Logo DBNL
Tiecelijn. Jaargang 20 (2007)

Tiecelijn. Jaargang 20

(2007)– [tijdschrift] Tiecelijn–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

■ Marcel Ryssen
Een ‘werk van geduldige liefde’. De berijmde bewerking van Reynaert I van Hubert Melis (1926)

In 1926 verscheen bij de Antwerpse uitgeverij De Sikkel Reinaart de Vos. Een aanpassing op heden ten dage van de aloude handschriften naar de critische uitgave van Prof. Dr. J.W. Muller door Hubert Melis (In den oorspronkelijken verstrant). Hubert Melis draagt het boek op: ‘Aan mijn Vrouw dit werk van geduldige Liefde’.

Hetzelfde werk werd ook te Utrecht uitgegeven (Uitg. Comp. ‘De Branding’) ‘zowel’ in een ‘genaaide papieren, als in een linnen gebonden variant’. Blijkbaar was deze nochtans zoveelste bewerking van het vossenverhaal (in Vlaanderen waren o.a. de uitgaven van Jan Frans Willems, Julius de Geyter, Prudens van Duyse en Stijn Streuvels op de markt) een groot succes. De oplage was in minder dan twee maanden uitverkocht, wat de uitgever meteen deed besluiten om een tweede, ditmaal geïllustreerde uitgave met houtsneden van de Antwerpse kunstenaar Henri van Straten op de markt te brengen.1. Die tweede uitgave kwam er in 1927. Opnieuw bij de De Sikkel uitgegeven, maar een variant vermeldt bovendien: ‘ook verkrijgbaar bij C.A. Mees te Santpoort’. De nieuwe ondertitel luidt: ‘Vertolking op heden ten dage van het oorspronkelijke dierenepos in middelnederlandschen versvorm’. De 100 bladzijden van de eerste uitgave zijn er 110 geworden, waarbij het verhaal in negen episodes met afzonderlijke titels is opgesplitst. De tekst is ‘licht ingekort’ en ‘gecastigeerd’ (zo ontbreken nu de 40 inleidende verzen van ‘Willem die Madocke maecte’, is de ‘paster’ een koster geworden en luidt de beiaard ‘in des pasters schuur’ bijzonder bescheiden, ja hij is zelfs niet meer te horen).2. De uitgever motiveert de ingreep: ‘met het oog op een ruimere verspreiding’ werden ‘enkele minder geschikte versregels uit den tekst gelicht, zonder echter aan de gang van het gedicht te schaden’ (publicitair pamflet, afb. p. 369). Het blijft gissen wat de echte oorzaak van deze castigatie kan zijn. Druk die werd uitgeoefend door de toenmalige kerkelijke overheid? Het katholieke Lectuur-Repertorium, lang de niet tegen te spreken scherprechter in het beoordelen van de zedelijke waarde van een boek,3. bedacht deze Reynaertbewerking met een II, dit wilde zeggen voor de gelovigen en zeker voor de jeugd nagenoeg ontoelaatbare lectuur, ja zelfs gevaarlijke en verderfelijke lectuur. Het Lectuur-Repertorium beschouwde het niet lezen van het boek ook niet als een groot verlies: volgens de beoordelaar valt de bewerking van Melis meestal op door ‘oppervlakkigheid’ (p. 941).

De uitgave uit 1927 bevat achttien houtsneden van Henri van Straten, ‘met de hand gekleurd’.4. Het speciale, bibliofiele karakter van de uitgave wordt onderstreept door de mededeling dat het boek is ‘genummerd en gesigneerd’ en door de beperkte oplage van 480 exemplaren. De kuise lezer zag bij de Tibeertpassage een houtsnede van onverdachte zeden.

Deze tweede uitgave kende een meer bescheiden en goedkopere herdruk die op de markt kwam als ‘volksuitgave’. De illustraties zijn niet ingekleurd. Van deze editie werden drie varianten uitgegeven: een in karton met een rood ovalen uitgeversvignet (een zittend vosje in het bos), nog een in karton met het rechthoekige uitgeversvignet



illustratie

van ‘De Sikkel’ en een genaaide versie met hetzelfde vosje in het groen.5.

