fabelverzameling van La Fontaine zijn ‘livre de chevet’ (lievelingsboek).

Nog steeds is La Fontaine dankzij zijn stijl en humanisme de meest populaire auteur op alle niveaus van het Franse onderwijs. Vanaf de école maternelle tot en met de laatste klassen van het middelbaar onderwijs maken de fabels La Cigale et la Fourmi en Le Corbeau et le Renard, op de voet gevolgd door Le Lièvre et la Tortue (‘De haas en de schildpad’) en Le Loup et l'Agneau (‘De wolf en het lam’), als meest populaire fabels deel uit van het onderwijsaanbod. Hele ‘volkstammen’ in Nederland, en naar ik vermoed ook in Vlaanderen, hebben de fabels van La Fontaine uit hun hoofd moeten leren. Het overkomt mij vaak dat als ik begin over de fabeleditie waaraan ik werk, dat men spontaan een of meerdere fabels van La Fontaine in het Frans begint te declameren.

Negentien fabels met de vosGa naar eind4

Le Corbeau et le Renard
De raaf en de vos (I, 2)

De fabel over de raaf met een kaas in zijn bek is een van de meest bekende fabels. De vos weet door zijn gevlei de kaas van de raaf af te troggelen. Leeu opent met een zedenles in het begin (promythium): ‘Die vijftyende fabule is vander raven ende van Reynaert den vos. Die ghene die hem verwoechden (zich laten overladen) van die flatterye der loftuyters ende flatteerders gheloven, dicwijlen ghebuertet dat hem naemaels zeere berouwet.’ (Leeu: I, 15.) Het promythium ontbreekt bij La Fontaine. Maya Slater schreef hierover dat La Fontaine dit met opzet deed. Hij begon met een duidelijke beginregel waardoor een lezer snel de fabel kon vinden (Slater 2001: 3). ‘Maitre Corbeau, sur un arbre perché, / Tenait en son bec un fromage’. Kort en krachtig en iedereen weet welke fabel hier bedoeld is.

De fabel van La Fontaine komt verder aardig overeen met die in de druk van Leeu, maar La Fontaine overdrijft: ‘Vous êtes le Phénix des hôtes de ces bois’ (U bent de feniks onder de bewoners van dit bos). Leeu volstaat met: ‘O suverlijcke rave, ghij sijt die scoenste voghel onder alle die anderen’. Deze overdrijvingen

- de classicist La Fontaine is kind van zijn tijd - komen we in meer fabels van hem tegen. Net als Leeu eindigt La Fontaine met een zedenles aan het eind (epimythium): ‘Apprenez que tout flatteur / Vit aux dépens de celui qui l'écoute. / Cette leçon vaut bien un fromage sans doute. / Le Corbeau honteux et confus / Jura, mais un peu tard, qu'on ne l'y prendrait plus.’ (‘Bedenk dat elke vleier leeft ten koste van hem die naar hem luistert. Deze les over de kaas legt het zonder twijfel goed uit. De beschaamde en verwarde raaf zwoer, maar een beetje te laat, dat het hem niet meer zou overkomen.’)

Raaf met kaas in zijn bek en de vos

De fabel van de kraai, de vos en de kaas wordt ook aangehaald in de Roman de Renart. In branche VI (1190), Le duel de Renart et d'Isengrin, klaagt de kraai over de vos die zijn kaas ontfutselde (v. 327, Dufournet & Méline 1985: 419-421).

Als mogelijke bronnen voor La Fontaine verwijst Collinet naar de AEsopi fabulae, fabel 204 in de Anonymus Neveleti. De fabel komt ook voor in Phèdre (I, 13) van Sacy 1647 (Collinet 1991: 1060-1061).

Le Renard et la Cigogne
De vos en de ooievaar (I, 18)

Een kenmerk van een fabel is dat het verhaal kort en bondig wordt weergegeven (Slater 2001: 10-11). Alhoewel La Fontaine in zijn epiloog zegt dit ook te willen toepassen, valt zijn redundantie op. In de fabel over de vos en de ooievaar wordt

aan het begin de kern van het verhaal weergegeven: ‘Compère le Renard se mit un jour en frais, / Et retint à dîner commère la Cigogne. / Le régal fut petit et sans beaucoup d'apprêts: / Le Galand, pour toute besogne / Avait un brouet clair (il vivait chichement). / Ce brouet fut par lui servi sur une assiette. / La Cigogne au long bec n'en put attraper miette; / Et le Drôle eut lapé le tout en un moment.’ (‘Op een dag nodigde de vos mevrouw Ooievaar uit voor een diner. De maaltijd was bescheiden en zonder veel garnering: de bedrieger, in alles wat hij doet, heeft een bouillon bereid (hij leefde eenvoudig). Deze soep werd door hem geserveerd in een bord. De ooievaar met haar lange snavel kon er niets van eten; en de schavuit likte het allemaal in een oogwenk op.’)

Leeu heeft minder woorden nodig om de fabel in te leiden: ‘Het was eens een vos die welcke den craen met hem ten avontmael om te eten ghenodet hadde. Ende als die crane met hem teten ghecomen was, soe leyde hi hem sijn spijse in een platte panne, daerse die crane niet uut nemen en mocht.’ (Leeu: II, 13.)

De wraak van de ooievaar is zoet. Op haar beurt nodigt zij de vos uit en serveert de maaltijd in een glazen kan met een lange hals. De vos rest niets anders dan verlekkerd naar de maaltijd te kijken en de kan af te likken. De vos begrijpt dat hij op zijn beurt bedrogen is. De fabel eindigt met de moraal: wie anderen hoont of bedriegt, kan gemakkelijk op zijn beurt bedrogen worden. Men verdient veel lof als men de echte deugniet, die altijd met leugens leeft, een loer draait. La Fontaine eindigt ook met een les, maar hij waarschuwt de bedriegers: ‘Trompeurs, c'est pour vous que j'écris, / Attendez-vous à la pareille.’ (‘Bedriegers, ik schrijf het voor jullie, let op dat met jullie niet hetzelfde gebeurt.’)

Bronnen: Anonymus Neveleti; Sacy 1647: Phèdre (I, 26) (Collinet 1991: 1074-1075).

Le Loup plaidant contre le Renard par devant le Singe
De wolf, de vos en de apin (II, 3)

In deze fabel daagt de wolf de vos voor het gerecht omdat de vos hem zou bestolen hebben. De vos ontkent natuurlijk in alle toonaarden. De rechter, een apin, velt het vonnis dat zij inleidt met de volgende woorden: ‘Du (de wolf) en hebste niet verloren dat ghene dat ghi voer trecht geeysschet hebbet ende ghi, Reynaerdt, mercket ende overlegghet wel dat ghi dicwijlen eenich dinck ghestolen ende gherovet hebt, hoe wel dat ghijt inden rechte al hier voer mi myssaect (ontkent).’ (Leeu: II, 18.)

