Tiecelijn. Jaargang 9

[p. 143]

Reynaert in prent en ex-libris

‘Ik vrees, dat 't uur geslagen is van onzen dood.
't Past dan, dat wij door flinke stooten op den oude
Niet straffeloos vergaan, of waardig vluchten zouden.
De wolf sta in het middelpunt van 't vierkant veld,
Zoodat elk onderdeel gelijke ruimte telt.
Dan op gelijken afstand der vier deelen vallen
Wij van den overkant te zamen op hem allen.’

(Isengrimus, Tweede Boek, vers 480-486; vertaling: J. van Mierlo.)

Oekraïne is een land van grafici. De vroegere deelrepubliek van de voormalige Sovjet Unie telde ook de meeste deelnemers (69) aan de Internationale ex-libriswedstrijd Reynaert de vos 1996. Een opvallende deelneemster was Ivette Klioesjkovska uit Lvov, stad met een befaamde Academie voor beeldende kunst. Klioesjkovska (Lvov, ^o1964) stuurde vier ex-libris (kleuretsen) in, waarvan er twee zijn opgenomen in de catalogus (p. 35 en p. 79). Ze nam reeds deel aan vele wedstrijden en groepstentoonstellingen - onder andere aan de Euro-Kartonale te Kruishoutem - en krijgt meer en meer de status van een belangrijke grafica.

Haar vader is de bekende graficus Vladimir Pinigin (Sint-Petersburg, ^o1941), die ook deelnam aan de Reynaertwedstrijd (catalogus p. 41). Hij behaalde reeds verschillende belangrijke prijzen en heeft werk hangen in diverse musea. In Vlaanderen wordt hun beider werk verkocht ten bate van het hulpfonds voor de Oekraïne van het ‘Oekraïne-Project-Edegem’.

In deze kroniek willen we twee ex-libris van Klioesjkovska nader belichten. De eerste prent is geïnspireerd op de Lis Mikita (1890) van Ivan Franko (zie ook Tiecelijn, 1994, p. 106), de tweede op de Reineke Fuchs van Goethe.

Het ex-libris (p. 144) over de Lis Mikita heeft zelfs nog oudere bronnen. We vinden deze scène ook in de Isengrimus. De Isengrimus is een dierenepos dat omstreeks het midden van de twaalfde eeuw in het Latijn werd geschreven door Magister Nivardus. De auteur is waarschijnlijk een Vlaming uit Gent. Niettegenstaande het epos in het Latijn is geschreven, rekent J. van Mierlo het tot ‘de letterkunde der Nederlanden’. Juist na de oorlog vertaalde Van Mierlo de tekst, namelijk: Magister Nivardus, Isengrimus, het vroegste dierenepos in de letterkunde der Nederlanden. Vertaald door prof. Dr J. van Mierlo S.J. Verluchtingen van Desiré Acket. Standaard, Antwerpen, 1946. Het is een zeer mooie uitgave in een beperkte oplage (700 exemplaren). De houtgravures van D. Acket zijn van het blok gedrukt, wat het boek uitzonderlijk waardevol maakt.

[p. 144]

[p. 145]

Désiré Acket (Antwerpen, 1905-1987) kreeg zijn opleiding aan het Hoger Instituut voor Schone Kunsten te Antwerpen en volgde onder anderen les bij E. Pellens en J. de Bruycker. Als grafisch kunstenaar specialiseerde hij zich in boekillustraties en ontwierp hij ook veel gelegenheidsgrafiek. Hij ontwierp vele ex-libris en werkte ze uit als houtgravure. Bekende boekillustraties maakte hij bij Karel van de Woestijnes Romeo of de minnaar der liefde en Louis Couperus' Korte Arabesken.

De Isengrimus is verdeeld in zeven boeken. In het tweede boek, dat begint met een vervolg op het laatste deel van Boek I, Isengrims Vischvangst, is het hoofddeel Isengrim Landmeter. Als Isengrim na zijn mislukte visvangst - geradbraakt, met duizend diepe gaten en afgehakte staart, na zijn afranseling door de dorpelingen - voor Reynaert staat om diens leugenverhaal te aanhoren (waarom hij hem niet kon helpen) zegt de wolf: ‘wat mij de maag goed vult, is mij het liefst van allen’ (II, 270). Hierop komt Reynaert met een nieuw voorstel: de wolf kan optreden als landmeter voor de vier twistende rammen om hun weide te verdelen en ze daarna heerlijk oppeuzelen. De vos stelt Isengrim gerust. Hij hoeft niet bang te zijn. De rammen: hamel Joseph de snelste, Bernardus de sterkste, Colvariaan en Belijn met de mooie vacht, zijn tandenloos en zeer vroom en bovendien ‘zoo dik en vet van leest’. Reynaert brengt ze allen samen om de zaak te bespreken. Deze scène heeft Acket in een paginagrote prent (p. 146) afgebeeld. De wolf staat hoogmoedig aan de rand van de te verdelen weide voor de vier rammen, met achter hem een speelse vos als souffleur. De herfstige prent is sierlijk omlijst met eikenranken.

De vos prijst Isengrim de huid van de rammen aan om zijn gehavend vel op te lappen. Maar de wolf kan zijn echte bedoelingen niet verbergen en zegt ronduit dat de huid hem minder deert, maar dat de inhoud wel zou smaken: ‘In mijnen muil is de etenstijd al lang gescheld’ (II, 472). Als de rammen dit horen willen ze zich eerst beraden nu ze weten dat de wolf hen als maal wil in plaats van het land te verdelen.

[p. 146]

[p. 147]

Ze trekken zich terug en bepalen een aanvalsplan. Joseph zal op Isengrims hoofd inbeuken, Bernard neemt de staart, Belijn de linker- en Colvariaan de rechterzij. Isengrim wordt ongeduldig en roept dat ze genoeg beraadslaagd hebben en plaatst zich als paal midden in de te verdelen wei. Dan vallen de rammen aan: ‘Joseph beukt den breden kop; / En Bernard rukt met alle kracht van achter op’ (II, 535-536), terwijl ook Colvariaan nu aan de slag kan gaan en ook Belijn komt aandraven. Ook deze scène heeft D. Acket prachtig in een kleine gravure gegoten (p. 145). De rammen gooien en stampen de wolf heen en weer. Als hij de slachting ziet, komt Reinaert haastig toegelopen, roept hij de rammen toe: ‘Gij hebt daar, broeders, flink gewerkt! 't Moet heerlijk heeten!’ (II, 621). ‘Het was een feest dat allen dank te boven gaat’ (II, 624). De rammen vragen geen dank, wel dat Reynaert hen de verdeling van de weide wijst. Reynaert noemt hen dwazen omdat ze zelf de grenspaal hebben weggewerkt. Hij veinst verontwaardiging omdat ze zijn oom zo hebben toegetakeld. Maar zonder talmen gaat hij zelf ook oom wolf te lijf. Hij vreet erop los en rukt er brokken af: ‘Zooals de duivel zelf nooit wreeder beten gaf’ (II, 660). En ook de rammen slaan terug toe. ‘Ten slotte trekken ze af, vermoeid na 't groot gevaar, / En laten d'armen wolf meer dood dan levend daar’ (II, 687-688).

Een bijna gelijkaardig tafereel vinden we terug in de Lis Mikita. Koning Leeuw Tsar Lev en zijn gemalin Tsarina Luytsia zitten op hun troon in de schaduw van een torenhoge eik om op de hofdag de klachten te horen. Als eerste komt wolf Vovk Nesyty, bijgenaamd de hongerige. Hij vertelt hoe hij als vrederechter van de koning op vraag van vos Mikita zou optreden in een geschil tussen vier rammen. Zij hebben van hun vader een grote weide geërfd en komen niet tot een eerlijke verdeling. De wolf kan hen ook niet tot een overeenkomst brengen. En vos Mikita die dit heeft gehoord stelt voor dat wolf Nesyty in het midden van het veld zal staan en de rammen elk in een hoek en vandaar in volle vaart naar de wolf moeten rennen. Wie eerst aankomt mag het beste deel kiezen. De rammen vallen aan. De wolf wordt door hun horens geradbraakt en valt neer. Zoals in de Isengrimus wordt de wolf heen en weer geworpen, maar hier kan de wolvin de rammen verjagen en neemt de vos geen deel aan de lynchpartij, maar staat er wel om te lachen.

Op het ex-libris van Klioesjkovska zijn de rammen afgebeeld als een schicht. We zien enkel maar de hoorns die de wolf in de lucht werpen. Een knappe suggestie van de wervelende aanval. Klioesjkovska heeft ook handig gebruik gemaakt van de sierlijke cyrillische letters. Bovenaan lezen we: Ivan Franko Lis Mikita. Vooral ‘Lis Mikita’ oogt zeer mooi, en verder lezen we ex-libris Nedilskiy Nazariy volgens de transcriptie in de brief van de artieste.

[p. 148]

Het tweede afgebeelde ex-libris (p. 148) is geïnspireerd op Goethes Reineke Fuchs, met name op de honingscène met de beer. Bovenaan zien we de dorpers aanstormen, onderaan de confrontatie tussen vos en beer. Het ex-libris is ontworpen voor Nedilskoy Galine uit de Oekraïne.

Wie nog meer grafisch Reynaertwerk van deze grafica wil zien, raadplege de catalogus van de internationale ex-libriswedstrijd. Op pagina 35 staat een (derde) ex-libris afgebeeld over Renard le goupil. Het werd ontworpen voor de Vlaamse opdrachtgeefster Jana Boennaems. De vierde inzending voor de wedstrijd stond ook op naam van een Vlaming: Bart Verreit. Hier zien we Reynaert voor Nobel en Gente. Boven de troon lezen we: ‘Reynaert de vos’. Deze inzending is bijzonder omdat zij geïnspireerd is op diverse bronnen. Het verder in detail uitvlooien van de inzendingen kan nog veel verrassingen opleveren.

Willy FELIERS