Hubert Melis schreef ook het luisterspel Reinaert de Vos in drie handelingen (Vrij naar den oorspronkelijken tekst). Een kopij van deze tekst werd gebruikt door het NIR (Nationaal Instituut voor de Radio-omroep). De eerste uitzending vond plaats op pinksterdag 1933. Melis typeerde dit stuk in drie taferelen (De aanklacht, Reinaert te Malpertuis en Reinaerts zegepraal) als ‘een Pinkstergedicht bij uitnemendheid’.

Een zoon van een van Lamfreits nazaten op het Antwerpse stadhuis

Cornelis A. Hubert Melis (pseudoniemen M. Huybrechts en Monsieur Hubert) werd geboren te Antwerpen op 25 maart 1872.6. Zijn vader was timmerman. Blijkbaar was Hubert goed thuis in culturele en vooral literaire middens. Op 23-jarige leeftijd trad hij in dienst van de stad Antwerpen en dit op voorspraak van de door hem zeer bewonderde Max Rooses (literatuurcriticus, kunsthistoricus en flamingant, 1839-1914). Het archief Hubert Melis (bewaard in het AMVC-Letterenhuis) bevat een klein ongedateerd naamkaartje met een dankwoord aan het adres van de ‘Geachte heer Rooses: Ik ben benoemd! Hartelijk dank voor uw welwillende tussenkomst’ (Getekend: ‘Bureel overste ten Stadhuize’).7. Blijkbaar leverde hij op het Antwerpse stadhuis goed werk, want reeds na korte tijd werd hij privésecretaris van de liberale burgemeester Jan van Rijswijck (1853-1906), volgens die andere Reynaertbewerker Julius de Geyter, een Vlaamsgezinde man van het volk (Sint-Andrieskwartier, ‘parochie van miserie’), geestig spreker, journalist met pit en neef van de volksdichter Theodoor van Ryswyck (‘den Door’), die ‘geen grooten ter wereld’ vleide, ‘wat recht was en schoon joeg zijn boezem in brand’ (De Geyter). Ook de broer van ‘den Door’, Jan Baptist van Ryswyck (1818-1869), hanteerde een soms zwepende dichterspen en schreef striemende stukjes tegen de verfransing en het militarisme.

Hubert Melis promoveerde tot kabinetschef van de twee volgende burgemeesters, Alfons Hertogs en Jan de Vos. Op 28 december 1914 werd hij bij het begin van de oorlog benoemd tot stadssecretaris. Dit werd niet door iedereen geapprecieerd. Zijn Vlaamsgezindheid was velen een doorn in het oog, vooral toen hij als bestuurslid van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen het manifest ondertekende ter vernederlandsing van de Gentse universiteit (ook al werd die vernederlandsing later goedgekeurd door de ‘regering van Loppem’ en getekend door Albert I die in het kasteel van de adellijke familie van Caloen verbleef). Melis zond zijn zoon tijdens de oorlog naar de Gentse universiteit. Nog een andere ‘activistische’ daad werd Melis nadien erg kwalijk genomen: hij had ingetekend op een uitgave van de gedichten van René de Clercq. Wellicht beging hij nog andere onvoorzichtigheden. Zijn goede vriend Lode Baekelmans had hem al gewaarschuwd om geen al te verregaande betrekkingen met de Duitsers aan te gaan, beter ‘geen andere dan deze door het ambt opgelegd’.8. Hubert Melis werd op 16 december 1918 geschorst als stadssecretaris. In 1922 ontving hij ‘wachtgeld’, maar hij zocht vergeefs naar werk (‘een ondergeschikt emplooiken’ in de bibliotheek of het zeemanshuis, schrijft hij in 1922 aan Lode Baekelmans). Op 53-jarige leeftijd gaat hij in 1925 op pensioen. Er was dus tijd zat voor zijn bewerking van het Reynaertverhaal.