De apin veroordeelt hen beiden, want ze ziet in ‘dat sij beyde quaet ende onrechtvaerdich waren’. Ze moeten voortaan alles delen. Een merkwaardig vonnis, want wie garandeert dat beide bedriegers in de toekomst alles eerlijk zullen delen? La Fontaine volgt in grote lijnen de oorspronkelijke fabel. Hij voegt een verwijzing naar Themis toe. Themis was in de Griekse mythologie een titaan. Zij personifieerde het goddelijk recht. Leeu heeft geen verwijzing naar deze godin. In zijn commentaar op deze fabel verwijst Randoph Runyon naar de voorafgaande fabel (Runyon 2000: 26-27): ‘Le conseil tenu par les rats’ (‘Het overleg gehouden door de ratten’, La Fontaine II.2). De ratten hebben veel last van de kat die de een na de andere rat opvreet. Ze besluiten de kat een bel aan te binden, maar wie van de ratten durft dat? Uiteindelijk blijft het bij een besluit. La Fontaine eindigt de fabel met een ironische verwijzing naar hovelingen: ‘Ne faut-il que délibérer, / La cour en conseillers foisonne; / Est-il besoin d'exécuter, / L'on ne rencontre plus personne.’ (‘Indien het om beraadslagen gaat, heeft het hof een overvloed aan raadgevers; maar als het op uitvoeren aankomt, vindt men niemand.’)

Runyon ziet een overeenkomst in beide fabels. Zowel ‘de kat de bel aanbinden’ als de eerlijke verdeling van gestolen goederen door bedriegers is een onmogelijkheid. In een noot bij de fabel van de wolf, de vos en de apin verdedigt La Fontaine zijn besluit om deze tegenstrijdige fabel toch op te nemen in zijn bundel. La Fontaine legt volgens Runyon de nadruk op de onwetendheid van de rechter om in deze zaak een uitspraak te doen. Phaedrus, aan wie La Fontaine de fabel heeft ontleend, daarentegen benadrukt dat aan een bedrieger nimmer geloof moet worden gehecht. Leeu neemt deze conclusie over: ‘Want die ghene die van ghewoenten hebben te doen valscheyt ende bedroch, het is recht dat si altijt in onghevallicheyden ende in een quaet vermoeden vanden menschen leven sullen’. De apin veroordeelt de vos en de wolf tot elkaar: ze zullen altijd ruzie blijven maken over de verdeling.

De fabel van de ratten die de kat een bel willen aanbinden, komt niet voor in Leeu 1485.

Bronnen: Anonymus Neveleti; Sacy 1647: Phèdre (I, 10) (Collinet 1991: 1081).

Le Coq et le Renard
De haan en de vos (II, 15)

In deze fabel wordt de bedrieglijke vos door de haan in het ootje genomen. De hongerige vos is uit op een lekker hapje en probeert de haan uit de boom te

praten waar hij uit vrees voor de vos was ingevlogen. De vos wil de haan wijsmaken dat men een vergadering heeft gehouden waarin tot een eeuwige vrede tussen alle dieren besloten is, zodat niemand de ander meer zal belagen of onrecht zal aandoen. De haan vertrouwt de vos niet en speldt hem op de mouw dat er twee windhonden aan komen rennen om, zoals de vos verteld heeft, de vrede te melden. Als de haan doet alsof hij uit de boom komt om de vos en de twee windhonden uit blijdschap de vredeskus te geven, besluit de vos het op een lopen te zetten. De vredeskus, een katholieke traditie, ontbreekt bij Leeu; de windhonden zijn bij hem twee honden (Leeu VIII, 14).

Over de onverwachte wending in de fabel schrijft Slater dat La Fontaine vaak in zijn gedichten coïncidenties een rol laat spelen, al dan niet als een valse voorstelling van zaken. Zij noemt dit een ‘manipulated coincidence’. Het doel van deze gemanipuleerde samenloop van omstandigheden is de fabel onvoorspelbaar en humoristischer te maken. Bij een onverwachte wending komen de uitspraken van dieren plotseling in een ander licht te staan, zoals in deze fabel. La Fontaine ontleent dit stijlkenmerk aan de bronnen die hij gebruikt (Slater 2001: 16-21). De fabel van de vos en de haan is ook terug te vinden in de Ysengrimus (Mann 1987: 407-435). De herkomst van deze fabel is lange tijd onduidelijk geweest. Steinhöwel verwijst in zijn druk naar het einde van het vierde boek van Romulus, maar de fabel over de dierenvrede komt in geen van de Romulushandschriften voor. Dicke heeft de fabel gevonden als laatste fabel in een afschrift van de fabels van Romulus gebaseerd op de tekst Vincent van Beauvais (Dicke 1994: 68, noot 148).

Deze fabel komt ook voor in de Facetiae van Poggio (LXXIX).Ga naar eind5

La Fontaine heeft waarschijnlijk gebruik gemaakt van de druk van Guillaume Guéroult van 1550: Premier livre des Emblèmes. Collinet noemt ook de Esope van Macho (1984) als mogelijke bron (Collinet 1991: 1089).

Le Renard et le Bouc
De vos en de bok (III, 5)

De vos en de bok dalen af in een waterput om te drinken. Als hun dorst gelest is merken ze dat ze niet meer uit de put kunnen komen. De vos stelt voor dat de bok op zijn achterpoten gaat staan en zijn voorpoten tegen de muur van de put zet, zodat hij op de schouders en de kop van de bok kan springen en op die manier de put uit kan komen. Eenmaal uit de put zal hij de bok er uittrekken. Zo gezegd, zo gedaan, maar als de vos uit de put gesprongen is, laat hij de bok

achter. Hij bespot de bok: ‘Ha, meyster bock, haddet saeck gheweest dat ghi wijs hadt gheweest, du soutste selve alre eerst overleyt hebben hoe ende in wat manieren du uut den putte hadste moghen comen, eer ghi mij hadt uut gheholpen’ (Leeu VI, 3). De moraal laat zich raden: bezint eer gij begint.

La Fontaine voegt een allusie op de hemel toe. Hij laat de vos zeggen: ‘Si le Ciel t'eût, dit-il, donné par excellence / Autant de jugement que de barbe au menton, / Tu n'aurais pas à la légère / Descendu dans ce puits.’ (‘Als de hemel je net zoveel verstand had gegeven,’ zei hij, ‘als je baard aan je kin lang is, dan zou je niet lichtzinnig in deze put zijn afgedaald.’)

Bronnen: Esope en Phèdre (IV, 9) (Collinet 1991: 1100-1101).

Le Renard et les Raisins
De vos en de zure druiven (III, 11)

Wie kent niet het spreekwoord ‘De druiven zijn zuur’? Dit wordt gezegd als iemand laat merken niet tegen zijn verlies te kunnen of laat blijken jaloers te zijn op de winnaar. Volgens het Groot Uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale (2006) wilde ‘de druiven zijn zuur’ oorspronkelijk zeggen dat je onverschillig doet over iets, omdat je weet dat je het toch niet kunt krijgen. Het spreekwoord gaat terug op een fabel van Esopus.

Een hongerige vos sluipt een wijngaard binnen waar mooie, rijpe druiven hangen. Hij wil ze heel graag opeten, maar helaas: de druiven hangen te hoog. Om zijn teleurstelling te verbergen, roept hij uit: ‘Dese druyven sijn soe suer, al waert by also dat icse hebben mochte, ic en soudese nochtans niet willen eten’. (Leeu IV, 1.). De fabel behoort met zijn acht versregels tot de kortste fabels van La Fontaine. Bij hem zijn de druiven nog onrijp en goed voor belhamels: ‘Ils sont trop verts, dit-il, et bons pour des goujats.’ Ook Leeu besteedt er weinig woorden aan. Wel voegt hij er een epimythium aan toe, dat bij La Fontaine ontbreekt: ‘Ende daer om bewijst ons dese fabule dat die ghene wijs is die hem veynst enich dinck niet te begheeren dat hem niet ghebueren, noch worden en mach, al ist nochtans dat hij daer sonderlinghe begheerte toe heeft.’

