Tiecelijn. Jaarboek 6 (jaargang 26)

[p. 52]

Lichtschuwe nachtvogels in de wildernis
Reynaert en de uilen van Kriekeputte in Reynardus vulpes
Mark Nieuwenhuis

Inleiding

Wanneer Reynaert, na drie keer te zijn gedaagd, aan het hof voor de koning verschijnt, vertelt de vos dat hij de schat van Ermerik heeft bemachtigd en deze heeft begraven bij Kriekeputte, een oord in de wildernis waar mens en dier maar zelden komen; alleen die hule entie scuvuut (A 2589) huizen daar. In de literatuur over Van den vos Reynaerde wordt Kriekeputte aangeduid als een locus terribilis, een oord van verschrikking, het tegendeel van een locus amoenus. Deze tegenstelling, een uitwerking van de tegenstelling tussen de geordende hofwereld en de verlaten wildernis, is ook moreel van aard: aan het hof heersen orde en recht, in Reynaerts wereld en bij Kriekeputte het kwaad.¹

Boudewijn, die tussen 1272 en 1279 een Latijnse bewerking van Van den vos Reynaerde voltooide, Reynardus vulpes,² heeft Willems beschrijving van Kriekeputte uitvoeriger uitgewerkt, met name de verzen over die hule entie scuvuut. Jonkers zegt in zijn proefschrift niet veel meer over de functie van deze uitweiding dan dat Boudewijns beschrijving is aangepast aan de klassieke poëtische (en mythologische) traditie, en dat de eenzaamheid en de onheilspellende sfeer rond Kriekeputte worden benadrukt door de vermelding dat alleen de nachtvogels Ascalaphus en Nyctimene daar wonen (RV 1257-1266).³ Tijdens het werk aan mijn in 2012 in Tiecelijn gepubliceerde vertaling van RV kreeg ik het vermoeden dat dat niet het hele verhaal is. Met deze verzen over de nachtvogels schilderde Boudewijn inderdaad Kriekeputte als locus terribilis in nog onheilspellender tinten dan Willem dat in VdvR deed, maar tegelijk weerspiegelt de geschiedenis van Ascalaphus en Nyctimene de levenswandel van de verteller in deze passage, Reynaert, en draagt zo bij aan de karaktertekening van de vos, zoals ik in deze bijdrage hoop te kunnen aantonen.

1 Zie o.a. Van Daele 1994, p. 493-502, en Bouwman en Besamusca 2002, p. 183-184, 228-229.

2 Zie Huygens 1968, p. 1-22, Welkenhuysen 1975, p. 126-128, en Amand Berteloot, ‘Een nieuw spoor van Boudewijn de Jonge?’, in: Tiecelijn, 10 (1997) 2, p. 48-51, over de dichter van Reynardus vulpes, hierna RV. Zie Huygens 1968, p. 22-25, voor de datering van RV. Welkenhuysen presenteert argumenten die een datering in het jaar 1279 ondersteunen (Welkenhuysen 1975, p. 125-126). Het proefschrift van Jonkers, een studie van de verwerking van Van den vos Reynaerde, hierna VdvR, in RV, is tot op heden de meest uitvoerige studie naar RV (Jonkers 1985). Dezelfde auteur geeft in ‘De “Reynaert” in het Latijn: De “Reynardus Vulpes” van Balduinus’, in: Literatuur, 14 (1997) 6, p. 371-377, in kort bestek veel informatie over RV. Voor de kwestie van de datering van Van den vos Reynaerde, zie o.a. Janssens et al. 1991, p. 175 (rond 1260); Bouwman 1991, p. 418-420 (1225-1275); Bouwman en Besamusca 2002, p. 174 (rond 1260); Rudi Malfliet, Van den vos Reynaerde. De feiten, Antwerpen/Apeldoorn, 2010, p. 293 (1225-1245).

3 Jonkers 1985, p. 46-48, 179.

[p. 53]

Kriekeputte als locus terribilis in Van den vos Reynaerde

In VdvR vertelt Reynaert aan Nobel op welke plaats hij de aan zijn bloedeigen vader ontfutselde schat van Ermerik heeft verborgen:

Int oest hende van Vlaendren staet
Een bosch, ende heet Hulster Loe.
Coninc, ghi moghet wesen vroe,
Mochti onthouden dit:
Een borne heet Krieke Pit.
Gaet zuut west niet verre danen.
Heere coninc, ghine dorst niet wanen
Dat ic hu de waerheit yet messe.
Dats een de meeste wildernesse
Diemen hevet in eenich rike.
Ic segghe hu oec gewaerlike
Dat somwijlen es een half jaer
Dat toten borne commet daer
No weder man no wijf,
No creature die hevet lijf,
Sonder die hule entie scuvuut
Die daer nestelen in dat cruut
Of eenich ander voghelijn
Dat daer waert gherne wilde zijn
Ende daer hi avontuere lijdet.⁴

Om Reynaerts verhaal te staven vertelt Cuwaert, op verzoek van de vos, even later over zijn belevenissen te Kriekeputte:

Ne staet hi niet bi Hulst ter loe,
Up dien moer in die wostine?
Ic hebber ghedoghet groete pine
Ende meneghen hongher ende menigh coude
Ende aermoede so menichfoude
Up Krieken Putte so meneghen dach,
Dat ics vergheten niet ne mach.
Hoe mochte ic vergheten dies,
Dat al daer Reynout, de ries,
Die valsche penninghe slouch
Daer hi hem mede bedrouch
Entie ghesellen sine.⁵

4 Geciteerd naar het Comburgse handschrift (A), zoals uitgegeven door Janssens et al. 1991, p. 86-87.

5 Janssens et al. 1991, p. 87-88.

[p. 54]

Bij monde van Reynaert schildert Willem Kriekeputte als een onheilspellend oord, een locus terribilis. Van Daele verwijst voor kenmerken van de locus terribilis naar een studie van Garber, die zijn karakterisering van de locus terribilis evenwel op zeventiende-eeuwse, Duitse barokpoëzie baseerde.⁶ In deze bijdrage over dertiende-eeuwse Reynaertteksten benader ik de locus terribilis als een omkering van de locus amoenus, met als uitgangspunt de kenmerken van de locus amoenus die Van Daele geeft, gebaseerd op studies van middeleeuwse literatuur.⁷ Van Daele noemt zes standaardcomponenten: een groene weide, geurige bloemen, zingende vogels, een beekje of bron, bloeiende bomen en zachte wind of mooi weer.

Van deze kenmerken zien we in de Natureingang die in VdvR als achtergrond voor de hofdag dient enkel terug dat bomen en struiken groen blad dragen:

Het was in eenen tsinxen daghe
Dat beede bosch ende haghe
Met groenen loveren waren bevaen. (A 41-43)⁸

De locus amoenus wordt hier, zoals Van Daele opmerkt, veeleer gesuggereerd en niet volgens de voorschriften uit de Latijnse middeleeuwse retorica uitgewerkt.⁹ Dat geldt ook voor Kriekeputte als locus terribilis: er is geen sprake van een nadrukkelijke omkering van de standaardcomponenten van de locus amoenus. Wildernesse (A 2582), moer en wostine (A 2661) suggereren dat de natuur er niet lieflijk is en dat het er niet goed toeven is. Bij Kriekeputte klinkt geen vogelzang, want vogels mijden dat oord, met uitzondering van die hule entie scuvuut. Van het water van Kriekeputte wordt niet vermeld dat het troebel en donker is, maar het zal vast niet zo helder zijn als het vlietende water van de bron of beek in een locus amoenus. Cuwaert leed honger, kou en armoede (A 2662-2664) in de wildernis, wat op barre weersomstandigheden wijst, terwijl het pinksterfeest in de hofdagepisode suggereert dat het mild lenteweer is.