Hubert Melis kreeg na de eerste oorlog geen eerherstel. De titel van eresecretaris werd hem geweigerd. Die titel wordt hem uiteindelijk toch door de Antwerpse

gemeenteraad toegekend einde 1940, opnieuw tijdens de bezetting. In zijn archief vonden wij een kaartje met een portret (litho door P.D.M) met de pamfletachtige tekst: ‘Hubert Melis, de gewezen Stadssecretaris die door de Franskilionsche reactie uit het stadhuis verdrongen werd en door de Vlaamsche demokratie er terug wordt ingehaald’.

Tijdens de oorlog meende Melis aanspraak te mogen maken op een vergoeding als plaatsvervangend lid van de Bormscommissie. Deze commissie onder leiding van August Borms was een zogenaamde ‘herstelcommissie’, opgericht op 6 september 1942 door de toenmalige militaire bevelhebber in België en Noord-Frankrijk met de bedoeling een schadevergoeding of herstel van rechten toe te kennen aan activisten die na Wereldoorlog I ontslagen of/en vervolgd werden.9. Na de bevrijding werden de commissieleden, Hubert Melis incluis, vervolgd en veroordeeld en hun ‘goederen’ in beslag genomen.

Na zijn ontslag als stadssecretaris was hij dankzij de bemiddeling van de katholieke Vlaamsgezinde industrieel Lieven Gevaert (1868-1935) algemeen secretaris geworden van het Vlaams Economisch Verbond, wat meteen bewijst dat Hubert Melis in de toenmalige culturele en zakelijke wereld een zeker aanzien genoot. Deze benoeming bracht hem touwens in nauw contact met Jozef Goossenaerts (1882-1963), die pas na de Tweede Wereldoorlog bijzondere interesse voor de Reynaert vertoonde. In de brieven tussen Hubert Melis en Jozef Goossenaerts die bewaard worden in het AMVC wordt met geen woord over Reynaert gerept. Dat Melis een bijzondere interesse had voor de Reynaert blijkt wel uit de naam die hij zijn woning in de Louis de Pretlaan in Brasschaat-Vriesdonk had gegeven: Huize Reinaard de Vos.

Hubert Melis stierf op 7 april 1949 in De Panne.

Dichter, toneelschrijver en Reynaertbewerker

Na deze korte biografie waarin we onder andere zijn professionele bezigheden bekeken, concentreren we ons op zijn literair werk. Al vroeg zat het schrijven hem in de vingers. Melis was een leerling van Pol de Mont, invloedrijk flamingant10. in het Antwerpse atheneum. Daar richtte Melis in 1890 samen met Victor de Meyere (1873-1938), Edmond van Offel (1871-1959) en Marten Rudelsheim (1873-1920) het studentenblad De Strijd op. Samen met Alfons de Ridder (Willem Elsschot) en Ary Delen (1883-1960) stond hij aan de wieg van het studentengenootschap Flandria.

Reeds in zijn jeugd was Hubert Melis actief als gelegenheidsdichter. Als stadsfunctionaris werd geregeld beroep op hem gedaan als ‘stadsdichter’. Van hem zijn huldegedichten aan Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Elisabeth van België (1900) en aan het koningspaar Albert I en Elisabeth n.a.v. hun blijde intrede in 1912 bewaard.