Een allusie op deze fabel komt voor in de Ysengrimus. Aan het eind van boek IV krijgt de vos van de haan bramen aangeboden. Reynaert de vos weigert ze (Mann 1987: 419).

Bronnen: Esope in Anonymus Neveleti; Sacy 1641: Phèdre (IV, 3.) (Collinet 1991: 1103).

Le Renard et le Buste
De vos en het borstbeeld (IV, 14)

De fabel opent met een overweging over de borstbeelden van voorname heren, die in het algemeen niet meer zijn dan theatrale afbeeldingen die het volk moeten imponeren. Een ezel oordeelt naar wat hij ziet, een vos daarentegen zal onderzoek doen. Als de vos een borstbeeld ziet, merkt hij op dat het beeld er mooi uitziet, maar geen hersenen heeft: ‘Belle tête, dit-il, mais de cervelle point.’ De fabel komt niet voor in de druk van Leeu 1485.

Bronnen: AEsopi fabulae en Phèdre (I, 7) in Anonymus Neveleti (Collinet 1991: 1120).

Le Renard ayant la queue coupée
De vos die zijn staart had verloren (V, 5)

Een oude vos raakt vast in een vossenklem en kan zich maar met moeite en met achterlating van zijn staart bevrijden. De ongelukkige vos die het onderscheid tussen hem en de andere vossen ongedaan wil maken, stelt tijdens een raadsvergadering van vossen voor de staarten af te snijden. Hij vindt de staart een nutteloos gewicht, dat de modderige straten schoonveegt. Eén van de vossen vindt dit zo'n slecht idee nog niet, maar als de geamputeerde vos zich van achteren laat zien, barsten hij en alle andere vossen in hoongelach uit. De vos wil zich nog verweren, maar nu duidelijk is waarom hij de staart wil afschaffen, blijft de staartenmode gehandhaafd. Ook deze fabel is niet terug te vinden in de druk van Leeu 1485.

Bronnen: AEsopi fabulae in de Anonymus Neveleti, maar ook in de Apologi Phaedrii (II, 5) (Collinet 1991: 1643).

Le Renard, le Singe et les Animaux
De vos, de aap en de dieren (VI, 6)

Toen de leeuw overleden was, vergaderden alle dieren en besloten zij een nieuwe vorst te kiezen. De koningskroon, bewaakt door een draak, werd uit een hol gehaald. Elk dier paste de kroon, maar deze was of te groot of te klein of anders zaten de horens wel in de weg. De aap zette ook de kroon op, haalde

daarmee rare fratsen uit, trok gekke bekken, sprong en maakte buitelingen, alsof hij door een hoepel sprong. Dit beviel de dieren en ze besloten de kroon, de troon en het hele rijksgebied aan hem op te dragen.

De vos, door eerzucht gekweld, beviel dit niet, maar hij hield zich in en zon op zoete wraak. Hij maakte de nieuwe koning wijs dat er een schat ergens in zijn rijk verborgen was waarvan alleen hij de plaats wist. De koning had daar natuurlijk oren naar, bang als hij was dat de verholen schat in vreemde handen zou vallen. De vos smaalde dat de aap als koning alleen maar uit was op geld en macht. De aap werd toen gevangen. De dieren deelden de mening van de vos dat ‘Qu'à peu de gens convient le diadème’ (‘dat weinigen geschikt zijn voor de kroon’). De schat doet denken aan ‘Des coninx Hermeliken scat’ in Van den vos Reynaerde (Bouwman & Besamusca, v. 2241). Deze fabel staat niet in de druk van Leeu 1485.

Bron: Anonymus Neveleti (Collinet 1991: 1149).

Le Lion malade et le Renard
De zieke leeuw en de vos (VI, 14)

De koning van de dieren is ziek. Alle dieren worden opgeroepen om hun koning te bezoeken. Wie hem beter zou kunnen maken zou een grote beloning krijgen. Maar ze zijn nog niet binnen of de leeuw verslindt ze. Wanneer de vossen voor de poort komen om hem te bezoeken, doorzien zij de slechtheid van de leeuw. Ze zien alle dierensporen naar binnen gaan, maar geen enkel spoor naar buiten. Ze bedanken voor de eer. Bij Leeu veinst de leeuw dat hij ziek is, La Fontaine volstaat met de medeling dat de leeuw ziek is. Leeu eindigt deze fabel met een wijze les. ‘Ende daer om is die ghene wel gheluckich die by eens anders scade ende verdriet exempel neemt, want in eens groots heeren huys in te comen is een dinck dat zeer lichtelijck is te doene. Mer weder om daer uut te comen te sinen wille is een dinck dat zeer zwaer ende verdrietlijcken is.’ (Leeu 1485 IV, 12.). Een epimythium ontbreekt bij La Fontaine.

Bron: Anonymus Neveleti (Collinet 1991: 1154).

Le Lion, le Loup et le Renard
De leeuw, de wolf en de vos (VIII, 3)

Ook nu weer is de leeuw ziek en laat hij alle dieren langskomen om hem raad te geven. Alleen de vos bleef thuis, maar hij schrok toen hem ter ore kwam dat

ook hij naar het hof moest komen, dit op aanraden van zijn vijand de wolf. Bij de leeuw gekomen verzint de vos een smoes: hij was zojuist terug van een pelgrimage. Tijdens die tocht had hij wijze dokters ontmoet die raad wisten met de ziekte van de koning: een wolvenvacht, nog warm en bloedig. De koning stemt daar mee in, laat de wolf slachten en villen, doet de vacht om en smult van het wolvenvlees. De koning geneest zienderogen.

De zieke leeuw, de vos en de wolf

De verhalen komen niet overeen. La Fontaine heeft minder woorden nodig om deze fabel weer te geven dan Leeu: La Fontaine circa 300, Leeu precies 1.146. In de versie van Leeu raadt de wolf de koning aan om de vos te villen. ‘Dit schone vel, dat utermaten zeer gesont is’ moet de koning dan om zijn buik binden waarna hij terstond zal genezen.

Nadat de vos - die zich in een hol vlakbij het verblijf van de koning verscholen heeft - het advies van de wolf aan de koning gehoord heeft, gaat hij het veld in en besmeurt zich met modder. Omdat de wolf de koning had geadviseerd Reynaert bij zich te roepen om hem zogenaamd te kussen en hem dan vast te grijpen, roept de koning de vos naderbij, maar Reynaert die op de hoogte is van dit plannetje, verontschuldigt zich dat hij vuil is en stinkt vanwege alle tochten in de omringende landen. Hij wil niet dat de koning, die toch al zo zwak is, last zal hebben van de stank. Hij wil zich eerst gaan wassen en dan terugkomen om de koning raad te verschaffen. Maar voordat hij dit doet, maakt hij de koning wijs dat hij in alle bezochte landen navraag heeft gedaan voor een goed medicijn. Van een oude, wijze Griek had hij vernomen dat de huid van een kortstaartige wolf de beste remedie is tegen de ziekte waaraan de koning lijdt (Leeu V, 9).