Naast de vaste componenten van de locus amoenus kunnen aanvullende kenmerken van de oppositie locus amoenus - locus terribilis genoemd worden. Terwijl aan het hof van koning Nobel de rechtsorde heerst, althans aan het begin van het verhaal, is Kriekeputte een plaats van misdaad en bedrog: Reynaert verbergt er een (niet bestaande) gestolen schat, Reynout de ries slaat er valse munten.¹⁰ Aan Nobels hof komen alle dieren samen, met uitzondering van Reynaert, die verstek laat gaan omdat hij vele misdaden heeft begaan (A 44-56). De vos weet de weg naar Kriekeputte echter wel te vinden, een door mens

6 Garber, 1974, p. 240-264.

7 Van Daele 1994, p. 287, waar verwezen wordt naar D. Thoss, Studien zum locus amoenus im Mittelalter, Wenen/Stuttgart, 1972, en E.R. Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Wenen/Stuttgart, 1972, p. 200-205.

8 Janssens et al. 1991, p. 56.

9 Van Daele 1994, p. 287.

10 Cf. Van Daele 1994, p. 497.

[p. 55]

en dier gemeden oord.¹¹ Wie in die verlaten wildernis thuis is, is aan het hof een buitenstaander of afwezig. Wat Cuwaert (het enige dier naast Reynaert dat zowel aan het hof als bij Kriekeputte verschijnt) er te zoeken had blijft vaag; wellicht gaat het om seksuele praktijken die het daglicht niet kunnen verdragen.¹²

De onheilspellende sfeer bij Kriekeputte wordt nog versterkt door de echo in A 2582-2593 van een Bijbelse onheilsprofetie (Jesaja, 34, 10-11), waarmee Willem de ruimte een moreel en theologisch karakter geeft:¹³

[...] Het land ligt verloren, tot in het verste nageslacht, nooit zal iemand het nog betreden.
Dwergooruil en stekelvarken nemen het in bezit, raaf en ransuil zullen er huizen.¹⁴

In de Statenvertaling worden de roerdomp, nachtuil, schuivuit en raaf genoemd. De herziene Statenvertaling geeft kauw, nachtuil, ransuil en raaf, de NBG-vertaling pelikaan, roerdomp, uil en raaf, de Willibrordvertaling kauw, velduil, ibis en raaf, en de Groot Nieuws bijbel kraai, velduil, ransuil en raaf.¹⁵ Uitgaande van de King James Bible spreken Besamusca en Bouwman over ‘the cormorant... bittern... owl and... raven’ (de aalscholver, roerdomp, uil en raaf).¹⁶ In al deze vertalingen treden een uil en de raaf op, maar over de aard van de beide andere dieren zijn de vertalers het oneens. Rondom de Bijbelse dierenwereld heerst dus nogal wat spraakverwarring.

Volgens de Vulgaat zijn de in Jesaja, 34, 11 genoemde dieren de onocrotalus, ericius, ibis en corvus.¹⁷ Bij Plinius zijn dit de pelikaan, egel, ibis en raaf, Willems tijdgenoot Jacob van Maerlant identificeert deze dieren in Der naturen bloeme (ca. 1270) ook als de pelikaan, egel, ibis en raaf.¹⁸

Dezelfde spraakverwarring als in Jesaja, 34, 11 geldt de aard van de vogels die Willem aanduidt als die hule entie scuvuut, de enige bewoners van de wildernis rond Kriekeputte. Buitenrust Hettema beschouwt deze vogels als twee uilen,¹⁹ evenals Lulofs, die in zijn annotatie bij v. 2589 scuvuut verklaart als nachtuil.²⁰ Janssens spreekt van de nachtuil en de raaf en nog een aantal andere negatieve vogels,²¹ Van Daele, in het voetspoor van Heyse, van de uil en de wouw.²² Bouwman en Besamusca spreken in hun in 2002 verschenen editie van de uil en de nachtuil, terwijl er in hun Engelstalige editie uit 2009 sprake is van ‘the owl and the jay’,²³ in navolging van Van Gasse, die de scuvuut als Vlaamse gaai duidt.²⁴

11 Cf. Van Daele 1994, p. 493.

12 Cf. Van Daele 1994, p. 498, en van dezelfde auteur: ‘Die burse al sonder naet. Scabreuze elementen in Van den vos Reynaerde’, in: Literatuur en Erotiek, Rik van Daele et al., Leuven, 1993, p. 49-60. Zie ook Rijns 2006, p. 353-356.

13 Van Daele 1994, p. 493-494. Cf. o.a. Buitenrust Hettema 1909-1910, p. 67; Muller 1942, p. 145; Arendt 1965, p. 115-117, 139-143; Janssens 1991, p. 230; Van Daele 1994, p. 189, 199, 500-501; Bouwman en Besamusca 2002, p. 229. (Overigens verwijst ook Shakespeare, in Titus Andronicus, 2de acte, 3de bedrijf, naar dit vers van Jesaja in de beschrijving van een locus terribilis).

14 De Nieuwe Bijbelvertaling, geraadpleegd via internet (http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Jesaja+34&id18=1&l=nl&set=10&pos=0...).

15 Groot Nieuws Bijbel, geraadpleegd via internet: http://www.biblija.net/biblija.cgi?Bijbel=Bijbel&set=10&l=nl&pos=1&qall=0&idq=0&idp0=43&idp1=19&idp2=48&idp3=38&idp4=17&idp5=36&idp6=18&idp7=50&idp8=47&idp9=37&idp10=7&idp11=34&idp12=33&idp13=15&idp14=9&idp15=39&m=Jes+34:11.

16 Bouwman en Besamusca 2009, p. 192-193; cf. Muller 1942, p. 145.

17 Et possidebunt illam onocrotalus et ericius; ibis et corvus habitabunt in ea (geraadpleegd via internet: http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Jesaja+34&id38=1&l=nl&set=10&pos=0).

18 Plinius, Naturalis historia X 131 (onocrotalus), VIII 133 (ericius), VIII 41 (ibis) en X 32-33 (corvus); cf. Pliny, Natural History books VIII-XI, with an English translation by H. Rackham, Cambridge (Mass.)/Londen, 1997. Voor Jacob van Maerlant: zie Verwijs 1980, p. 270-271 (onocrotalus), 86 (ericius), 246-248 (ibis) en 200-202 (corvus). Zie Van Oostrom, Maerlants wereld, Amsterdam, 1996, p. 140, 142, 187, over de datering van Der naturen bloeme.

19 Buitenrust Hettema 1910-1911, p. 67, duidt de ule als de bosuil, de scuvuut als de ransuil of steenuil.

20 Lulofs 1983, p. 162.

21 Janssens 1991, p. 230.

22 Van Daele 1994, p. 495-497; Heyse 1993.

23 Bouwman en Besamusca 2002, p. 129; Bouwman en Besamusca 2009, p. 194-195.

24 Van Gasse 1993, p. 90.

[p. 56]

Willems tijdgenoot Jacob van Maerlant beschouwde de ule en de scuvut als een en dezelfde soort, de bubo, waarmee op grond van zijn beschrijving de oehoe bedoeld zal zijn.²⁵ Bij de bespreking van Ascalaphus en Nyctimene in RV zal ik terugkomen op de aard van deze vogels.

25 ‘Bubo dats ule ofte scuvut / Die sdaghes rust ende snachts coemt uut’; Der naturen bloeme III 607-608 (Verwijs 1980, p. 190). Cf. Van Daele 1994, p. 494.