Hij publiceerde geregeld in diverse tijdschriften, waarvan sommige met uitgesproken Vlaamse reflex. Zo is er dichtwerk van Melis te vinden in het liberale algemeen maandschrift De Vlaamse Gids (opgericht in 1905, waarbij ook Max Rooses en Pol de Mont betrokken waren), in Vlaamsch en Vrij (1893-1897), Het Nederlandsch Tooneel (1895-1914) en later ook in De Schelde, een ‘Nieuws- en aankondigingsblad van Temsche en omliggende’, een Vlaams, gelovig en politiek onafhankelijk blad dat in 1882 was opgericht door Petrus de Landsheer en dat een

sterk accent legde op culturele aangelegenheden. Tussen de beide wereldoorlogen drukte zoon Clemens de Landtsheer (later een van de bezielers van de IJzerbedevaart) duidelijk zijn stempel op het blad.11. Naast Hubert Melis was ook de Rupelmondse toneelschrijver Lode Scheltjens een belangrijke medewerker. Dit blad is niet te verwarren met het gelijknamige De Schelde (1919-1936, waarvan Pol de Mont hoofdredacteur was van 1919 tot 1923), de voorloper van het Vlaams-nationalistisch dagblad Volk en Staat, en waarin Melis ook verzen publiceerde. Aan Pol de Mont schrijft Melis in een brief van 26 oktober 1926 over De Schelde: ‘een der weinige gelegenheden waar menschen - Vlaamsche melaatschen - als wij [ook de Mont was na 1918 scherp aangevallen] nog met eenige welwillende objectiviteit kunnen behandeld worden’. De brief werd wellicht geschreven n.a.v. Melis' Reynaertbewerking (af te leiden uit de mededeling: opdat ‘mijn werk een plaatsje’ zou gegund worden in ‘uw boekenrek’.12.).

In 1894 was zijn eerste dichtbundel, Gedichten, verschenen, in 1904 gevolgd door Zonnige dreven. Heel wat teksten van Melis werden op muziek gezet, onder meer door Jan Blockx en Flor Alpaerts. Hij waagde zich ook aan toneel en schreef in 1897 Koning Hagen, een stuk dat zich afspeelt in het land van de Bataven waarmee hij in de driejaarlijkse wedstrijd voor toneelletterkunde uitgeschreven door de stad Antwerpen een derde prijs haalde, en Een nieuw leven (1905). In De literatuur in Zuid-Nederland sedert 1830 vermeldt Marnix Gijsen Koning Hagen als een ‘verdienstelijk Oudgermaansch drama’, Wagneriaans en ietwat in het spoor zittend van Starkadd van Alfred Hegenscheidt.13. Maar ondertussen is het stuk uit elke literatuurgeschiedenis verdwenen. Dat geldt ook voor andere toneelspelen zoals het boerendrama Schuldeloos! (1896), de komedie Tortelduiven (1901), De vader (1906) enzovoort, of de ‘zangspelen Het schuttersfeest (1901), Shylock (‘fantasij naar Shakespeares ‘Merchant of Venice’ uit 1913). Zijn grote productiviteit situeert zich vóór 1914.

Verder verschenen van zijn hand de monografieën Onafhankelijk België (1830-1905) (ca. 1909), Peter Benoit. Eenige woorden over zijn leven, zijne werken en zijne school (1892), Frans Gittens (1894) en het artikel Reizen te water en te land in Toerisme van 16 november 1934 (p. 815-819).14. Dat Melis ook over de volkse en populaire Antwerpse toneelschrijver Frans Gittens schreef, verwijst opnieuw naar de artistieke en literaire wereld waarin hij zich bewoog, een wereld waarin onder andere de dichtkunst en het theater als een middel tot volksopleiding en volksopvoeding werden gezien,15. een wereld waarin ook Peter Benoit en andere Vlaamse componisten zoals Emiel Wambach en Emiel Hullebroeck thuishoorden. Melis is een echte sinjoor met connecties met vele Antwerpse kunstenaars en vooraanstaanden, zoals Max Rooses, Pol de Mont (die hij aanschrijft als ‘Mijn zeer lieve vriend’), Lode Baekelmans (een familievriend), Emmanuel de Bom (‘Mijn waarde Mane’), Maurits Sabbe en Lode Monteyne.