De kortstaartige wolf komt uit een andere fabel: ‘De wolf die visser geworden was en de vos’. Leeu voegt, in navolging van Steinhöwel, de twee fabels samen

tot een verhaal. Deze fabel gaat als een soort proloog vooraf aan de fabel van de zieke leeuw en maakt duidelijk waarom de wolf wraak wil nemen op de vos. De fabel van de visvangst ontbreekt bij La Fontaine en is hierboven niet meegeteld bij het aantal woorden dat Leeu spendeerde aan de fabel van ‘De zieke leeuw, de wolf en de vos’. De vos leert de wolf vissen. Hij bindt een mand aan zijn staart waarmee hij door een rivier moet waden. Reynaert belooft dan alle vissen die ze tegenkomen, in de mand te gooien. De vos gooit echter geen vissen, maar stenen in de mand waardoor de wolf op het laatst niet meer vooruit kan. Op dat moment laat de vos aan de wolf weten dat hij hulp gaat halen om de overvolle mand ‘met vis’ te legen. Reynaert alarmeert echter enkele dorpelingen: ‘Mijn lieve heeren ende goede vrienden, wat doet ghi hier? Waerom staet ghij ledich? Siet ghinder den wolf die uwe scapen etet, uwe lammeren ende alle uwe beesten verslijndet ende verderft. Ende noch daer toe nu op dese tijt hij uwe visschen uut der ryevieren trecket ende eetse!’ Na deze oproep loopt het volk te hoop, de een met een riek, de ander met een stok, de derde met een bijl, de vierde met honden, en ze tuigen de wolf af. De angstige wolf die met zijn staart nog steeds aan de volle mand vastgebonden zit, trekt zo hard dat hij zijn staart ‘vanden aers’ rukt en zo ontkomt. De wolf denkt later wraak op Reynaert te nemen door de koning te adviseren een warme huid van de vos op zijn buik te binden. De rest van het verhaal komt overeen met La Fontaine.

La Fontaine eindigt de fabel met een boodschap aan de hovelingen: ‘Messieurs les courtisans, cessez de vous détruire: / Faites si vous pouvez votre cour sans vous nuire. / Le mal se rend chez vous au quadruple du bien. / Les daubeurs ont leur tour d'une ou d'autre manière: / Vous êtes dans une carrière / Où l'on ne se pardonne rien.’ (‘Heren hovelingen, stop ermee uzelf neer te halen: gedraag u als een hoveling zonder uzelf te benadelen als u dat nog kunt. Het kwaad keert zich dubbel en dwars tegen het goede. De kwaadsprekers krijgen altijd op de een of andere manier toch hun zin: u bent in een positie waarin men u niets vergeeft.’)

Leeu eindigt de fabel ook met een uitgebreide zedenles, maar dan in algemene termen: ‘Ende hier om bewijst ons dese fabule dat al ist dat sake dat yemant van eenighen persoen gequetst oft bescadicht is gheweest, hi en sal nochtans hem niet wreken segghende mit sijnre tonghen enighe verradenisse ofte blasfemie heymelijcken oft openbaer, maer hi sal overlegghen dat die ghene die sinen medebroeder bereyt een graft (kuil) om hem daer in te doen vallen, dicwijl ghebuertet dat hij selver daer eerst in comet of vallet, eer hi dat weet.’

De twee fabels roepen reminiscenties op aan bekende episodes uit verschillende dierenepen. De visvangst van de wolf, die op aanraden van de vos zijn staart in een wak steekt om te vissen, komt voor in de Ysengrimus (circa 1150, boek I v. 599 tot en met boek II v. 158 (Mann 1987: 236-271) en in de Roman de Renart (branche III, La Pêche a la queue (circa 1178), v. 377-510; Dufournet en Méline 1985: 299-307). Willem refereert aan dit verhaal in Van den vos Reynaerde, v. 1504-1507 (Bouwman & Besamusca 2002: 79). Het verhaal komt ten slotte ook nog voor in Reynardus vulpes (circa 1275). Balduinus, de vertaler/bewerker, heeft de passage uit Van den vos Reynaerde uitgebreid tot zestien verzen (Hellinga 1952: 92, L v. 662-677).

Het verhaal van de zieke leeuw en de afgrijselijke gevolgen voor de wolf komt ook voor in de Roman de Renart (branche X: Renart trompe Roënel le chien et Brichemer le cerf - Renart médecin (tussen 1189-1190) v. 1508-1560; Dufournet & Méline 1985: 269-271). Het villen van de voor- en achterpoten van respectievelijk Isegrim en Hersinde, het villen van de huid van Bruun voor een pelgrimstas voor Reynaert, de stoet dorpelingen die de beer achterna zit nadat hij in de gespleten eik was vast komen te zitten, zijn ook terug te vinden in Van den vos Reynaerde. Het betreft echter ook hier weer een esopische fabel. De fabel Le Lion, le Loup et le Renard is door La Fontaine voor het eerst in 1671 gepubliceerd in de Fables nouvelles et autres poésies.

Bron: Esope in de Anonymus Neveleti (Collinet 1991: 1192-1193).

Les deux Rats, le Renard et l'OEuf
De twee ratten, de vos en het ei (eind van boek IX)

Twee ratten vinden een ei. Ze willen aan hun maaltijd beginnen als plotseling de vos opduikt. Om hun maal veilig te stellen bedenken ze van alles om het ei te vervoeren: inpakken en het dan samen met de voorste poten dragen, rollen, vooruit duwen. Geen van de voorstellen lijkt hun uitvoerbaar. Een van de ratten krijgt een lumineus idee. Hij gaat op zijn rug liggen en klemt met zijn vier poten het ei vast, terwijl de andere rat hem bij zijn staart vooruit moet trekken. Zo bereiken zij hun hol nog voordat de vos hun het ei kan afpakken.

La Fontaine voegt deze fabel toe aan zijn Discours à Mme de La Sablière (sur l'âme des animaux) die hij aan het eind van boek IX plaatst. Hij beargumenteert dat dieren wel degelijk verstand bezitten. Hij onderbouwt zijn betoog met enkele voorbeelden uit de natuur. Herten weten hun jagers te misleiden. Ze

vermoeien de paarden en honden door weg te vluchten en een ander, jong hert op te jagen, waardoor de honden en de jagers op het verkeerde spoor komen van het andere, nog niet vermoeide hert. Patrijzen doen alsof ze verlamd zijn om zo jagers en honden naar hun toe te lokken waardoor hun kuikens met rust gelaten worden. De patrijzen vliegen op als de honden te dicht in hun buurt komen en ontvluchten zo de jagers en de honden. Bevers zijn geniaal in het bouwen van complexe dammen en zijn nauw verwant met de vos. La Fontaine gaat met zijn betoog in tegen de theorie van René Descartes (1595-1650), verwoord in zijn Discours de la Méthode, deel V (1637). Descartes beweert dat dieren geen verstand of instinct bezitten, maar dat zij slechts als machines (animaux-machines) functioneren, gelijk een uurwerk. Met deze fabel wil La Fontaine aantonen dat dieren wel degelijk verstand bezitten en ernaar handelen en meer op de mens lijken dan Descartes wil aannemen. Hij liet zich voor zijn betoog inspireren door de Franse priester/filosoof Pierre Gassendi (1592-1655), een aanhanger van het opkomend empirisme.

Collinet gaat uitgebreid in op de bronnen die La Fontaine voor deze fabel gebruikt heeft, met name de bronnen over de herten en de bevers. Waarschijnlijk verzon La Fontaine deze fabel zelf; Collinet vermeldt geen bron (Collinet 1991: 1239-1241). De fabel komt niet voor in de verzameling van Leeu.

Le Fermier, le Chien et le Renard
De boer, de hond en de vos (XI, 3)

De vos is uit op de kippen van een boer. Hij beloert tevergeefs dag en nacht de kippen, maar die worden overdag bewaakt door een hond en de boer sluit hen 's nachts op in een kippenhok. Op een nacht, als hij vergeet het hok af te sluiten, grijpt de vos zijn kans en richt een waar bloedbad aan onder de kippen. De volgende ochtend overziet de boer de slachting en verwijt de hond dat hij hem niet heeft gewaarschuwd. De hond verweert zich dat het niet zijn fout is: zijn baas had het hok moeten afsluiten. Hierop wordt de boer zo boos dat hij de hond afranselt.

