Tiecelijn. Jaarboek 5 (jaargang 25)

[p. 361]

Recensie

Verhalen voor de vossenbroertjes
Het lang verwachte vervolg op ‘Van den vos Reynaerde’
Marcel Ryssen

De titel Verhalen voor de vossenbroertjes is weinig spectaculair, maar de toelichting die daarop volgt doet de Reynaertminnaar even slikken: ‘Het langverwachte vervolg op Van den Vos Reynaerde’. Een vervolg? Ontvluchtte de eeuwig rusteloze Reynaert dan toch de ‘wildernisse van langhen haghen ende van hede’, om samen met zijn intussen uit de kluiten gewassen Reinaerdine, wiens ‘granekine an zine muulkine’ nu heel wat stoutmoediger moeten geworden zijn, en ook met diens evenknie Rosseel, die aan zijn roeping van ‘scone dief’ naar zijn vaders voorbeeld nu perfect beantwoordde, met z'n drietjes opnieuw op rooftocht te gaan? Op bladzijde vijf van deze ‘Vossenbroertjesverhalen’ vinden

[p. 362]

we de verzen 1410-1417 terug die de beloftevolle verwachtingen van vader vos vertolken, toen hij destijds met Grimbeert zijn Malpertuus verliet om voor Nobel te verschijnen. Het gaat dus in dit ‘vervolg’ vooral om Reinaerdine en Rosseel. Verhalen echter die voor hen worden verteld. Door wie? Spelen die schurkjes in spe tussendoor ook hun rol?

Op de hardkartonnen cover imponeert een forse, rechtopstaande beer met grimmige, zelfbewuste en gebiedende blik, militair geriemd en sabel in de schede. Twee jonge vosjes, de broertjes dus, rammen als het ware aaneen gekleefd, tegen zijn strakke betonbuik met in hun ‘muulkines’ een volwassen worst. Hun staarten zijn vinnig geheven en hun blauwe en gele bretellenbroekjes sluiten vast om de billetjes. Duidelijk niet de afbeelding van een leuk spelletje maar van een ongewenst treffen met de vijand nummer één van hun vader, vijand die nu, gezien zijn uitrusting, blijkbaar een voorname rol speelt in het handhaven van de orde. De schoonschriftlijntjes die de titelletters op het rechte pad houden herinneren me aan mijn eigen kindertijd tachtig jaar geleden, aan zuster Vicentia en de schoolmeester, die streng toekeken of wij ons eerste lettertjes wel binnen de lijntjes hielden.

Kinderboeken zijn echter niet alleen leesboeken maar ook, en dikwijls vooral terecht, kijkboeken. Een must eigenlijk. De tekeningen van Thé Tjong-Khing zijn gewoon schitterend. Kleurrijk, vol beweging en verhaaltjes op zich. Ze brengen de meest frappante gebeurtenissen duidelijk in beeld, variërend ook van plaats en afmetingen. Een soort vrije variatie op een strip, maar evengoed op middeleeuwse miniaturen. En ik stel mezelf voor dat deze werkwijze de kinderen van vandaag, die met strips zijn grootgebracht, onbewust welgevallig is. Er is trouwens geen bladzijde zonder illustratie. De kinderen (maar ook volwassenen) kunnen door de illustraties het verhaal reeds volgen vooraleer ze een eerste woord gelezen hebben. Je kunt het boek dus tweemaal ‘lezen’, wat de beleving van het verhaal intenser maakt.

In een nawoord verklapt de auteur Lida Dijkstra haar bedoelingen: de ‘luchthartigheid en speelsheid die Willems boek zo kenmerken, en liefde voor taal voorop te stellen’. Geen nadruk dus op maatschappijkritiek maar wel een spelen met Willems meesterwerk, aanvullen ook, omgooien, herschrijven, minder wreedaardig maken. Zij hoopt dat Willem dit niet erg zou gevonden hebben. En fantasie heeft ze wel. Mij blijft bijvoorbeeld het beeld bij van de zeer verdrietige Cantecleer. Hij ververst elke week de bloemen op Coppes graf ‘en plukte dagelijks van verdriet een veer uit zijn staart. Totdat zijn kont zo kaal was als de vollemaan’.

[p. 363]

Toch maak ik mij de bedenking of een korte maar toch volledige en voor kinderen bevattelijke inhoud van Willems oorspronkelijk werk als toemaatje voor de jonge lezertjes niet nuttig zou zijn geweest, al was het maar om hen reeds vroeg met de roots van dit wereldbekend verhaal vertrouwd te maken. Net als dat klassieke verhaal is dit boekje in versvorm geschreven, weliswaar niet rijmend.