Melis verzorgde enkele bewerkingen van middeleeuwse teksten, met name een ballade naar Genoveva van Brabant en een ‘metrische overzetting’ van Het lied van Heer Halewijn, een muzikale legende van Lucien Solvay op muziek gezet door A. Dupuis. Dat brengt ons bij een van de weinige werken van Hubert Melis die nu nog enige bekendheid genieten, zijn bewerking van het Middelnederlandse Van den vos Reynaerde uit 1926. Hij was 54 toen de tekst gepubliceerd werd.

Reinaart de Vos (1926)

‘Reinaart de Vos in ‘sappige, gemoedelijke taal, naar den oorspronkelijken verstrant en vaak met dezelfde rijmklanken van het origineel’. Zo typeerde de Nieuwe Rotterdamsche Courant16. de Reynaertbewerking van Hubert Melis. Dit lijkt me een perfecte synthese. Het taalvermogen van Melis wordt terecht geprezen. Hij is uiterst handig in het hanteren van rijmwoorden. De bewerking loopt als een trein (‘gelaüfig’ (NRC) zegt men in het Duits, wat sprekender is dan ‘vlot’). Daarbij moest Melis geen taalacrobatieën uitvoeren. Zijn taal blijft eenvoudig en zeer bevattelijk. De Volksgazet formuleerde het nog anders: ‘De heer Melis is erin geslaagd op zijn beurt den “rooden metten fellen baarde”, zijn kornuiten en tegenstrevers, leven in te blazen.’ Ook dit kunnen we volledig beamen en we vergeven grootmoedig de lapsus waaraan de redacteur zich bezondigt. Ook De Tijd reageerde bijzonder positief en eert de mannen die de Reynaert vulgariseren. ‘Volwassen Vlamingen zullen er naar grijpen en zullen er aan smekken.’ Dit gold zeker in de dagen dat de bewerking op de markt kwam. Menig moderne lezer zal zich storen aan de verouderde taal en spelling, maar die moeten natuurlijk in hun historische context geplaatst worden. Deze tekst is immers ondertussen een ‘historisch document’. We laten de lezer zelf oordelen en citeren de openingsverzen 41-60.

 
Het was op eenen Sinksendage,
 
Dat beide èn bosch èn hage
 
Waren gesierd met teeder groen.
 
Nobel, de koning, had konden doen,
 
Dat hij Hofdag houden zou,
 
Waardoor hij hoopte, zoo 't lukken wou,
 
Te zullen stijgen in aanzien en lof.
 
Toen kwamen naar des konings hof
 
Alle dieren, groot en kleen,
 
Behalve Reinaart de vos alleen:
 
Hij had ten hove zooveel misdaan
 
Dat hij er niet naartoe dorst gaan.
 
Hij, die kwaad doet, schuwt het licht,
 
(Een wijs woord, waar veel waars in ligt).
 
Zoo schuwde Reinaart ook het hof,
 
Dat hem vernoemde met luttel lof.
 
Toen gansch het hof verzameld was
 
Bleef er niemand, buiten den das,
 
Die den fellen met den rooden baarde
 
Zijn bittere klachten spaarde.

De hertaling van J.F. Willems uit 1834 loopt inderdaad nog meer ‘gelaüfig’. Wie de oorspronkelijke tekst naast die van Willems en Melis legt, zal direct opmerken hoeveel vrijer Willems met het origineel omspringt. Waar Willems ‘het groene lenteloof’ ‘over bossen en hagen’ laat hangen, siert Melis ‘beide én bosch én hage’ (‘dat bede bosch ende haghe’) met ‘teeder groen’ (‘met groenen loveren’). Het Comburgse ‘dat hi waende-hadde hijs gheval / houden te wel groten love’ zet Melis om als: ‘Waardoor hij hoopte, zoo 't lukken wou / te zullen stijgen in aanzien en lof’. Willems wist die Comburgse verzen uit en laat de dieren roepen uit veld en wouden zonder