De fabel is doorspekt met mythologische allusies. Jupiter, de Olympus, de Styx, Morpheus, Apollo, Mars, Hercules, Achilles, Ajax en het feestmaal van Atreus passeren in deze fabel de revue. Ook deze fabel zal men tevergeefs zoeken in de verzameling van Leeu.

Bron: Abstemius (CXLIX) (Collinet 1991: 1263).

Le Loup et le Renard
De wolf en de vos in de put (XI, 6)

In een heldere zomernacht - het is volle maan - loopt de vos door het veld. Hij heeft honger. Als hij langs een waterput loopt, ziet hij de volle maan in het water spiegelen en denkt dat het een kaas is. Bij de put hangen twee emmers die zo met touwen aan elkaar verbonden zijn dat wanneer de ene emmer omhoog gaat, de andere daalt. De vos springt in een van de emmers en komt beneden in de put terecht waar natuurlijk geen kaas te bespeuren valt. Hij komt er niet meer uit en verblijft daar twee dagen en nachten. In de tweede nacht passeert de wolf de put en hoort hij de vos kreunen. De vos haalt de wolf over om ook naar beneden te komen om samen de rest van de kaas, de maan is inmiddels aan het afnemen, op te eten. De wolf laat zich dit geen twee keer zeggen en springt in de andere emmer waardoor de vos omhoog komt en de wolf daalt.

La Fontaine eindigt de fabel met een wijze les: ‘Ne nous en moquons point: nous nous laissons séduire / Sur aussi peu de fondement; / Et chacun croit fort aisément / Ce qu'il craint et ce qui'il désire.’ (‘Laten we daar niet schamper over doen, ook wij laten ons snel overhalen door nog minder argumenten; en iedereen gelooft heel gemakkelijk wat hij vreest en wat hij verlangt’). ‘Et chacun croit fort aisément / Ce qu'il craint et ce qui'il désire’ is een veel aangehaalde formule in Griekse en Romeinse werken (Collinet 1991: 1267).

Deze fabel komt ook in Leeu voor, maar dan in een veel uitgebreidere versie. Een boer kan met moeite zijn ossen ertoe brengen om de ploeg recht door de akker te trekken. Hij dreigt hen dat ze door wolven opgevreten mogen worden als ze de ploeg slingerend door de akker blijven trekken. Een wolf die dit hoort, wacht de hele dag totdat de boer zijn ossen naar de stal brengt. Hij herinnert de boer aan zijn belofte, maar de boer ontkent dat: ‘Met gemeinen (algemene) woirden heb ic dat gheloeft, dwelc niet en verbint, noch ic en sterct niet metter eedt’ (Leeu VIII, 9.). Maar de wolf houdt hem aan zijn belofte, ze krijgen ruzie en ze besluiten een scheidsrechter te gaan zoeken. Ze ontmoeten de vos, die als scheidsrechter wil optreden op de voorwaarde dat de boer hem twee hennen geeft, een voor hemzelf en een voor zijn vrouw, en de wolf de ossen met rust laat in ruil voor ‘eenen goeden, grooten kase.’ Ze stemmen daarmee in. De boer leidt de ossen weg.

De wolf gaat met Reynaert mee om de kaas op te halen. Reynaert, die wacht op de opkomende volle maan, maakt een grote omweg om tijd te rekken. Ze komen uiteindelijk bij de put waarin de maan zich weerspiegelt. ‘Siet vrient, den goeden,

grooten kase. Daelt daer neder ende haelten (haal hem).’ De wolf kent zijn pappenheimer en vraagt Reynaert om als eerste in de put af te dalen en hem te roepen als hij de kaas er niet in zijn eentje uitkrijgt. De vos, vol bedrog, daalt af in de put door plaats te nemen in een van de twee emmers. Reynaert blijft een poosje beneden in de put zitten totdat de wolf, bang dat de vos alle kaas alleen zal opvreten, vraagt waarom hij niet meer naar boven komt. De vos vertelt hem dat hij in zijn eentje de kaas, zo zwaar als die is, niet naar boven kan brengen. Hij stelt de wolf voor om met de andere emmer ook naar beneden te komen om samen de kaas naar boven te halen. De wolf doet dit en omdat hij zwaarder is dan de vos komt de vos naar boven en springt hij uit de put, de wolf alleen achterlatend. ‘Ende also want de wolf omme het toecomende goet dat onseker is, ghelaten heeft dat teghenwoirdich ende sekerder was, zo heeft hi den osse metten kase verloren.’ De fabel eindigt met de les dat je niet het zekere voor het onzekere moet opgeven.

De vos kijkt in de put

Deze bekende fabel ontleende Steinhöwel aan de verzameling van Petrus Alfonsi.Ga naar eind6

Een rechtgeaarde Reynardofiel weet dat het tweede gedeelte van deze fabel ook voorkomt in de Roman de Renart, zij het dat Reynaert denkt dat hij zijn vrouw Hermeline in de put ziet. In werkelijkheid ziet de vos zijn kop in het water van de put weerspiegeld. Als Isegrim langs komt en in de put kijkt en zijn eigen kop weerspiegeld ziet, denkt hij dat Reynaert met Hersinde aan het rotzooien is. Reynaert weet hem over te halen af te dalen naar ‘het paradijs’ met het bekende gevolg: de wolf daalt terwijl de vos stijgt. (Branche IV Renart et Isengrin dans le puits (1178), v. 1-478; Dufournet & Méline 1985: 308-333). Er zijn echter geen aanwijzingen dat La Fontaine de Roman de Renart als bron heeft gebruikt. Welke bron hij wel gebruikte voor deze fabel is onbekend. Collinet suggereert Apologi Phaedrii (I, 18) (Collinet 1991: 1267).

Le Loup et le Renard
De wolf en de vos vermomd als wolf (XII, 9)

Aan deze fabel, die niet in Leeu voorkomt, gaat een lange introductie met veel classicistische motieven vooraf. La Fontaine opent met de vraag waarom hij toch overal ontevreden mensen om zich heen ziet die, ongelukkig als ze zijn met hun lot, steeds wat anders willen.

De vos, die genoeg heeft van oude hanen en magere kippen, vraagt aan de wolf om hem schapen te leren vangen. Hij wil de eerste van zijn ras zijn die weet hoe een schapenbout smaakt (‘Rends-moi le premier de ma race / Qui fournisse son croc de quelque Mouton gras’). De wolf wil dat wel doen en biedt hem de vacht van zijn pas overleden broer aan. Allereerst moet de vos met de wolfvenvacht om leren de hond bij de kudde weg te lokken. Dat lukt gaandeweg steeds beter. Uiteindelijk weet hij een vet lam te pakken. De herder, de hond en de kudde vluchten in paniek naar het dorp zoals de moeders met hun kinderen en grijsaards vluchtten in de tempel voor Patrocles, vermomd als Achilles. Maar plotseling kraait een haan. De vos vergeet onmiddellijk zijn lessen, schudt het ‘jachtkostuum’ van zich af, laat het lam los en grijpt de haan. De fabel eindigt met een wijze les: Que sert-il qu'on se contrefasse? / Prétendre ainsi changer est une illusion: / L'on reprend sa première trace / A la première occasion.’ (Wat helpt het ons een masker op te zetten? Je voordoen alsof je veranderd bent is een illusie: bij de eerste de beste gelegenheid verval je in je oude gewoonten).