Kriekeputte als locus terribilis in Reynardus vulpes

In RV beschrijft Reynaert Kriekeputte als volgt:

Sol qua parte venit dum Taurus detinet illum
hospicio, silvam Flandria fine tenet;
dicitur Hulsterlo, puteus quoque deprope dictus
Krykenput, rarus hunc habitator adit:
desertus locus ille nimis, non incolit illum
quadrupes aut volucris aut homo sive fera,
omnis iam volucris trepidat dum transvolat illum,
hic pernoctari fit metus huic et onus.²⁶

Cuwaerts relaas over Kriekeputte luidt als volgt:

[...] Iuxta nemus ille
est locus Hulsterlo, quem fugit omnis homo.
Quadrupedes aliudve pecus puteum fugiunt hunc
desertusque nimis est locus, absque bono.

1310

Hic mala multa, famem, frigus sum passus et estus
atque per hec dicti sum memor usque loci.
Hic percussuram falsi nummismatis olim
Tibundus catulus fecerat ere sagax
et cum complicibus hominum consorcia fugit,
falsos denarios hic fabricare studens.²⁷

Boudewijn opent met een geleerde omschrijving om aan te geven dat Hulsterloo in het oosten van Vlaanderen ligt (RV 1249-1251a; A 2574-2575). De verzen waarin Reynaert zich rechtstreeks tot de koning richt (A 2576-2577, 2579-2581 en 2584) heeft Boudewijn niet overgenomen, noch A 2583. RV 1251b-1252a correspondeert met A 2578. RV 1253a is Boudewijns letterlijke

26 Ik citeer het Latijn naar de editie van Huygens 1968, de vertaling naar Nieuwenhuis 2012. ‘Daar waar de zon opkomt, terwijl de Stier hem vasthoudt / in zijn verblijf, ligt aan de Vlaamse grens een bos, / bekend als Hulsterlo. Daar vlakbij is een put, / de Kriekenput geheten. Zelden komt daar iemand. / Volstrekt verlaten is dat oord, daar woont geen mens, / geen vogel, dier of beest dat op vier poten loopt, / en elke vogel beeft als hij er overheen vliegt. / Een overnachting daar is eng, een zware last.’

27 ‘Die plaats,’ zegt Cuwaert, ‘is / niet ver van Hulsterloo, door ieder mens vermeden. / De dieren en het vee vermijden deze put, / dat oord is woest en ledig, zonder enig goeds. / Ik leed daar veel ellende, honger, hitte, kou, / en daarom denk ik steeds weer aan die plaats terug. / Het hondje Tibout, scherp van geest in geldverkeer, / heeft daar zijn valsemuntersstreken uitgehaald, / ontvluchtte met zijn maten menselijk gezelschap / omdat hij daar zijn valse munten wilde slaan.’

[p. 57]

vertaling van A 2582. Dat Kriekeputte verlaten is (desertus locus ille nimis, RV 1253a), wordt in het vervolg nog twee keer herhaald: in de uilenpassage (desertus locus, RV 1263) en in Cuwaerts klacht (desertusque nimis est locus, RV 1310). Dit laatste vers correspondeert met A 2661. In Cuwaerts klacht wordt ook nadrukkelijk vermeld dat mensen en dieren Kriekeputte mijden (fugit, RV 1308; fugiunt, RV 1309). De verlatenheid van Kriekeputte wordt in RV dus sterker benadrukt dan in VdvR.

RV 1252b en 1253b-1256 zijn Boudewijns weergave van A 2585-2588 en 2591-2593. De beide verzen over die hule entie scuvuut (A 2589-2590) heeft Boudewijn uitgewerkt in RV 1257-1266. Deze passage bespreek ik verderop in detail.

In Cuwaerts relaas over Kriekeputte is RV 1307b-1308a de weergave van A 2660-2661. RV 1308b-1310 is een toevoeging van Boudewijn, waarmee zoals hierboven gezegd de verlatenheid van de streek wordt benadrukt. RV 1311-1312, over Cuwaerts ontberingen, correspondeert met A 2662-2666. RV 1313-1316 ten slotte, de verzen over de valsemunterij van het hondje Tibout, zijn Boudewijns weergave van A 2667-2671.

In de inleiding van de beschrijving van de hofdag heeft Boudewijn de zinsnede aderat lux (RV 23), in de betekenis ‘de dag was aangebroken’, verwerkt. De letterlijke betekenis van deze toevoeging ten opzichte van VdvR is ‘er was licht’. Dit licht staat tegenover de duisternis waarin de nachtvogels van Kriekeputte thuis zijn (tenebris, RV 1261; tenebrarum, RV 1265), omdat zij het licht schuwen (luce timent, RV 1266). Deze nadruk op duisternis in de Kriekeputtepassage en het verband met RV 23 en 33 is een vondst van Boudewijn en komt niet voor in VdvR.²⁸

In de locus amoenus waar de hofdag zich afspeelt, groeien en bloeien bloemen (florida, RV 23; flore, RV 25; rosarum, RV 25; lilia mixta rosis, RV 26) en gras (gramine, RV 24) en dragen de bomen blad (fronde, RV 24). Daarentegen is de omgeving van Kriekeputte onvruchtbaar, want Cuwaert leed er honger (famem... sum passus, RV 1311).

Aan het hof verspreiden de volop bloeiende bloemen een heerlijke geur (spiratque... suavis odor, RV 25-26; redolent, RV 26), eveneens een toevoeging ten opzichte van de Middelnederlandse tekst. Dat alles gebeurt tijdens Pinksteren (Pentecostes, RV 23), in de lente, terwijl Cuwaert bij Kriekeputte te lijden had van koude en hitte (frigus sum passus et estus, RV 1311), dus van extreme weersomstandigheden, het tegendeel van mild lenteweer. De natuur lacht (derident, RV 24; ridet, RV 25) ten tijde van het feest (festa, RV 28, 30, 34) aan het hof, terwijl Kriekeputte wordt getekend door angst (trepidat, RV 1255;

28 Cf. Van Daele 1994, p. 290, over Reynaert (in VdvR) als een figuur van de duisternis: ‘Impliciet resulteert hieruit dat het hof van Nobel geassocieerd kan worden met het licht.’ Boudewijn expliciteert dus de tegenstelling hof/licht - Kriekeputte/duisternis.

[p. 58]

metus, RV 1256; timent, RV 1266), ellende (absque bonus, RV 1310; mala multa, RV 1311), zonde en misdaad (vicium, RV 1262; incesta, RV 1264; proditor, RV 1264; falsi, RV 1313; falsos, RV 1316). Vergeleken met Willem heeft Boudewijn dus niet alleen de locus amoenus aan het begin van de hofdagscène rijker gestoffeerd, maar ook de onheilspellende sfeer van Kriekeputte als locus terribilis zwaarder aangezet.

Op de hofdag komen allen samen (conveniunt omnes, RV 31), terwijl Kriekeputte door alle mensen en dieren wordt gemeden (rarus habitator adit, RV 1252; non incolit illum / quadrupes aut volucris aut homo sive fera, RV 1253-1254; fugit omnis homo. / Qudrupedes aliudve pecus puteum fugiunt hunc, RV 1308-1309) en verlaten is (desertus, RV 1253, 1263, 1310). Terwijl aan het hof allen bijeenkomen en enkel Reynaert verstek laat gaan, mijden allen Kriekeputte behalve uilen, valsemunters (het hondje Tibout en zijn kornuiten) en de vos, die daar zijn ‘valse’ schat begraaft onder de grond, een schat die geen daglicht kan verdragen.