Het verhaal gaat als volgt. De jonge vosjes Rosseel en Reinaerdijn groeien op zonder vader. Hij is al zo lang weg dat ze zich hem nauwelijks meer kunnen herinneren. Volgens de verhalen van hun moeder was hij een held. Als ze een keer tijdens het stelen van een worst door beer Bruun worden betrapt en naar huis worden gebracht, blijkt dat Bruun hun vader Reynaert goed heeft gekend. Hij vertelt de vossenbroertjes verhalen over hem. Avond na avond hangen de vosjes aan zijn lippen. Maar de verhalen die beer Bruun vertelt gaan niet over een held, maar over een sluwe vos. Klopt dat wel?

Het boekje telt vijftien verhalen. De titels, op enkele na, weet zelfs de gehaaide Reynaertkenner niet direct te situeren: Orenknijper, billenmepper, Het grootals-een-bosmierennest-verhaal, Het kaal-als-de-vollemaan-verhaal... Maar met De hofdag en Het hoe-maken-we-een-tasje-van-Bruun-verhaal wanen we ons meteen op het goede spoor. Wel verandert het decor tegenover het oude verhaal. Een markt bijvoorbeeld, is erg eigentijds. De auteur goochelt met de oorspronkelijke motieven en plaatsen en geeft die een nieuwe inhoud. En hoewel Dijkstra geen maatschappijkritiek leveren wil, zit die er her en der wél in verscholen. De machtigsten bijvoorbeeld zitten op ‘verhogingen’ en zij ‘krijgen te eten’. Het is blijkbaar ook de zoveelste hofdag in een reeks en de ons bekende dieren dragen duidelijk de sporen van wat hun destijds overkomen is. Hersint verschijnt ‘met haar verminkte stompjesstaart’, het gevolg van een nogal scabreuze ontmoeting met Reynaert in vroegere dagen. Bruuns kop is gehavend en hij heeft een kale plek op zijn rug. Bruun moet nu verslag uitbrengen als 's konings afgezant hoe zijn missie betreffende Reynaerts kinderen - ze in het oog houden - verlopen is. Het wordt een beschuldiging aan het adres van de jonge boefjes (die ergens verscholen toch ook op de hofdag aanwezig zijn). Ze zullen uit wraak met ‘zwarte puddingen’ gooien die ze op de weide kunnen rapen, we hebben weinig verbeelding nodig om te weten welke weidedieren de leveranciers van deze projectielen zijn.

Maar laten wij ons even in het verhaal verdiepen via de eerste verhaaltjes: De rode boefjes thuisgebracht en Orenknijper, billenmepper. Opvallend is dat het eerste verhaal op twee woorden na dezelfde titel heeft als het laatste. Dit is zeker

[p. 364]

niet toevallig maar heeft een duidelijke betekenis. De Courtoisworst staat er telkens centraal.

‘Au secours!’ jankt Courtois. De twee vossenbroertjes vluchten weg tussen de marktkramen, een worst in de kwijlende muil geklemd. Het is ‘de week voor Pinkster’ vol ‘frisgewassen groen’, waarin koning Nobel de ‘koningsvrede’ afkondigt. De vossenbroertjes lappen die aan hun vossenpootjes en rennen met hun buit tussen de marktbezoekers door. Courtois schreeuwt en roept luid iets over tien dukaten beloning, maar de rode boefjes flitsen tussen benen, over een kar met vaten en door een steeg vol kuipen pis. Tot ze... ‘Boem!’ ‘tegen een massieve haren muur’ botsen. Die behoort toe aan Bruun, raadsheer van de koning. Zijn kop zit vol wild vlees en littekens en op zijn rug valt een witharige vlek op. Hij grijpt de broertjes vast en zal ze naar hun huis slepen. Maar Reinaerdijn bijt hem in zijn bont. De vosjes schieten pijlsnel weg. Helaas in een doodlopende steeg. Ze geven zich zo maar niet over en bekogelen Bruun met verse paardenvijgen ‘die stinkend dampten op de straat’. Paars van woede grijpt hij ze weer bij hun ‘kladden’ en sleept ze naar het ‘simpel hol’ van de vossenmoer, ‘Hermeline, de trouwe vrouw van Reinaert de vos, die jaren her rond deze tijd uit het koninkrijk verbannen was’. Bruun brengt bij haar verslag uit. ‘Ze hebben vast een aardje naar hun vaartje’. En waar zou die nu zitten? De worst wordt uit hun vossenpootjes bevrijd. We vernemen dat na Reynaerts ‘valselijke’ beschuldiging Hermeline met haar kroost het oude huis verliet en dat de verbannen Rein nu op pelgrimstocht is. Rosseels gewonde oor wordt verzorgd, de worst in vieren gesneden en Courtois wordt een vergoeding beloofd. Bruun blijft bij het haardvuur zitten en lonkt naar een aantal appels bij de deur.

Dit eerste hoofdstuk draagt de kenmerken van alle hoofdstukken die volgen. Taferelen vol actie. De originele versie wordt niet slaafs gevolgd. Tibeert is nergens te bespeuren. Het verhaal snelt even hard vooruit als de vluchtende broertjes. Een markt vol kramen en marktmensen, kinderen kennen dat. Ook Lamfreid schemert even doorheen het verhaal van de vlucht, maar er is geen verdere uitleg. Intussen is de geur niet te harden in een wereld vol paardenvijgen en pis-stegen, die ook wel de middeleeuwen oproepen. Hermeline verdedigt bedaard de onschuld van haar echtgenoot. Telkens ze haar kinderen zal vertellen over hun vader, zullen die verhalen heel anders klinken dan die van Bruun, die als een soort ‘beschermer’ over de vossenkinderen waakt. Bruun blijft de corrupte profiteur, die vanzelfsprekend rustig van de worst profiteert en zijn ogen welwillend dicht houdt bij de appels die aan de voordeur lonken. Wie is die onbekende weldoener die de appels leverde, toch Reynaert niet?

[p. 365]

In het volgende verhaaltje, Orenknijper, billenmepper, een duidelijke verwijzing naar Bruuns heropvoedingsopdracht, wil hij weten wat Hermeline nu met de broertjes zal aanvangen? En meteen vertelt hij over hun vader, hem meer bekend dan hem lief is. Terwijl hij vertelt, kastijdt hij de jonge booswichten. Eens ‘na-lijdend’ in bed zal Hermeline zonder een zweem van beschuldiging hun het Het jankte-als-een hond-verhaal vertellen. Een verhaal uit de Roman de Renart en Reynaerts historie over de vos die de wolf aan een veulen wil helpen. Wat voor de wolf fataal zal aflopen. De luisterende Bruun interpreteert en moraliseert en poogt, vergeefs trouwens, het enthousiasme van de broertjes te bekoelen.

Hoe het verhaal verder verloopt moet de lezer natuurlijk zelf ontdekken. De teneur is duidelijk: een vos verleert zijn streken nooit.

Wie de Verhalen voor de Vossenbroertjes ter hand neemt, oud of jong, kan zich verheugen in een originele bewerking van bekende vossenverhalen of fragmenten ervan. Lida Dijkstra is bijzonder fantasierijk en speelt geestig met bekende of minder bekende toestanden. Of ze creëert de situaties zelf. Op een marktdag speelt een aap als nar (vooral de dieren die in Willems verhaal meespelen, krijgen ook hier een rol toebedeeld). We vinden ironische stukjes waarin de personages uit het Reynaertverhaal belachelijk worden gemaakt. Voortdurend herkennen we motieven en gebeurtenissen die de Reynaertmaterie stofferen, zoals de vrijage van Reynaert en Hersint waarover Hermeline begrijpelijk nooit had verteld en de visavonturen van het wolvenvolkje.

Het laatste hoofdstuk, Het de-rode-boefjes-thuisgebracht-verhaal grijpt terug naar de worst van Courtois uit het eerste hoofdstuk. Maar deze keer vertellen de broertjes de avonturen zelf. De laatste twee verzen zijn een herhaling van de eerste in het eerste hoofdstuk. De schrijfster legt de nadruk op het cyclische karakter van de Reynaert. Honderd biechten ten spijt, vossen blijven vossen. Samen met Thé Tjong-Khing trekt zij een nooit eindigende cirkel en dit op een verbazend originele wijze. Dit is geen boekje dat uitsluitend voor kinderen van 7+ is bedoeld, maar dat ik warm wil aanbevelen aan iedere Reynaertminnaar. Het is een verhaal over de kracht van verhalen en verhalen vertellen.

Lida Dijkstra & Thé Tjong Khing, Verhalen voor de vossenbroertjes. Het lang verwachte vervolg op ‘Van den vos Reynaerde’, Amsterdam, Pimento, 2011, 125 p. 14,95 EUR. ISBN 978-9-0499-2468-3.