De fabel past in een reeks van fabels die natuurwetten als thema hebben. De conclusie is steeds dat men zich moet houden aan de door de natuur ingestelde wetmatigheden: schoenmaker, blijf bij je leest! In de fabel komen allusies voor die verwijzen naar de Ilias van Homerus: ‘Tel vêtu des armes d'Achille, / Patrocle mit l'alarme au camp et dans la ville’ (‘zoals Patroclus de stad (Troie) en het kamp alarmeerde door het wapenkleed van Achilles aan te trekken’).

Op zoek naar de bron wijst Collinet naar het einde van de fabel, waarin La Fontaine een prins voorstelt als zijn muze. De prins is de hertog van Bourgondië, de kleinzoon van Lodewijk XIV, aan wie La Fontaine boek XII heeft opgedragen. Waarschijnlijk heeft zijn leraar Fénelon de prins, toen acht jaar oud, een Latijnse fabel ter beschikking gesteld uit een niet nader genoemde bron. De dialoog en de moraal zijn door La Fontaine geschreven. (Collinet 1991: 1283).

Le Renard, les Mouches et le Hèrisson
De vos, de vliegen en de egel (XII, 13)

De fabel komt uit de Retorica (II. V. 20) van Aristoteles (384-322 voor Christus). Aristoteles betoogt dat het in de rechtbank soms lastig is om een ware gebeurtenis te vinden die op de zaak lijkt die behandeld wordt. Het is dan gemakkelijker om met een fabel op de proppen te komen. Als voorbeeld vertelt hij dan de fabel van de vos, de luizen en de egel (Rijns 2011: 222-223).

Een vos raakt tijdens het oversteken van een rivier beklemd in een rotskloof en krijgt daar veel last van luizen die zich vastzuigen op zijn huid. Een egel die voorbij komt, vraagt of hij de luizen moet weghalen. De vos weigert dat met als argument dat de luizen al vol van zijn bloed zijn en dat als de egel de luizen zou weghalen er nieuwe luizen zouden komen die het bloed wat hij nog over heeft, zouden opdrinken. Aristoteles gebruikte deze fabel in een pleidooi tegen de gratieverlening van een terdoodveroordeelde volksmenner. Als men hem gratie zou verlenen, zouden er nieuwe armoedzaaiers komen (Huys 2004: 152-153).

La Fontaine bewerkt deze fabel. De vos zit niet beklemd in een rotskloof, maar wentelt zich op de grond om vliegen te verjagen die op zijn bloed afkomen. De vos is door een jager gewond geraakt en het bloed trekt vliegen aan. Ook hier wil de egel de vos te hulp komen en wijst de vos de hulp af om te voorkomen dat er nog meer vliegen op hem af zullen komen. La Fontaine eindigt met een allegorie op het geldslorpende financiële systeem van het ancien régime. Een merkwaardig slot als je bedenkt dat La Fontaine een aantal jaren de protegé was van Nicolas Fouquet, de frauduleuze Franse minister van Financiën. Ook deze zeer oude fabel zal men tevergeefs zoeken in de druk van Leeu.

Le Renard, le Loup et le Cheval
De vos, de wolf en het paard (XII, 17)

Een nog jonge maar sluwe vos ziet voor het eerst van zijn leven een paard. Hij bekijkt het dier goed en haalt dan zijn jonge neef de wolf over om het paard te verschalken. Met voorbedachten rade vraagt de vos aan het paard hoe het heet. Het paard antwoordt dat zijn naam te lezen staat op zijn hoef. De vos excuseert zich - hij is ongeletterd - maar de wolf (La Fontaine betitelt hem als een ‘franc novice’) snoeft dat hij wel kan lezen met alle bekende gevolgen van dien. Het paard verkoopt met zijn hoef de wolf een dreun waardoor de wolf vier tan-

den verliest. De vos sart de nog suizebollende wolf en besluit met een wijze les: ‘Que de tout inconnu le sage se méfie’ (‘Wat onbekend is, wantrouwt de wijze’).

Houtsnede: een wolf laat een wind, een man gooit vanuit een boom een bijl

Deze fabel komt ook voor in de druk van Leeu. De fabel is onderdeel van een lang verhaal over een wolf die een harde wind liet (Leeu V, 10). Een wolf laat 's ochtends vroeg, als hij zich uitrekt, een harde wind. Hij gelooft dat dit een goddelijk voorteken van Jupiter is en gaat goed gemutst op pad. Allereerst vindt hij een zak vol vet, maar hij schuift die terzijde, want hij is ervan overtuigd dat hij deze dag nog beter voedsel zal vinden. Dit doet hij ook met een stuk gezouten spek, want zijn achterste heeft een lied vol belofte gezongen. De wolf ontmoet dan achtereenvolgens een merrie met een veulen (zie hierna), twee rammen die hem bijna dood stoten nadat zij hem gevraagd hadden door middel van een wedstrijd een erfenis te verdelen, een zeug die haar twee biggetjes beschermt door de wolf bij een watermolen in een snel stromende rivier te werpen waardoor hij bijna gekraakt wordt door de raderen van het waterrad en een kudde schapen die hem wijs maken dat hij een van hen mag opvreten nadat een processie gehouden is. De wolf doet zich dan voor als een prelaat en begint bij wijze van zang te huilen. Dorpelingen die dit wolvengehuil horen, slaan de wolf met grote knuppels bijna dood.

De wolf die blijft geloven in de scheet als goddelijk voorteken, komt dan tot inkeer. Hij overziet alle catastrofes van die dag en bidt Jupiter hem te straffen. De overpeinzingen doet hij onder een boom waarin een man zit die aan het

enten is. De man hoort de verzuchtingen van de wolf en werpt de bijl waarmee hij aan het werk is naar de wolf. De wolf wordt flink geraakt en als hij bijgekomen is, denkt hij dat de man Jupiter is en vlucht hij het bos in. Het lange relaas eindigt met een aantal wijze raadgevingen: denk niet dat alle dingen gaan zoals een verwaande dwaas denkt; neem het goede in dank aan, als je het kan krijgen, beroem je niet op dingen die je niet kan en gedraag je naar je vermogens en overeenkomstig je stand (Leeu V, 10.).

Het avontuur met de merrie en het veulen kennen wij uit Reynaerts historie. In de continuatie komt Reynaert voor de tweede maal naar het hof. Onderweg biecht hij zijn zonden op bij Grimbeert de das. Onder de vele misdaden noemt hij ook de misleiding van Isegrim. Het betreft de dreun van de rechterhoef van de merrie tegen zijn kop nadat hij, op aanraden van Reynaert, daar de prijs van het veulen, ‘geletterd als hij was’, dacht te lezen (Wackers 2002: v. 3990-4109). De rammen die Isegrim bijna doodstoten komen, evenals de fabel van de wolf en het paard, ook voor in de Ysengrimus (Mann 1987: 271-299 en 479-487).

La Fontaine zou deze fabel bij zijn benoeming als lid van de Académie française hebben voorgedragen. Als mogelijke bron noemt Collinet een Italiaanse verzameling van Stefano Guazzo (1530-1593): Ciento Novelle anticke (91) (Collinet 1991: 1293).