Zoals gezegd is RV 1255-1256 de bewerking van A 2589-2593, maar er is meer aan de hand. Pernoctari (overnachten) in RV 1256 roept het nachtelijke duister op. In VdvR blijft ongenoemd waarom vogels niet bij Kriekeputte willen verblijven; wellicht heeft dat met de aanwezigheid van die hule entie scuvuut te maken. In RV wordt vermeld dat vogels bang zijn om daar 's nachts te verblijven. De aanwezigheid van uilen zal de reden zijn waarom vogels daar niet willen overnachten, maar verklaart niet afdoende waarom ze niet over Kriekeputte heen durven te vliegen, zoals beschreven in RV 1255, een toevoeging van Boudewijn zonder parallel in VdvR.

Dit vers wint aan betekenis als het gelezen wordt tegen de achtergrond van een passage in boek VI van Vergilius' Aeneis, en wel de beschrijving van het lacus Avernus, de toegang tot het dodenrijk. Het Avernusmeer wordt omringd door uitgestrekte, duistere wouden (lucis... Avernis, VI 118, 566; tegit omnis / lucus et obscuris claudunt convallibus umbrae, VI 138-139; silvam immensam, VI 186; lacu nigro nemorumque tenebris, VI 238),²⁹ zoals Kriekeputte nabij Hulsterlo ligt (RV 1250-1251). Uit de ‘duistere muil’ van het meer stijgen kwalijke dampen op (fauces grave olentis Averni, VI 201; talis sese halitus atris / faucibus effundens supera ad convexa ferebat, VI 240-241).³⁰ Een reusachtige grot nabij het meer (spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu, VI 237)³¹ vormt de toegang tot de onderwereld (hic inferni ianua regis, VI 106), waarin talloze boosdoeners hun straffen ondergaan.³² Oningewijden mogen zich daar niet wagen (procul, o procul este profani... totoque absistite luco, VI 258-259).³³

29 Ik citeer de Aeneis naar Mynors (1969); vertaalde passages zijn overgenomen uit Schrijvers (1996). Het Avernische woud (VI 118); de Avernische wouden (VI 566); wordt verborgen door het gehele woud (VI 138-139); de omvang van het woud (VI 186); een pikzwarte poel en het duister van diepe wouden (VI 238).

30 De ingang van de stinkende Hades (VI 201); ‘zo'n kwalijke damp stijgt op uit de zwarte / monding en spreidt zich uiteen langs het hoge hemelgewelf’, (VI 240-241).

31 ‘Er gaapt in de rotswand een diepe, enorme spelonk.’

32 ‘Hier ... de poort naar het rijk van de schimmen.’

33 ‘Oningewijden, gaat henen, gaat henen! ... Gij allen moet nu het woud verlaten.’

[p. 59]

Omdat er kwalijke dampen uit het Avernusmeer opstijgen, kunnen vogels er niet straffeloos overheen vliegen (quam super haud ullae poterant impune volantes / tendere iter pennis, VI 239-240)³⁴ en draagt dat oord de naam Aornos (‘vogelloos’; unde locum Grai dixerunt nomine Aornon, VI 242).³⁵ De huiver die vogels bevangt wanneer ze over Kriekeputte vliegen (RV 1255) lees ik als een verwijzing naar Aeneis VI 239-240 en daarmee naar de gehele passage over het Avernusmeer, een klassieke locus terribilis. Met deze Vergiliaanse echo versterkt Boudewijn de onheilspellende sfeer die rondom Kriekeputte hangt door associaties op te roepen met duisternis, de onderwereld, de hel, zonde, misdaad en straf. Deze associaties werkt Boudewijn nog verder uit in zijn uitweiding over Ascalaphus en Nyctimene (RV 1257-1266). Dit zijn twee aan aan Ovidius' Metamorphoses ontleende personages die voor straf in lichtschuwe nachtvogels zijn veranderd.

34 ‘Vogels kunnen daarover niet straffeloos met hun vleugels / verder vliegen.’

35 ‘Daarom kreeg deze plaats de Griekse naam Aornos.’ Dit vers, dat al sinds de vijfde eeuw deel uitmaakt van de handschriftelijke traditie, wordt beschouwd als een interpolatie.

Ascalaphus en Nyctimene

Bubo sed Escalapus, Hecates temerarius index,
nidis ova fovens incubat et colit hunc;
noctua Victimine, dudum virgo, volucris nunc,
deridens alias incolit ista loca:
dicitur illa patris temerasse thorum, tenebrisque
ut celet vicium nocte volare studet;
congruit ambobus desertus sic locus iste,
ista quod incesta, proditor iste fuit
et sic exosi cunctis avibus tenebrarum
tempora semper amant, luce volare timent.³⁶

De naam Ascalaphus en zijn verraad van Hecate - de reden voor zijn gedaanteverandering in een uil (bubo, RV 1257) - heeft Boudewijn ontleend aan een aetiologische mythe uit het vijfde boek van de Metamorphoses:

[...] solusque ex omnibus illud
Ascalaphus vidit, quem quondam dicitur Orphne,
inter Avernales haud ignotissima nymphas,
ex Acheronte suo silvis peperisse sub atris;
vidit et indicio reditum crudelis ademit.
Ingemuit regina Erebi testemque profanam
fecit avem sparsumque caput Phlegethontide lympha

36 ‘Maar Ascalaphus, uil die Hecate verried, / heeft daar zijn woonplaats en een nest met eieren, / en Nyctimene, ooit een meisje, nu een vogel, / een nachtuil, huist daar in dat oord en lacht om anderen. / Men zegt dat zij haar vaders bed bezoedeld heeft / en vliegt bij nacht, verbergt haar misdaad in het duister. / Zo past dat eenzaam en verlaten oord bij beiden, / want overspel beging de een, verraad de ander, / en daarom houden zij, gehaat bij alle vogels, / van duisternis en vrezen in het licht te vliegen.’

[p. 60]

545

in rostrum et plumas et grandia lumina vertit.

 

Ille sibi ablatus fulvis amicitur ab alis

 

inque caput crescit longosque reflectitur ungues

 

vixque movet natas per inertia bracchia pennas

 

foedaque fit volucris, venturi nuntia luctus,

 

ignavus bubo, dirum mortalibus omen. (M V 538-550)³⁷

Ascalaphus, die verraadt dat Proserpina (Hecate bij Boudewijn) in de onderwereld van een granaatappel heeft gegeten, waardoor zij het schimmenrijk niet meer kan verlaten, wordt voor straf veranderd in een uil, een bubo (M V 550), evenals bij Boudewijn.³⁸ In Vergilius' Aeneis wordt Hecate nadrukkelijk in verband gebracht met het Avernusmeer, het duistere woud waarin het meer ligt en de onderwereld.³⁹ Wellicht is dat de reden waarom Boudewijn Proserpina verving door Hecate. In Ovidius' mythe is ook een verwijzing te vinden naar dit meer; Ascalaphus' moeder is namelijk een van de waternimfen die daar huizen (Avernales nymphas, M V 540).