verdere bedoelingen. De dieren die op Nobels oproep afkomen zijn voor Willems ‘groot en klein, een bonte schaar’ waar het origineel het heeft over ‘alle die diere, groot ende clene’. Melis volgt op de voet met ‘alle dieren, groot en klein’. Melis behoudt Middelnederlandse woorden zoals ‘clene’ (‘kleen’), ‘dorste’ (‘dorst’) en ‘fellen metten grijsen baerde’ (‘den fellen met den rooden baarde’), waardoor zijn taalgebruik zelfs in zijn eigen tijd archaïsch klonk. Melis vertaalt ‘grijsen’ door ‘rooden’, naar het Dyckse handschrift (F), hierbij duidelijk geïnspireerd door J.W. Mullers Critische commentaar op Van den Vos Reinaerde naar de thans bekende handschriften en bewerkingen uit 1917,17. een boek dat tijdens de bewerking op Melis' schrijftafel lag als zijn meest betrouwbare gids. En niet alleen het boek was een gids, maar de hooggeleerde Reynaertspecialist in hoogsteigen persoon had Melis in zijn moeizame arbeid gevolgd, niet zelden hem bijspringend waar het sommige duistere plaatsen betrof. Vreemd genoeg is in het archief van Melis geen briefwisseling met de Leidse hoogleraar bewaard. Wel maakte Melis in zijn brief aan Stijn Streuvels van 9 december 192518. gewag van een bezoek aan Muller, die hem vertelde alle bewerkingen van Streuvels te bezitten op één na (een ‘vervolledigde uitgave’ noemt hij het). Melis vraagt als een soort tussenpersoon aan Streuvels om Muller deze ontbrekende uitgave te bezorgen en hij schrijft hem: ‘Ik zit volop in de copie van de Reinaart, waarop mijn uitgever wacht.’

In een brief aan August Vermeylen van 1 juni 1931 verwijst Melis nogmaals naar J.W. Muller als autoriteit. Hij neemt het Vermeylen kwalijk dat hij in een bijdrage voor de Nieuwe Winkler Prins bij het lemma Van den vos Reynaerde zijn bewerking niet vermeld heeft, dit terwijl hij de bewerkingen van J.F. Willems, J. de Geyter en S. Streuvels wel noemt: ‘Mijn aanpassing heeft toch de verdienste dat zij de eerste volledige aanpassing is van de tot nu toe nieuwe ontdekte bronnen.’ Muller, die de Reynaert kritisch uitgaf, moet tevreden zijn geweest met het feit dat Melis (vijf jaar na Streuvels' veel vrijere bewerking) zo dicht bij het origineel bleef.

Het is trouwens J.W. Muller die in de lente van 1926 in de Koninklijke Vlaamsche Academie de voltooiing van een nieuwe metrische aanpassing van de Reynaert van Melis aankondigt.19. Hubert Melis ontving van Muller een schrijven dat hem bijzonder gelukkig zal hebben gemaakt, zeker in een tijd dat hij zo oneervol zijn hoge Antwerpse functie had moeten neerleggen. ‘Uw bewerking is zeer getrouw - en zij is in vlotte, welvloeiende en welklinkende verzen, in hetzelfde of soortgelijke rythme als het origineel, geschreven; de kleur en de toon van het beroemde gedicht zijn wèl bewaard.’ Wij illustreren Mullers uitspraak met een tweede, langer fragment, ditmaal uit de gecastigeerde uitgave van 1927 en lichten uit deze verzen 1508-1567 enkele aspecten voor een verdere commentaar.20.