Le Renard et les Poulets d'Inde
De vos en de kalkoenen (XII, 18)

Een koppel kalkoenen overnacht veilig in een dikke boom, onbereikbaar voor de vos. Omdat de maan volop schijnt kan de vos de kalkoenen niet verrassen en verzint hij een list. Hij springt, laat zich vallen, doet alsof hij dood is, wentelt zich op de grond, zwaait met zijn staart en haalt ‘cent mille badinages’ (honderdduizend fratsen) uit. Door deze fratsen doen de kalkoenen geen oog meer dicht. Oververmoeid valt de een na de andere kalkoen uit de boom in de bek van de vos. Moraal: ‘Le trop d'attention qu'on a pour le danger / Fait le plus souvent qu'on y tombe’ (‘Hoe meer aandacht je aan gevaar geeft, hoe eerder je er slachtoffer van wordt’).

Opvallend in deze fabel is dat de vos zijn doel bereikt zonder bedrieglijke woorden. Door zich als een pias (Harlequin) voor te doen is hij de kalkoenen te slim af (Slater 2000: 145). Deze fabel is wederom een pleidooi van La Fontaine tegen de theorie van Descartes over ‘les animaux-machines’ (zie hierboven de fabel aan het eind van boek IX: Les deux Rats en Le Renard et l'OEuf).

De bron van deze fabel is pas in 1959 ontdekt door Henri Busson. Het blijkt een ontlening aan Sir Kenelm Digby (1603-1665), een rooms-katholieke Engelse hoveling, diplomaat, natuurfilosoof en bewonderaar van Descartes. De fabel is in Parijs in 1644 gepubliceerd: Demonstratio immortalitatis animae rationalis (I, xxxvi), eerst in het Engels en in 1651 en 1655 omgezet in het Latijn (Collinet: 1295). Deze fabel komt niet voor in de druk van Leeu 1485.

Le Renard anglais
De Engelse vos (XII, 23)

Ook de laatste fabel in de reeks waarin de vos als protagonist optreedt, is niet in de druk van Leeu terug te vinden. La Fontaine draagt deze fabel op aan Madame Harvey, weduwe van de ambassadeur van Engeland in Constantinopel en zuster van Ralph Montaigu, de ambassadeur van Engeland in Parijs van 1669 tot 1672.

De fabel opent met een hommage aan de Britten. Geen hondenneus haalt het bij die van de Britse honden en de Britse vos. Hij toont dit aan met een fabel over een vos die door een groep honden achterna gezeten wordt. De vos ziet een galg vol met gedode dassen en uilen en om aan de honden te ontkomen gaat hij naast de gedode dieren hangen en doet alsof hij dood is. De honden die naderbij gekomen zijn, blaffen en huilen. De jager vermaant hen tevergeefs te zwijgen. Hij doorziet niet de poets die de vos hem bakt. Als de honden met de jager verdwenen zijn, springt de vos weer naar beneden en vlucht het bos in. Maar daar krijgt de meute de vos weer in de smiezen en grijpt een slimme hond hem. De moraal van dit verhaal is dat men, als men wil blijven winnen, van strategie moet veranderen.

La Fontaine doorspekt deze fabel met verwijzingen naar mythologische, historische en contemporaine personages en gebeurtenissen. Frankrijk raakte in de jaren 1690 onder leiding van de katholieke Lodewijk XIV steeds meer geïsoleerd in Europa. Het had het aan de stok met vrijwel alle omringende landen, ook met de protestantse Willem III, sinds 1672 stadhouder van de Nederlandse republiek en sinds 1689 koning van Engeland. Veel van La Fontaines vrienden, vluchtend voor de repressie, kregen politiek asiel in Engeland. Het zou te ver voeren om deze verwijzingen hier een voor een toe te lichten. La Fontaine richt zich in meerdere fabels tot belangrijke en invloedrijke personen en zijn beschermers. Hieronder bevinden zich hertogen, kroonprinsen,

ambassadeurs en hun vrouwen, waaronder dus Madame Harvey (Slater 2000: 204-205).

Ook deze fabel is waarschijnlijk afkomstig uit de Demonstratio immortalitatis animae rationalis van Kenelm Digby (Collinet 1991: 1300-1301).

Tot besluit

De vos in de fabels van La Fontaine wijkt niet veel af van het beeld dat wij van hem hebben uit de Reynaertliteratuur. Wij leren hem kennen als kwaadaardig, sluw en bedrieglijk, maar ook als een hypocriet, een opportunist en soms zelfs als wijs en verstandig. In een viertal fabels wordt hij afgeschilderd als een bedrogen bedrieger of zijn de andere dieren hem te slim af. Een trickster ten voeten uit, met zowel negatieve als positieve karaktereigenschappen.

Wat opvalt in de vergelijking tussen de fabels van Leeu en La Fontaine is de wijze waarop de Franse classicist de van oorsprong eenvoudige esopische fabels bewerkt. Als kind van zijn tijd grijpt La Fontaine graag terug op auteurs uit de klassieke oudheid. Verwijzingen naar bijvoorbeeld Homerus, Terentius, Phaedrus en Plutarchus, maar ook naar de Metamorphosen van Ovidius, zijn geregeld terug te vinden in zijn bewerkingen. Dit was nieuw voor mij, gewend als ik was aan de eenvoud en directheid van de oorspronkelijke fabels, zoals ik die tijdens de transcriptie van Leeu 1485 heb leren kennen uit de drukken van Steinhöwel, Macho en Leeu. Ik kan me voorstellen dat klassiek geschoolde lezers plezier beleven aan de fabels van La Fontaine. Het moet voor hen een feest zijn om de klassieke en mythologische allusies te herkennen.

Om zijn bewerkingen te begrijpen en te kunnen waarderen, moet men ook op de hoogte zijn van de geschiedenis van Frankrijk in de zeventiende eeuw. Frankrijk groeit in deze eeuw onder de despotische leiding van Lodewijk XIV uit tot het machtigste land van Europa. Het classicisme en de barok vieren hoogtij. De Académie française wordt in 1635 opgericht. De Franse cultuur wordt dominant in heel Europa. De weerklank van de historische gebeurtenissen is in de fabels terug te vinden. La Fontaine uit nauwelijks verholen kritiek op zijn tijdgenoten, veelal hovelingen of dames en heren uit de gegoede kringen, door gebruik te maken van bestaande fabels. Hij doet dit vaak op een humoristische, ironische wijze.

Maar ook voor wie niet of nauwelijks op de hoogte is van de talrijke klassieke, mythologische en historische verwijzingen, blijven de fabels aantrekkelijk, al dan niet in een Nederlandse vertaling.

Ik heb veel genoeglijke uurtjes doorgebracht met de fabels van La Fontaine. Hoewel ik natuurlijk op de hoogte was van het bestaan van zijn fabels (ook ik las de fabels van de krekel en de mier en de raaf en de vos in een Nederlandse bewerking op de lagere school), had ik me nooit verdiept in zijn werk. De verdienste van La Fontaine is dat hij de vaak meer dan twee millennia oude fabels in zijn tijd en tot op de dag van vandaag weer tot leven heeft gewekt. Zijn fabels behoren tot het Europese culturele erfgoed, een niet geringe prestatie.

Gebruikte Literatuur

•	Jan van den Berg, De fabels van La Fontaine, complete editie, Antwerpen/Amsterdam, 1996³, eerste druk 1990).
•	André Bouwman & Bart Besamusca, Reynaert in Tweevoud. Deel I, Van den vos Reynaerde, Hilversum, 2002.
•	Jean-Pierre Collinet, La Fontaine, OEuvres complètes, I: Fables, contes et nouvelles, Parijs, 1991 (in de reeks Bibliothèque de la Pléiade, volume 10).
•	Gerd Dicke, Heinrich Steinhöwels ‘Esopus’ und seine Fortsetzer. Untersuchungen zu einem Bucherfolg der Frühdruckzeit, Tübingen, 1994.
•	Gert-Jan van Dijk, Ignatius Diaconus, Fabelkwatrijnen. Byzantijnse tetrasticha (inleiding, tekst, vertaling en commentaar Gert Jan van Dijk), Groningen, 2000.
•	Jean Dufournet & Andrée Méline, Le roman de Renart. Texte établi et traduit. Introduction, notes, bibliographie et chronologie, Parijs, 1985.
•	Beate Hecker, Julien Macho ‘Esope’, eingeleitet und herausgegeben nach der Edition von 1486 von Beate Hecker, Hamburg, 1982 (dissertatie).
•	W.Gs Hellinga, Van den vos Reynaerde. I teksten. Diplomatisch uitgegeven naar de bronnen vóór het jaar 1500, Zwolle, 1952.
•	Hendrik van Gorp, Rita Ghesquière en Dirk Delabastita, Lexicon van literaire termen, Groningen, 1998, zevende herziene druk.
•	Marc Huys, Aristoteles, Retorica, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien, Groningen, 2004.
•	Jan Jacob Lodewijk Ten Kate, De fabelen van La Fontaine nagevolgd door J.J.L. Ten Kate. Geïllustreerd met platen en vignetten door Gustave Doré. Amsterdam, 1868-1871, opnieuw uitgegeven door ICOB cv, Alphen aan den Rijn, 1980.
•	Gheraert Leeu, Dye hystorien ende fabulen van Esopus, Antwerpen, 1485; Den Haag, Meermanno-Westreenianum, signatuur: IBI.
•	Gheraert Leeu, Aesopus vita et fabulae, Antwerpen, 1486; Koninklijke bibliotheek, Den Haag, signatuur: KW 171 E 37.
•	Jill Mann, Ysengrimus: text with translation, commentary and introduction, Leiden, 1987.
•	Julien Macho, Esope, uitgegeven door Mathis Husz, Lyon, 1486; Österreichischen Nationalbibliothek, Wenen, signatuur 10.G.1.

•	Hans Rijns, ‘De fabelverzameling van Gheraert Leeu (1485)’, in: Tiecelijn 24. Jaarboek 4 van het Reynaertgenootschap, (2011), p. 217-248.
•	Hans Rijns, Willem van Bentum, Willem Kuiper en Rob Resoort, Het leven en de fabels van Esopus, De tekst van Gheraert Leeu Dye hystorien ende fabulen van Esopus (1485) kritisch getranscribeerd en hertaald (in voorbereiding).
•	Randolph Paul Runyon, In La Fontaine's Labyrinth: A Thread trough the Fables, Charlottesville, Virginia, 2000.
•	Maya Slater, The Craft of La Fontaine, Cranbury USA, 2001² (eerste druk 2000).
•	Paul J. Smith, Terug naar La Fontaine, Leiden, 1999.
•	Paul Wackers, Reynaert in tweevoud. Deel II. Reynaerts historie, Amsterdam, 2002.

Elektronische bronnen

Heinrich Steinhöwel, Aesopus: Vita et Fabulae. Ulm, 1476:

•	http://dfg-viewer.de/show/?set%5Bmets%5D=http%3A%2F%2Fdaten.digitale-sammlungen.de%2F%7Edb%2Fmets%2Fbsb00024825_mets.xml.
•	Isaac Nevelt, Mythologia Aesopica, Frankfurt, 1610:
•	http://books.google.nl/books/about/Mythologia_Aesopica_seu_Fabulae.html?id=Ik4-AAAAcAAJ&redir_esc=y.

Leven en fabels van La Fontaine:

•	http://www.la-fontaine-ch-thierry.net/index.htm.

Biografie La Fontaine:

•	http://versailles4.tripod.com/id45.htm.

Uitdrukkingen en spreekwoorden:

•	http://www.onzetaal.nl/taaladvies/advies/de-druiven-zijn-zuur.

eind*: Met dank aan Willem van Bentum en Herman Bruggeling die meelazen en enkele waardevolle suggesties ter verbetering voorstelden. Theo de Rijk corrigeerde op mijn verzoek de Franse vertalingen.

eind1: Macho vertaalde vrij nauwkeurig Steinhöwels teksten. Ook Leeu bleef dicht bij de vertalingen van Steinhöwel en Macho. Steinhöwel nam zijn teksten over uit Latijnse bronnen en daardoor komen zij vrijwel overeen met de oorspronkelijke fabels. Zie Hans Rijns, ‘De fabelverzameling van Gheraert Leeu (1485)’, in: Tiecelijn 24. Jaarboek 4 van het Reynaertgenootschap, (2011), p. 230-233.

eind2: Bij de samenstelling van deze biografie maakte ik gebruik van verschillende bronnen: Ten Kate 1871: p. III-X; Jean-Pierre Collinet 1991: p. CXL-CLXVII; http://versailles4.tripod.com/id45.htm en http://www.la-fontaine-ch-thierry.net/index.htm.

eind3: De Mythologia Aesopica is een bundel van 678 pagina's met de AEsopi vita, AEsopi fabulae (beide boeken in zowel het Grieks als in het Latijn) en de fabels van Aphthonius van Antiochië (vierde eeuw na Christus, Gr.-L.), Babrius (Gr./L.), Phaedrus, (L.), Avianus (L.), de bewerking van de eerste drie boeken van Romulus in elegische disticha, de: Fabulae AEsopicae Anonymi (L.) - ook wel de Anonymus Neveleti genoemd - en de fabels van Abstemius (L.). Isaac Nevelet gaf deze imposante bundel in 1610 in Frankfurt uit. Rijns 2011, p. 225-230.

eind4: De Franse citaten komen uit de editie van Jean-Pierre Collinet (1991). Bij het vertalen van de Franse fabels maakte ik ter vergelijking gebruik van de vertalingen van Ten Kate (1871) en Jan van den Berg (1990). De Middelnederlandse citaten komen uit de kritische transcriptie van de druk van Leeu (1485) in de editie Het leven en de fabels van Esopus (Rijns, Van Bentum, Kuiper, Resoort; in voorbereiding). De diplomatische transcriptie van Leeu 1485 is sinds 1 april 2013 digitaal te raadplegen via de DBNL: http://www.dbnl.org/tekst/leeu002hyst02_01/. De gravures van Gustave Doré komen uit de editie van Ten Kate (1871); de houtsnede is afkomstig uit AEsopus vita et fabulae van Gheraert Leeu (1486).

eind5: Poggio Bracciolini (1380-1459) was werkzaam als theoloog, grafoloog, linguïst, filosoof, archeoloog, verzamelaar, kopiist, secretaris en etnograaf. Hij liet veel werken na, waaronder de Liber facetiarum (1438-1459), een verzameling van 273 fabliaux. Rijns 2011, p. 230-236.

eind6: Petrus Alfonsi (voor 1075-na 1130) was een Spaanse Sefardische Jood die zich op 44-jarige leeftijd tot het christendom bekeerde. Hij schreef de Disciplina clericalis, waarin naast gelijkenissen en raadgevingen van filosofen vertelsels, gedichten en dierenfabels zijn opgenomen, voor een groot deel overgenomen uit oosterse werken. Rijns 2011, p. 229.

Vorige Volgende

Tiecelijn. Jaarboek 6 (jaargang 26)