De in een uil veranderde Ascalaphus wordt bij Ovidius geassocieerd met onheil (dirum mortalibus omen, M V 550), rouw en verdriet (venturi nuntia luctus, M V 549), duisternis (silvis... sub atris, M V 541), lelijkheid (foedaque fit volucris, M V 549) en lafheid (ignavus bubo, M V 550). Dit negatieve beeld van uilen was in de oudheid en de middeleeuwen wijd verspreid.⁴⁰

Nyctimene was volgens Ovidius een meisje dat als straf voor incest met haar vader in een nachtvogel werd veranderd:

Quid tamen hoc prodest, si facta volucris crimine Nyctimene nostro successit honori? An, quae per totam res est notissima Lesbon, non audita tibi est, patrium temerasse cubile Nyctimenen? Avis illa quidem, sed conscia culpae conspectum lucemque fugit tenebrisque pudorem celat et a cunctis expellitur aethere toto. (M II 589-595)⁴¹

Evenals Ascalaphus is Nyctimene verbonden met duisternis (tenebrisque, M II 594), en ook met misdaad (crimen, M II 590). Als nachtvogel schuwt zij het daglicht en de blik van de mensen, en wordt door allen verstoten (M II 594-595). In vrijwel gelijkluidende bewoordingen als in de Metamorphoses vertelt Boudewijn dat Nyctimene in het donker haar schande verbergt (tenebrisque / ut celet vicium, RV 1261-1262; tenebrisque pudorem / celat, M II 594-595).

37 Geciteerd naar Tarrant 2004; vertaalde passages zijn overgenomen uit D'Hane-Scheltema 1993. ‘Geen mens had dat gezien, alleen / Ascalaphus (ooit door de stroomgod Acheron verwekt bij / Orphne, een van de meest vermaarde waternimfen van / 't Avernusmeer, en in diens donker bos gebaard - zo zegt men). / Hij ziet haar dus, verraadt haar en ontneemt haar wreed de kans / op terugkeer ... Spijtig zuchtend vormt de Hadeskoningin / de klikspaan om tot onheilsvogel, druppelt op zijn hoofd / Phlegethon-water, waardoor snavel, kuif en grote ogen / ontstaan. Zichzelf verliezend krijgt hij bruine vleugels aan, / zijn kop wordt breed, hij klauwt zich vast met lange, kromme nagels / en tilt zijn trage vlerken, vol met veren, moeizaam op. / Hij is een lelijk vogeldier, bode van naderend onheil, / de boze nachtuil, tranenbrengend teken voor de mens.’ Proserpina is de dochter van Ceres (de godin van de landbouw) en vrouw van Hades (de god van de onderwereld).

38 In de Metamorphoses is Hecate niet verbonden met Ascalaphus. Ovidius noemt de onderwereldgodin in boek VII, waarin het verhaal van Medea wordt verteld; Hecate is in dit verhaal verbonden met een donker woud: Ibat ad antiquas hecates ... aras, / quas nemus umbrosum secretaque silva tegebat, M VII 74-75 (‘Zij ging naar 't oeroud heiligdom van Hecate ... / 'n schaduwrijke plek in eenzaam bos verscholen’). Ook in M VII 174, 194, 241 wordt zij genoemd.

39 Aeneis IV 510-512 over Dido: tonat ore deos, Erebumque Chaosque / tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae. / Sparserat et latices simulatos fontis Averni (‘... de goden roept, Hades en Chaos, / Hecates drie gedaantes, drievuldigheid van Diana. / Heimelijk had ze water gesprenkeld uit de Avernus’); VI 118 nec te / nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis (‘niet zonder volmacht bestuurt u het Avernische woud van Diana’). In A VI 247 wordt Hecate, bij Vergilius vereenzelvigd met Diana als onderwereldgodin, voor de derde keer genoemd.

40 Cf. Plinius, Naturalis historia X 34-35: Bubo funebris et maxime abominatus publicis praecipue auspiciis deserta incolit nec tantum desolata sed dira etiam et inaccessa, noctis monstrum, nec cantu aliquo vocalis sed gemitu. Itaque in urbibus aut omnino in luce visus dirum ostentum est. (ed. H. Rackham, Pliny, Natural History Books VIII-XI, with an English translation by H. Rackham, Cambridge (Mass.)/Londen, 1997, p. 314). Vertaling: ‘De oehoe, een doodsvogel, wordt het meest verafschuwd, vooral bij het officiële vogelwichelen. Hij huist in de wildernis, in streken die niet alleen verlaten zijn maar ook angstaanjagend en ontoegankelijk. Het is een ondier van de nacht en zijn roep lijkt niet op zingen maar op huilen. Daarom is het een onheilspellend voorteken als hij in steden of waar dan ook bij daglicht wordt gezien’ (Plinius, De wereld. Naturalis historia, vertaald door Joost van Gelder, Mark Nieuwenhuis en Ton Peters, Amsterdam, 2004). Zie bijvoorbeeld ook Statius, Thebais III 510-512: monstra volant, dirae strident in nube volucres, / nocturnaeque gemunt striges et feralia bubo / damna canens (ed. Alfred Klotz, P. Papini Stati, Thebais, Leipzig, 1973, p. 102). Vertaling: ‘Verder vliegen er monsters en krijsen sinistere vogels, / krast de nachtuil en doet de oehoe akelig kond van / aanstaand onheil’ (P.P. Statius, Thebais ofwel Oedipus' vloek, vertaald door Rob Brouwer, Leiden, 2012, p. 91). Jacob van Maerlant schrijft over de ule: In dat licht coemt hi node, / Ende wandelt gherne onder die dode (Der naturen bloeme, III 623-624; Verwijs 1980, p. 191). Cf. Van Daele 1994, p. 495, over de uil als een negatief dier.

41 ‘Toch - / wat had ik aan die eer, als ik die aan een vrouw moest afstaan / die uil werd na een vreselijke daad: Nyctimene? / Wat? Heb je dat verhaal, het meest bekende van heel Lesbos, / dan niet gehoord? Nyctimene heeft met haar eigen vader / in bed gelegen! Daarom werd ze uil, zo één die altijd / heel schuldbewust daglicht en 's mensen blik ontvlucht; zij hult / haar schaamte in duisternis en wordt door vogelvolk gemeden....’

[p. 61]

Een andere versie van dit verhaal is te vinden in de Fabulae van Hyginus. Volgens de in deze verzameling mythen gepresenteerde versie is Nyctimene een beeldschoon meisje dat verkracht wordt door haar vader en door Minerva uit mededogen wordt veranderd in een uil, die uit schaamte niet in het licht verschijnt maar 's nachts uitvliegt.⁴²

Boudewijn heeft in de Metamorphoses gelezen dat Ascalaphus in een bubo is veranderd (M V 550); van Nyctimene zegt Ovidius niet dat zij in een uil is veranderd, wel dat zij een vogel werd die het licht schuwt, een nachtvogel dus (M II 593-594). In navolging van Hyginus noemt Boudewijn haar een noctua, een nachtuil.⁴³ Dat in zijn bewerking van Willems verzen over de ule en scuvuut twee uilensoorten optreden, de bubo (RV 1257) en de noctua (RV 1259), duidt erop dat Boudewijn de scuvuut als een uil zag, te meer omdat ook zijn tijdgenoot Jacob van Maerlant de scuvuut als een uil beschouwde, sterker nog, als dezelfde soort als de ule, in het Latijn de bubo. Deze getuigenissen van Willems tijdgenoten komen mij overtuigender voor dan recente interpretaties van de scuvuut als een gaai of wouw.

Van de bubo wordt nadrukkelijk gezegd dat Kriekeputte zijn thuis is en dat hij eieren in een nest bebroedt (nidis ova fovens incubat et colit hunc, RV 1258), van de noctua wordt vermeld dat ze daar huist (incolit ista loca, RV 1260),⁴⁴ maar niet dat ze daar broedt. Ascalaphus, als mens een man, wordt veranderd in een bubo, een mannelijke uilensoort, terwijl Nyctimene, als mens een meisje, bij Boudewijn is veranderd in een noctua, een vrouwelijke nachtvogel. Dat Ascalaphus wordt aangeduid als proditor iste (RV 1264) en Nyctimene als ista incesta (RV 1264) bevestigt nog eens dat het om een mannelijke en een vrouwelijke vogel gaat. Gezien het samen voorkomen van de mannelijke en de vrouwelijke vogel en het broeden van de bubo lijkt de veronderstelling gewettigd dat deze onheilsvogels tot elkaar veroordeeld zijn en een paar vormen.

42 Nyctimene Epopei regis Lesbiorum filia virgo formosissima dicitur fuisse. Hanc Epopeus pater amore incensus compressit. Quae pudore tacta silvis occultabatur. Quam Minerva miserata in noctuam transformavit, quae pudoris causa in lucem non prodit, sed noctu paret. (Hyginus, Fabulae, 204, editie Peter K. Marshall, Stuttgart/Leipzig, 1993, p. 169). Vertaling (MN): ‘Nyctimene, de dochter van koning Epopeus van Lesbos, was naar verluidt een beeldschoon meisje. Brandend van lust overweldigde haar vader haar. Uit schaamte verschool zij zich in het bos. Minerva veranderde haar uit medelijden in een uil, die uit schaamte niet in het (dag)licht verschijnt, maar 's nachts tevoorschijn komt’; Jonkers 1985, p. 48-49.

43 Zie noot 44. Van Daele merkt op dat bubo, noctua en nycticorax in de bestiariumtraditie vaak door elkaar worden gebruikt (Van Daele 1994, p. 495). Hij verwijst hierbij naar F. McCulloch, Medieval Latin and French Bestiaries, p. 147-148). Isidorus van Sevilla schreef evenwel in zijn Etymologiae (XII 7.40) dat de noctua niet dezelfde vogel is als de bubo (noctua autem non est bubo, nam bubo maior est).

44 Colit hunc (RV 1258, over Ascalaphus) en incolit ista loca (RV 1260, over Nyctimene) staan tegenover non incolit illum (RV 1253, over dieren en mensen die Kriekeputte mijden).

Reynaert en de uilen

De aanwezigheid van Ascalaphus en Nyctimene als met de dood, duisternis, misdaad, verraad en zonde verbonden uilen versterkt de onheilspellende sfeer rond de locus terribilis Kriekeputte. Deze veenput up dien moer in die wostine, weliswaar te lokaliseren nabij de oostgrens van Vlaanderen, is vooral een moreel landschap: onherbergzaam, eenzaam, een oord voor verstotenen, zondaars en al wat het daglicht niet kan verdragen. Boudewijn werkte deze vondst

[p. 62]

van Willem evenwel nog verder uit. Waar in VdvR het morele landschap het karakter van de dieren die er thuis zijn, met name Reynaert, weerspiegelt, daar versterken bij Boudewijn de nachtvogels die er huizen niet alleen de unheimliche sfeer, maar verwijzen ook naar Reynaert zelf en zijn duistere levenswandel, zoals met name in RV 1265-1266 blijkt.

Ascalaphus en Nyctimene worden door alle vogels gehaat (exosi cunctis avibus, RV 1265), zoals Reynaert later, samen met Hermeline en hun kroost, als woestballing in de wildernis zal leven, door alle dieren gehaat (exosus animalibus omnibus, RV 1835). Ook in het begin van de tekst, in de hofdagepisode, wanneer de dieren hun aanklachten tegenover Nobel uitspreken, blijkt uit de woorden van Pancer de bever dat Reynaert bij allen gehaat is (invida cunctis, RV 69), een toevoeging van Boudewijn die in deze fase van het verhaal in VdvR niet voorkomt. De vos moet het aan het hof tegen al zijn vijanden opnemen en zich tegen hen allen verdedigen (cuncti qui sunt illic michi sunt inimici, RV 605; cunctis avibus ferisque / me pecasse queror, RV 645-646; Reynardus coram cunctis astantibus inquit, RV 947; cunctis mea crimina pandam, RV 981).⁴⁵ Aan het einde van de tekst wordt Reynaert op bevel van Nobel door iedereen verstoten (proscriptum iudicat illum, / exilio dampnans hunc cito perpetuo, RV 1831-1832),⁴⁶ zoals in Ovidius' verhaal Nyctimene door allen is verstoten (cunctis expellitur, M II 595).

Eveneens onmiskenbaar is de parallel tussen de uilen die het (dag)licht schuwen (tenebrarum / tempora semper amant, luce volare timent, RV 1265-1266) en de vergelijking van de bij de hofdag afwezige vos met een boosdoener die ongaarne in het licht treedt (ut venit ad lucem invite factor iniqui, RV 33).⁴⁷ Deze vergelijking in RV ontbreekt in A, maar komt wel in F en B voor, in B vergezeld van een verwijzing naar de Heilige Schrift.⁴⁸ Het verband tussen de vergelijking over de lichtschuwe boosdoener en de nachtvogelpassage toont dat Boudewijn zijn bewerking zorgvuldig heeft geconstrueerd en daarmee ook het belang van deze vergelijking.⁴⁹ De Bijbelse achtergrond van RV 33 duidt erop dat Boudewijn Reynaert als een moreel verdorven wezen wil karakteriseren, iemand die moreel in het duister verkeert.⁵⁰

Reynaert verkeert ook letterlijk in het duister: als bewoner van een ondergronds hol is hij thuis in de onderwereld. Maupertuus (‘kwade plaats’) wordt in VdvR en in RV niet nadrukkelijk als locus terribilis beschreven, maar vertoont er wel kenmerken van: het vossenhol ligt afgelegen, voorbij een donker woud, en is via kronkelpaden (met alle negatieve connotaties van dien) bereikbaar.⁵¹ Bruun, Tibeert en Belijn gaan na hun bezoek aan Maupertuus

45 ‘Want iedereen daar ziet in mij een vijand’; RV 605; ‘een zware schuld / rust op mij; alle vogels, dieren deed ik kwaad’, RV 645-646; ‘ten overstaan van allen om hem heen zegt Reynaert’, RV 947; ‘voor allen... biecht ik nu mijn misdaden’, RV 981.

46 ‘Verklaart hem dan maar vogelvrij, / veroordeelt hem meteen tot eeuwige ballingschap.’

47 ‘Zoals een booswicht niet graag in het licht verschijnt.’

48 Cf. Muller 1942, p. 15; Jonkers 1985, p. 78, 173-174, 179; Huygens 1968, p. 14. Hs. F (53) heeft ‘Die dief die steelt die scuwet tlicht’, Hs. B (63-64) heeft ‘Wie quaet doet die scuwet dat licht / Dat seit die scrift al ouer richt’ (Hellinga 1952, p. 6-7). De betreffende Bijbelplaats is te vinden in het Johannesevangelie: Omnis enim qui male agit, odit lucem et non venit ad lucem ut non arguantur opera eius (Joh., 3, 20). Vertaling: ‘wie kwaad doet, haat het licht; hij schuwt het licht omdat anders zijn daden bekend worden’ (De Nieuwe Bijbelvertaling); cf. Huygens 1968, p. 40, en Jonkers 1985, 179, die deze Bijbelplaats en de eerder besproken verwijzing naar Jesaja, 34, 10-11 noemt als de enige twee directe ontleningen aan de Heilige Schrift.

49 In geen van de handschriften van VdvR komt de afkeer van het licht in de Kriekeputtepassage terug.

50 Cf. Van Daele 1994, p. 290 (‘Reynaert is een figuur van de duisternis’).

51 Cf. Van Daele 1994, p. 307 en 318-325 (over de kronkelpaden van de vos).

[p. 63]

hun ongeluk tegemoet en Cuwaert vindt er de dood. Van Daele schrijft in zijn proefschrift dat de kenmerken van de vossenburcht (kwaadheid, duisternis, diabolie) een spiegel van de eigenschappen van zijn bewoner zijn,⁵² zoals ook de wildernis van Kriekeputte het karakter van de vos tekent en de zondigheid, de goddeloosheid, het onhoofse en kwade karakter van de hofdieren en van de heerser in het bijzonder verpersoonlijkt.⁵³ Zo ver zou ik niet willen gaan. Ik meen wel (ik heb het nu over RV) dat Kriekeputte en de daar levende uilen Reynaerts karakter weerspiegelen, maar niet dat ook Nobel en de hofdieren er door gekarakteriseerd worden. Zij mijden Kriekeputte, met uitzondering van Cuwaert, die echter vooral slachtoffer is en niet, zoals de vos, een dader.

Ook RV 1264 kan in verband gebracht worden met de daden van de vos. Het Latijnse incestus omvat immers meer dan alleen bloedschande;⁵⁴ het betekent ook zondig, onkuis en, in een religieuze context, onrein.⁵⁵ In deze zin wordt incesti in RV 556 gebruikt om het gedrag van losbandige geestelijken aan te duiden.⁵⁶ Reynaerts overspel met Hersint, meer dan eens ter sprake gebracht (RV 45, 111-116, 741-750), kan ook als incestus worden gekenschetst. Wat de vos in zijn biecht bij Grimbeert over de koningin zegt, is wellicht een toespeling op overspel met Nobels gemalin.⁵⁷

De nadrukkelijke vermelding van Nyctimenes tegennatuurlijke gedrag tegenover haar vader (een schanddaad die Boudewijn bijna letterlijk overneemt van Ovidius (patris temerasse thorum, RV 1261; patrium temerasse cubile, M II 592)), kan gelezen worden als een verwijzing naar Reynaerts tegennatuurlijke verraad van zijn vader en zijn verwant Grimbeert; door verwanten te verraden besmeurt de vos zijn familie.⁵⁸

In RV 1257 gebruikt Boudewijn het aan temerasse verwante temerarius om Ascalaphus aan te duiden als een schaamteloze verklikker (temerarius index, RV 1257). Even later wordt Ascalaphus een verrader (proditor, RV 1264) genoemd. Verraad (proditio) en verraden (prodere) is in Boudewijns bewerking uitsluitend verbonden met Reynaert (RV 1066, 1068, 1217-1218, 1396) en zijn wederhelft Hermeline (RV 1099), evenals het verwante perfidus (trouweloos).⁵⁹

Nyctimenes schuldbewustzijn in de Metamorphoses (conscia culpae / conspectum lucemque fugit, M II 593) heeft ook een parallel in RV: volgens Boudewijn verhindert Reynaerts schuld hem naar het hof te gaan (culpa vetat venire, RV 32), zoals een boosdoener niet graag in het licht komt (venit ad lucem invite factor iniqui, RV 33).⁶⁰ Ook elders blijkt dat Reynaert zich bewust is van zijn schuld (contricio magna movet me / de culpa factis preteritisque malis, RV 625-626; cunctis avibus ferisque / me pecasse queror, est mea culpa

52 Cf. Van Daele 1994, p. 300-307, 312-333 (over de verbondenheid van Maupertuus met het kwaad).

53 Van Daele 1994, p. 501-502.

54 Het gebruik van de term sodomie is hiermee te vergelijken. Deze term omvatte in de middeleeuwen meer dan wat er tegenwoordig onder wordt verstaan; cf. Rijns 2006, p. 353-356. Ovidius gebruikt incesta niet, maar omschrijft Nyctimenes schanddaad met patrium temerasse cubile (M II 592; ‘bezoedelde het huwelijksbed van haar vader’). Het gaat dus om incest, niet alleen om overspel, zoals Van Daele stelt (Van Daele 1994, p. 499-500).

55 Oxford Latin Dictionary, ed. P.G.W. Clare, Oxford, 2005, p. 865.

56 (...) mores presbiterorum / qui sunt incesti, RV 555-556 (‘Zeden van de priesters die zich aan / hun lusten overgeven’).

57 Talia regine feci, quod vix ad honorem / perveniet, de me qualia passa fuit, RV 753-754 (‘Door wat ik met de koningin heb uitgehaald / zal zij met moeite ooit haar aanzien weer herwinnen’). Cf. VdvR A (‘Die coninc en es mi oec niet ontgaen / Ic hebbe hem toren oec ghedaen / Ende mesprijs der coninghinne / Datsie spade sullen verwinnen / Also vele eeren van mi’, 1473-1477) en B (‘Die coninc en is my niet ontgaen / Ic heb hem dicke scand gedaen / Ende synen wyue der coningynnen / Dat sy spaede sel verwynnen / Sy sijn geschandaliseert bi my’, 1513-1517; Hellinga 1952, p. 90-91). Cf. Roman de Renart branche Ia 1765-1800 (waar de vos Nobels slapende echtgenote neemt tijdens het beleg van Maupertuus (zie Tiecelijn, 16 (2003) 2, p. 92-93, voor een vertaling van deze passage); cf. Muller 1942, p. 88, en Bouwman 1991, p. 183-184.

58 RV 1065-1068, 1218. Carnalem patrem in RV 1065, vertellerscommentaar op de woorden waarmee Reynaert zijn leugenverhaal over de samenzwering tegen de koning inleidt, ondersteunt deze lezing. Cf. Van Daele 1994, p. 478.

59 RV 42, 86, 1216, 1225, 1322.

60 ‘Zijn schuld verbiedt zijn komst’, RV 32; ‘zoals een booswicht niet graag in het licht verschijnt’, RV 33. Venit (komt) markeert de parallel, evenals fugit (mijdt, schuwt): in RV 34 mijdt Reynaert het feest van de koning (regia festa fugit) terwijl in RV 1308-1309 mens en dier Kriekeputte mijden (fugit... fugiunt).

[p. 64]

gravis, RV 645-646).⁶¹ In VdvR is in de corresponderende passage sprake van mesdaen (A 51, 1455, 1460; F 1445, 1450) of misdaen (F 51), maar niet nadrukkelijk van schuld. Reynaerts culpa is dus een toevoeging van Boudewijn.

Van Nyctimene wordt ook nog gezegd dat ze anderen uitlacht (deridens alias, RV 1260), een karaktertrek die aan Ovidius noch Hyginus is ontleend. In RV lacht Reynaert evenwel om andermans leed: na Tibeerts noodsprong laat de vos een scheet, zo hard moet hij lachen (magno risu, RV 544) om het verdriet van Julokke, die luidkeels treurt bij de aanblik van het gehavende klokkenspel van de pastoor.

61 ‘Diep berouw beroert me / omdat ik schuldig ben aan vroeger wangedrag’, RV 625-626; ‘Een zware schuld / rust op mij; alle vogels, dieren deed ik kwaad’, RV 645-646.

Besluit

Boudewijns uitweiding over Ascalaphus en Nyctimene blijkt bij nadere beschouwing een betekenisvolle toevoeging: deze passage en de verwijzing naar het Avernusmeer in RV 1255 tekenen Kriekeputte veel sterker dan in VdvR als een locus terribilis. Tegelijk laat Boudewijn Reynaert met zijn verhaal over de wandaden van de beide lichtschuwe nachtvogels een zelfportret schetsen. De goede verstaander ziet in Kriekeputte en de uilen het karakter van de vos weerspiegeld: met schuld beladen vanwege zijn misdaden schuwt Reynaert het licht.

Boudewijn varieert in de Kriekeputtepassage op een procedé dat Willem in VdvR toepaste: zoals de kenmerken van Reynaerts burcht een spiegel zijn van de eigenschappen van de bewoner⁶² en zoals de wildernis van Kriekeputte het karakter van de vos tekent, zo weerspiegelen in Reynaerts leugenverhaal in RV niet alleen Kriekeputte maar ook de nachtvogels die daar huizen eigenschappen van de vos. Boudewijns bewerking gaat dus verder dan enkel het vertalen van Willems tekst en het navolgen van klassieke dichters; er is hier sprake van creatieve receptie.⁶³

62 Van Daele 1994, 307 (hol) en 501-502 (Kriekeputte).

63 Tot slot nog een overweging naar aanleiding van een opmerking van Van Daele (‘Het moer past niet in de klassieke locus terribilis. [...] De Reynaertdichter heeft de klassieke locus terribilis geactualiseerd’; Van Daele 1994, p. 500). Er is evenwel in de klassieke Latijnse literatuur een passage te vinden waarin moerassen een belangrijk onderdeel van een locus terribilis vormen. In boek I 61 van zijn Annales (Jaarboeken), een deel van de Annales dat slechts in een manuscript is overgeleverd, vertelt de Romeinse geschiedschrijver Tacitus hoe de veldheer Germanicus zes jaar na de voor de Romeinen catastrofaal verlopen veldslag in het Teutoburger Woud dwars door vijandelijk gebied terugkeert naar het slagveld om de onbegraven stoffelijke resten van Varus en zijn drie legioenen te begraven. Dwars door onbegaanbare moerassen en wouden baant hij zich een weg naar het slagveld en weer terug naar de ‘beschaafde wereld’ aan de westzijde van de Rijn: ‘Nadat Caecina vooruitgestuurd was om het onoverzichtelijke bosgebied te verkennen en bruggen en dammen te bouwen in de drassige moerassen en het verraderlijke terrein, trokken ze het sombere en zowel door zijn aanblik als de herinnering onheilspellende gebied binnen. [...] In het gebied tussen de twee kampen in lagen uitgebleekte beenderen her en der verspreid of op een hoop bij elkaar, al naar gelang ze op de vlucht geslagen waren of stand hadden gehouden. Ernaast lagen afgebroken speren en karkassen van paarden, schedels van mensen waren aan boomstammen vastgespijkerd. Op de open plekken in de buurt bevonden zich de macabere altaren waarop ze de stafofficieren en de centurio's van de eerste rangen afgeslacht hadden. [...] dwars door uitgestrekte moerassen... het terrein was een al veengrond, kleverig door de zware modder of verraderlijk door de beken. Het gebied was omgeven door bossen op lage hellingen.’ (Tacitus, De jaren van Tiberius. Annalen boek I-VI, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door M.A. Wes, 's-Hertogenbosch, 1999, p. 122, 124). Tacitus' beschrijving van de onheilspellende moerassen en wouden is schatplichtig aan Vergilius' beschrijving van de onderwereld in Aeneis VI; cf. Robert T.S. Baxter, ‘Virgil's influence on Tacitus in books 1 and 2 of the Annals’, in: Classical Philology, 67 (1972) 4, p. 254-255.

[p. 70]

Literatuur

•	Gerard-H. Arendt, Die satirische Struktur des mittelniederländischen Tierepos ‘Van den vos Reynaerde’, Keulen, 1965.
•	André Bouwman, Reinaert en Renart. Het dierenepos Van den vos Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart, Amsterdam, 1991.
•	[Bouwman en Besamusca 2002] Reynaert in tweevoud. Deel 1: Van den vos Reynaerde, bezorgd door André Bouwman en Bart Besamusca, Amsterdam, 2002.
•	[Bouwman en Besamusca 2009] Of Reynaert the Fox. Text and Facing Translation of the Middle Dutch Beast Epic Van den vos Reynaerde, edited with an introduction, notes and glossary by André Bouwman en Bart Besamusca. Translated by Thea Summerfield, Amsterdam, 2009.
•	[F. Buitenrust Hettema 1910-1911], Van den vos Reynaerde II, inleiding, aantekeningen, glossarium door F. Buitenrust Hettema, Zwolle, [1910-1911].

[p. 71]

•	Rik van Daele, Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde, Gent, 1994.
•	Klaus Garber, Der locus amoenus und der locus terribilis. Bild und Funktion der Natur in der deutschen Schäfer- und Landlebendichtung des 17. Jahrhunderts, Keulen/Wenen, 1974.
•	Bruno van Gasse, ‘Antropomorfisme en ander ongedierte’, in: Reynaert bloemleest Tiecelijn. Een selectie van bijdragen uit 5 jaar Tiecelijn, onder redactie van Rik van Daele, Marcel Ryssen en Erwin Verzandvoort, Sint-Niklaas, 1993, p. 86-94 (oorspronkelijk verschenen in: Tiecelijn, 4 (1991) 5, p. 98-105.
•	[D'Hane-Scheltema 1993] Ovidius, Metamorphosen, vertaald door M. d'Hane-Scheltema, Amsterdam, 1993.
•	W.Gs Hellinga, Van den vos Reynaerde, I Teksten, diplomatisch uitgegeven naar de bronnen voor het jaar 1500, Zwolle, 1952.
•	Herman Heyse, ‘De kievit roept “Kievit”, maar riep de schavuit wel “scuvuut”?’, in: Reynaert bloemleest Tiecelijn. Een selectie van bijdragen uit 5 jaar Tiecelijn, onder redactie van Rik van Daele, Marcel Ryssen en Erwin Verzandvoort, Sint-Niklaas, 1993, p. 49-53 (oorspronkelijk verschenen in: Tiecelijn, 3 (1990) 2, p. 22-26).
•	R.B.C. Huygens, Reynardus Vulpes. De latijnse Reinaert-vertaling van Balduinus Iuvenis, critisch uitgegeven en vertaald door Dr. R.B.C. Huygens, Zwolle, 1968.
•	M.C.J.M Jonkers, Reynardus en Reynaert. Verkenningen rond de Reynaert-receptie in de Reynardus Vulpes van Balduinus, nomine Iuvenis, Groningen, 1985.
•	[Muller 1942], Van den vos Reynaerde, exegetische commentaar door J.W. Muller, Leiden, 1942.
•	[Mynors 1969] P. Vergilii Maronis, Opera, ed. R.A.B. Mynors, Oxford, 1969.
•	[Nieuwenhuis 2012] Boudewijn de Jongere, Reynardus vulpes, vertaald door Mark Nieuwenhuis, in: Tiecelijn 25, (2012), p. 290-340.
•	Hans Rijns, ‘Het Cuwaert-motief. Sodomie in de Reynaert?’, in: Tiecelijn 19, (2006) 4, p. 353-356.
•	[Schrijvers 1996] Vergilius, Aeneis, vertaald door Piet Schrijvers, Groningen, 1996.
•	[Tarrant 2004] Ovidius, Metamorphoses, ed. R.J. Tarrant, Oxford, 2004.
•	Jozef Janssens, Rik van Daele, Veerle Uyttersprot en Jo de Vos, Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, Leuven, 1991.
•	[Verwijs 1980] Jacob van Maerlant's Naturen Bloeme, door Eelco Verwijs, [Arnhem], 1980 (ongewijzigde herdruk van Groningen, 1878).
•	Andries Welkenhuysen, ‘A Latin Link in the Flemish Chain: The Reynardus Vulpes, its Authorship and Date’, in: E. Rombauts en A. Welkenhuysen (ed.), Aspects of the Medieval Animal Epic. Proceedings of the International Conference Louvain May 15-17, Leuven/Den Haag, 1975, p. 113-128.