Sint leeddickene up eenen dach Nadien leidde ik hem, zekeren dag,
Tote des papen van Vimbloys. Tot bij den koster van Boloois,
In al dat lant van Vermendoys, Al in het land van Vermandoois.
So en woende gheen pape riker. Geen koster in de streek was rijker,
Die selve pape hadde eenen spijker, Want hij bezat een ruimen spijker,
Daer menich vet bake in lach. Waar menige zijde spek in lag.
Des haddic dicken goet ghelach. Daar had ik dikwerf goed gelag.
Onder dien spijker haddic een gat Onder dien spijker maakte ik een gat,
Verholenlike ghemaect. In dat, Voor elk verholen, en ik had
Daer dedic Ysingrijn in crupen. Er Isegrim toen in doen kruipen,
Daer vant hi rentvleesch in cupen Alwaar hij rundvleesch vond in kuipen

Ende baken hanghende vele. En varkens hangen zag zóóveel.
Des vleesch dedi dor sine kele Van 't vleesch liet hij door zijne keel
So vele gheliden utermaten. Zooveel glijden buiten mate,
Als hi weder huten gate Dat, toen hij weder uit den gate
Waende keeren huter noet, Waande te keeren zonder nood,
Hem was dien leeden buuc so groet, Zijn verwenschte buik nu was zoo groot,
Dat hi beclaghede zijn ghewin. Dat hij beklagen moest zijn buit,
Daer hi was commen ongherich in, Want, voldaan, kon hij niet meer uit,
Ne condi niet commen huut. Waar, hongerig, hij wèl in geraakte.
Ic liep, ic maecte groet gheluut Ik liep, wijl ik luide kreten slaakte;
Int dorp en maecte groet gherochte. Heel het dorp te roeren begon.
Nu hoert wat ic daer toe brochte: Nu luister, wat ik dan verzon:
Ic liep aldaer die pape zat Ik liep, alwaar de koster zat
Te ziere taflen ende hat. Ter tafel, waar hij gewoonlijk at.
Die pape hadde eenen cappoen, De koster hield een tammen kapoen,
Dat was die alre beste hoen Zulk een fijn en lekker hoen
Dat men in al dat lant vant Als men vindt daar in dat land.
Hi was ghewent al toter hant. Hij leerde pikken uit 's kosters hand.
Dien prandic in minen mont Dien greep ik snel in mijnen mond,
Voer die tafle daer hi stont, Vlak voor de tafel, alwaar hij stond.
Al daert die pape toe sach.  
Doe riep die pape: ‘Nu vant, slach! Toen riep de koster: ‘Hulp, sla dood:
Helpe! Wie sach dit wonder nye! Wie zag er schelmstuk ooit zo snood?
Die vos comt daer ic toe zye De vos, (wie zag ooit dief zoo koen)?
Ende roeft mi in mijns huus. Rooft hier onbeschaamd mijn hoen,
So helpe mi Sancta Spiritus, In huis hier, onder mijn oogen, dus
  Zoo help mij, sancta spiritus:
Te wers hem, dat hire quam!’ Het zal hem rouwen, dat hij hier kwam!’
Dat tafel mes hi up nam Hij nam het tafelmes en, gram,
Ende stac de tafle datso vloech Stiet hij de tafel naar omhoog
Verre boven mi harde hoech En stuikte haar toen, zoodat zij vloog
In midden waerde up den vloer. In het midden op den vloer.
Hi vloucte zeere ende zwoer Hij vloekte deerlijk en hij zwoer
Ende hi riep lude: ‘Slach ende va!’ En riep steeds luider: ‘Sla hem dood!’
Ende ic voeren ende hi na. En liep mij na, terwijl ik vlood.
Sijn tafel mes haddi verheven Hij had opnieuw zijn mes geheven
Ende brochte mi ghedreven En onverhoeds werd ik gedreven
Up Ysingrijn daer hi stont. Op Isegrim, alwaar die stond.
Ic hadde dat hoen in minen mont, Ik had het hoen in mijnen mond
Dat arde groet was ende zwaer. Dat groot was en al even zwaar.
Datso moestic laten daer, Daarom moest ik het laten daar,
Waest mi leet ofte lief. Was mij leed, was het mij lief.
Doe riep die pape: ‘Ay heere dief, Toen riep de koster: ‘Ha, heer dief,
Ghi moet den roef hier laten!’ Dezen roof zult hij hier laten!’
Hi riep ende ic ghinc miere straten Hij riep en ik maakte mij uit de gaten
Danen, daer ic wesen woude. Daarheen, waar ik vrijer wezen zou.
Alse die pape up heffen soude Toen de koster dan grijpen wou
Dat hoen, sach hi Ysengrine. Het hoen, zag hij daar Isegrim staan.

Doe naecte hem eene grote pine. Gramschap greep den koster aan;
Hi warpene int hoeghe metten messe. Hij wierp hem een oog uit met zijn mes.

Melis volgt, op een enkele uitzondering na, het origineel op de voet. Een constante is dat hij vaak het niet meer gangbare Middelnederlandse woord gebruikt (zoals ‘spijker’ of ‘verholen’). Om de preutse tijdsgeest te volgen en vermeende ergernis te ontwijken, laat hij de ‘pape’ een koster zijn (een heel rijke dan!). Via Mullers kritische studie houdt hij het bij ‘Boloys’ uit handschrift F (i.p.v. ‘Vimbloys’). Waar het echt moeilijk anders kan, weet Melis een volwaardig equivalent te vinden, zoals bij de totaal verdwenen uitdrukking ‘te werst hem’ (des te erger voor hem), die hij omzet tot ‘het zal hem rouwen,’ met ongeveer dezelfde betekenis. De acrobatie met de tafel weet hij even pittig als in het origineel weer te geven. Waar het ritme dreigt verstoord te worden door het gebruik van een eenlettergrepig woord, weet hij dit zeer goed op te vangen (‘hi vloecte zeere’ / ‘hij vloekte deerlijk’ i.p.v. ‘hij vloekte zeer of luid’). Weinig geslaagd en zelfs foutief is de omzetting van ‘Doe naecte hem eene grote pine’ tot ‘Gramschap greep den koster aan’.

Een positieve balans

De bewerking van Hubert Melis uit 1926 is nog steeds leesbaar, en als men het archaïsch woordgebruik erbij neemt, best een (her)ontdekking. De metrische bewerking behoudt meer het authentieke van het origineel. Daarin is Hubert Melis geslaagd. Ik ga immers gedeeltelijk akkoord met de voorkeur van de ‘felle’ Camille Huysmans, die koos voor de ‘verheffingsverzen’ van De Geyter, Willems, Van Duyse en Melis, terwijl hij Streuvels' proza-Reynaert een dwaling noemde ‘die hij [hem] nooit zou vergeven’. Ik volg slechts gedeeltelijk, want het is duidelijk dat een prozaomzetting inhoudelijk bijzonder verhelderend kan zijn. Bovendien kan het ontsnappen aan het keurslijf van rijm en metriek ook het creatieve genie van de bewerker laten zien.

Aan vele bibliofielen die deze editie wellicht al jaren ongeopend in de kast hebben staan, durf ik de lectuur van Melis' Reinaart warm aanbevelen. Zij kunnen dan zelf bekijken of zij de afsluitende uitspraken van Pol de Mont en Joris Eeckhout vandaag de dag nog delen.

We willen echter niet verzuimen, te zeggen, dat Melis werkelijk het verhaal heeft gemoderniseerd, verjongd, opgefrischt, dat hij het werkelijk genietbaarder heeft gemaakt voor den gewonen lezer, wien het niet om archeologie of filologie, maar om belletristisch genot te doen is.
[Pol de Mont, in: De Schelde.]

De vertaling volgt overal den oorspronkelijken tekst zoo kort mogelijk op de hielen. Waar, om wille van het rijm, een lichte wijziging diende aangebracht, werd met de allergrootste zorg vermeden, al wat het verhaal, ook maar eenigszins, ‘uit den toon’ kon brengen. Meer dan eens kreeg de vertaler met niet geringe moeilijkheden te kampen; van een worstelen met zijn tekst draagt de vertaling nochtans nergens de sporen...’
[Joris Eeckhout, in: De Standaard.]


illustratie


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs