Tiecelijn. Jaargang 9

[p. 46]

De vos in Vlaamse misericorden in België, Nederland en Spanje

De Roman de Renart was in de middeleeuwen een van de populairste boeken. Zijn faam verspreidde zich in alle Europese landen. Zowel in literaire als in andere artistieke scheppingen waren de illustraties van de vos legio. In deze bijdrage willen we aandacht besteden aan in hout gesneden vossen die we in Spaanse misericorden terugvinden en deze vergelijken met Vlaamse koorstoelen in België en Nederland. Maar eerst gaan we even in op de eigenheid van de misericorden zelf en zullen we aantonen dat zij de uitgelezen plaatsen waren voor vossesculpturen.

Geschiedenis van koorstoeltjes

In de middeleeuwen verplichtten de rituelen in abdijen en kloosterscholen de priesters, monniken of kanunniken dagelijks acht uur recht te staan. Zesmaal per dag kwamen ze samen in het koor om er te bidden, beginnend met de metten en de lauden en eindigend met de vespers en de completen. Oudere geestelijken mochten steun zoeken bij een soort staf. Voorbeelden van zo'n staf vindt men terug op enkele middeleeuwse schilderijen van Maria's bejaarde echtgenoot Jozef. Een dergelijke groep priesters, gebogen voor het altaar dat aan heiligen en de glorie van God was gewijd, bood niet direct een aantrekkelijke aanblik. Daarom zocht de kerk een rianter alternatief.

Tijdens de twaalfde eeuw werd voor het eerst gewag gemaakt van koorstoelen in brieven en in andere kerkelijke documenten. De oudste werden gemaakt van steen (een aantal fragmenten bleven bewaard zoals het uiteinde van een koorstoel in het bisschoppelijk museum van Limoges) - maar weldra werden zij vervangen door houten koorstoelen die zich noordelijk of zuidelijk van het altaar bevonden. Deze koorstoelen, die meestal uit drie of meer banken bestonden, hadden hoge rugleuningen en zijpanelen die de geestelijken moesten beschermen tegen tocht en koude. Oorspronkelijk werden de koorstoelen zo ontworpen dat iedere geestelijke over een staanplaats beschikte die langs weerszijden door een tussenschot afgescheiden werd. Hij kon leunen tegen de rugzijde en zijn armen laten rusten op de tussenschotten.

Op het einde van de twaalfde eeuw werd aan iedere koorbank een zitplaats met scharnieren vastgehecht. Wanneer neergeklapt, leek het een gewone zitplaats. Wanneer opgeklapt, kon de geestelijke de plaats van dat zitje innemen. Voor meer steun werd gezorgd wanneer onderaan de zitplaats een kleine vooruitstekende richel met rechte hoeken werd aangehecht. Wanneer de zitplank werd opgeklapt behield de geestelijke een kleine steun waarop hij kon zitten of leunen. Aangezien de lijst hoger kwam dan de eigenlijke zitplaats, scheen de gebruiker recht te staan zoals de rituelen het geboden.

[p. 47]

Deze kleine aangehechte richels werden ‘misericordia’ genoemd, ‘zitplaatsen uit medelijden’ of ‘verduldigheid’, aangezien ze soelaas verschaften aan ouderen en gehandicapten. Omdat de misericordia alleen aan de onderkant waren vastgehecht, moesten de aangebrachte richels nog gestut worden door een ‘korbeel’ of kraagsteen in hout om het gewicht van de zittende persoon op te vangen. Aanvankelijk werd aan de onderzijde een kleine stok vastgemaakt om deze functie te vervullen. Maar weldra werd de stok vervangen door aantrekkelijker beeldhouwwerk, met name in hout gesculpteerd loofwerk. Heel wat koorstoelen en enkele afzonderlijke misericorden uit de late dertiende eeuw zijn hiervan als getuigen overgebleven (o.a. Poitiers, Hastière en in diverse kerken in Zuid-Engeland).

Tegen het begin van de veertiende eeuw werden de korbelen - dan misericordia genoemd - artistieker en met meer afwisseling uitgewerkt. Dierlijke en menselijke figuren werden in diep reliëf uitgesneden, gewoonlijk één exemplaar per misericorde. Inspiratie voor thema's en vormgeving werd gevonden in de romaanse kapittelen die 200 jaar eerder waren gebeeldhouwd. Typisch voor deze periode zijn de koorstoelen in het Britse Exeter.

Tijdens de vijftiende eeuw werden de misericorden nog meer bewerkt. De beeldhouwwerkjes vertoonden meerdere figuren in een architecturale of landschappelijke omgeving geplaatst. Zij leken op driedimensionale schilderijen. Aangezien deze sculpturen meestal verborgen bleven, werd aan de beeldhouwers steeds grotere vrijheid verschaft in de keuze van de thema's. De beelden zaten ofwel onder de zitplaatsen, ofwel bleven ze opgeklapt en stonden de geestelijken ervoor. De ruimte die was voorzien voor de eigenlijke gebruikers werd bovendien afgesloten door een koorhek met kruisbeeld. Het gewone volk kon dus de koorstoelbeeldhouwwerkjes nooit zien.

Wellicht kozen de beeldhouwers zelf sommige van de thema's, ofwel vonden ze hen in modelboeken waaruit de religieuze gemeenschap in zijn geheel de keuze kon bepalen. In sommige abdijen koos de abt of de overste de thema's, misschien soms zich inspirerend op voorbeelden en stijlen die ook in andere kerken waren toegepast. Het overwicht van profane onderwerpen is zeker te danken aan de plaats waar de beeldhouwwerken zich bevonden: onder de zitvlakken van de monniken. De sluwe vos was op die plek een uitstekend onderwerp.

Tegen het begin van de zestiende eeuw vertelden de misericorden vervolgverhalen. Zo zijn er in de kathedraal van Amiens 46 beeldhouwwerkjes op de koorstoelen die het verhaal vertellen van Jozef in Egypte. Amiens en de abdij van Saint-Victor (die tijdens de Franse Revolutie verwoest werd) bezaten de enige voorbeelden van oudtestamentische misericorden die als vervolgverhalen zijn opgevat. Een reeks wereldlijke verhalen als vervolgverhaal is te vinden op de misericorden van de Brugse Sint-Salva-

[p. 48]

torkerk. De enige reeks die over Reynaert de vos handelt, moet vreemd genoeg in de kathedraal van Bristol in Engeland gezocht worden.

In het midden van de zestiende eeuw verbood de Contrareformatie profane en bijgelovige kunst in kerken en kathedralen. Daarmee eindigde ook het tijdperk van verhalende misercorden. De beeldhouwwerkjes die de richels ondersteunden werden gedegradeerd tot decoratieve ontwerpen, loofwerk, engelenkopjes of portretten. In het zuiden van Frankrijk zorgde de invloed van de Italiaanse renaissance voor klassieke thema's.

Bovendien eisten pauselijke edicten de vernietiging van profane en niet-geestelijke kunstwerken die de kerken reeds versierden. Beeldhouwwerken werden als gewoon stoofhout verkocht. De ‘hervormers’ vernietigden misericorden en andere profane beeldhouwwerken. We zullen nooit weten hoeveel er vernietigd werd. Sommige religieuze gemeenschappen weigerden deze kunstwerken te vernietigen omdat ze er duidelijk heel trots op waren. De monniken van Champeaux (Seine-et-Marne) bijvoorbeeld, schilderden hun koorstoelen zwart en beschouwden deze daad als een voldoende tegemoetkoming aan de pauselijke eis. Andere reeksen misericordia werden met gele verf bedekt wat nog duidelijk te zien is op overgebleven exemplaren. Soms werden ook zitplaatsen vastgenageld zodat de beeldhouwwerken onzichtbaar werden.

Omdat vele kerkelijke archieven tijdens de Reformatie, de Franse Revolutie of ook door de opheffing van de abdijen in Engeland door Hendrik VIII werden vernietigd, is het onmogelijk zich een beeld te vormen van het aantal misericorden dat tijdens de middeleeuwen ooit bestond. Evenmin kan vastgesteld worden welke thema's populairder waren dan andere. Daarenboven werden ook vele archieven door vuur verwoest of door prelaten die meenden dat het hun taak was om kunstwerken op te ruimen waarvan ze dachten dat ze niet in een kerk hoorden. Bijvoorbeeld, in de Leuvense Sint-Pieterskerk ontbreekt slechts één misericorde; ze werd in 1910 ooit gezien en beschreven door Louis Maeterlinck. In het stel van 24 koorstoelen in de Malvern Abbey in Engeland worden vier misericorden gemist. Ooit was in de Sint-Annakerk in Gassicourt een koorstoel die de wellust voorstelde. Al deze vermiste koorstoelen werden ooit duidelijk als ‘onkerkelijk’ beschouwd, weggehaald en zonder twijfel in de dichtst bijzijnde vuurhaard geworpen.

Heel wat originele Engelse gehelen van koorstoelen werden op de oorspronkelijke plaatsen in kerken en kathedralen bewaard. De meeste Engelse godshuizen behielden hun originele sets niet, zo ook de Notre Dame in Parijs en de kathedralen van Chartres, Laon en Reims. Anderzijds zijn er heel wat kleinere kerken in gans Europa die over een aantal koorstoelen beschikken en die ze erfden of kochten van de grotere abdijen en kathedralen. Hun oorsprong is dikwijls duister.

[p. 49]

Misericorden in België

In België hebben elf stellen koorstoelen met bij benadering circa 325 gebeeldhouwde misericorden de hierboven beschreven ravages overleefd. De oudste reeks vinden we in Hastière (dertiende eeuw), de jongste is bewaard in Hoogstraten (midden van de zestiende eeuw). Na de zestiende eeuw en de Contrareformatie werden ook hier de profane themata ingeruild voor decoratief loofwerk, koppen of meer abstracte onderwerpen.

De volgende Belgisch kerken behielden enkele of het grootste aantal van hun middeleeuwse koorstoelen met gebeeldhouwde misericordia:

Aarschot, O.-L-Vrouwekerk, eind 15de eeuw - 50 koorstoelen; complete set;

Brugge, Sint-Salvator, begin 15de eeuw - 52 koorstoelen met 36 misericorden;

Brugge, O.-L.-Vrouwekerk - 3 bewaarde misericorden;

Diest, Sint-Sulpitiuskerk, einde 15de eeuw - 24 koorstoelen;

Hastière, 13de eeuw - 20 koorstoelen met 16 misericorden;

Hoogstraten, Sint-Catharinakerk, 16de eeuw - 54 koorstoelen in twee reeksen;

Luik, Saint-Jacques, 14de eeuw - 29 koorstoelen met 15 misericorden;

Luik, Santa Cruz, 14de eeuw - 10 koorstoelen met 5 misericorden;

Leuven, Sint-Pieterskerk, begin 15de eeuw - 31 koorstoelen met 30 misericorden;

Leuven, Sint-Gertrudiskerk, 1540 - 496 figuren in gerestaureerde koorstoelen;

Walcourt, Notre Dame (vroeger Saint Materne)- 40 koorstoelen besteld door Karel V;

Waulsort, Collegiale kerk - 3 misericorden.

Middeleeuwse misericorden in België volgen Vlaamse tradities van profane motieven, eerder dan religieuze of louter decoratieve. Eén van de meest aparte Vlaamse thema's in misericorden zijn de lokale spreekwoorden, waarvan er vele een halve eeuw later ook terug uitgebeeld worden in de etsen en schilderijen van Pieter Brueghel en ook in gravures van andere kunstenaars. De vos maakt zijn opwachting bij de ooievaar om het spreekwoord ‘de bedrieger bedrogen’ te illustreren, zoals te zien is op Breughels spreekwoordenschilderij (Dahlem Museum Berlijn). Ook de fabliaus worden geïllustreerd, in het bijzonder op de koorstoelen van de Sint-Salvator te Brugge. Ook beroepen zoals de smid, de pannendekker en de acrobaat verschijnen frequent in een aantal koorstoelen. Woordspelingen, spreekwoorden, gewone scènes uit het dagelijkse leven tonen de zin voor humor uit die tijd. De Belgische misericorden weerspiegelen op sprankelende wijze het dagelijkse middeleeuwse leven.

Een klein aantal Belgische misericorden gaat terug op oud-testamentische passages. Zo het offer van Abraham en Samson die de poorten van Gaza torst. Alleen de koorstoelen van de Sint-Gertrudis te Leuven beperken zich tot godsdienstige thema's. Dit

[p. 50]

gebeurde duidelijk op vraag van de schenker, het hoofd van de abdij die de reeks oorspronkelijk bestelde.

De meest volledige studie over de Belgische koorstoelen blijft het boek van Louis Maeterlinck dat in 1910 werd gepubliceerd. In deze studie wordt een zorgvuldig overzicht gegeven van de Belgische koorzittertjes, alhoewel de analyse ervan dikwijls subjectief en ver gezocht is. Heel wat woordspelingen en spreekwoorden zijn hem onbekend. Een uitstekende en recentere studie werd gepubliceerd door professor Steppe (Wereld van vroomheid en satire). Zijn boek is een referentiewerk. De kerkgids van Hoogstraten is de beste der lokale publikaties, alhoewel ook Diest een korte, maar precieze beschrijving geeft van de misericordia in de Sint-Sulpitiuskerk.

Onderzoek naar verborgen spreekwoorden en woordspelingen blijven noodzakelijk. Ook de beschrijving en de analyse van de armsteunen in de koorstoelen van Walcourt, Diest en Hoogstraten zal nog nieuwe resultaten opleveren. Ten slotte is een intensieve analyse van vele afzonderlijke koorstoelbeeldhouwwerken noodzakelijk.

Vossen op Belgische koorzittertjes

In Belgische koorstoelen zijn vijf vossen terug te vinden, vier op misericorden, één op een armsteun. Dit maakt slechts een klein percentage van het totale aantal Belgische misericorden. Drie van deze houtsculpturen stellen de vos als predikant voor. De vos weet aldus klein gevogelte te verleiden. Hij vangt ze, bergt ze op in zijn kap en doet zich later aan hen te goed. Het betreft hier een duidelijke satire op de nieuwe bedelorden. In die tijd was het spreekwoord ‘Als de vos de passie preekt, boer let op uw ganzen’ wellicht zeer populair.

Eén misericorde-vos illustreert de Esopische fabel over de vos en de ooievaar. De vos nodigt de ooievaar uit voor een maaltijd en serveert deze op een plat bord. De lang gesnavelde ooievaar druipt hongerig af. Op zijn beurt nodigt de ooievaar de vos uit en serveert hij het diner in een smalle vaas. Nu is het de vos die hongerig de tafel verlaat. Het zittertje in Aarschot toont de vos die door de ooievaar werd uitgenodigd. Op andere misericorden wordt de andere helft van de fabel getoond.

De laatste vos wordt afgebeeld met de prooi in zijn bek. Ditmaal verschijnt hij niet als een valse monnik, maar als een dief. De scène komt veelvuldig voor in Engelse koorstoelen om Chaucers Nun's Priest Tale te illustreren.

Letters en cijfers duiden de plaatsing van misericordia en armsteunen op koorstoelen aan. De beeldhouwwerken kunnen aan de noordzijde (N) of zuidzijde (Z) van het koor worden aangetroffen. Zij kunnen behoren tot de laagste (L) of hoogste (H) rij koorstoelen. De nummering gaat van west (de gebruikelijke toegang tot het koor) naar

[p. 51]

oost. Armsteunen worden met A aangeduid. Volgt nu een opsomming van de Belgische vossezittertjes.

AARSCHOT, Onze-Lieve-Vrouwekerk;

NL-07: de vos en de ooievaar. De ooievaar, met fijne veren getooid, nodigt de vos uit en steekt zijn snavel in een vaas. De vos, die er meer als een hond uitziet, zit neer en kijkt toe. Deze scène is ook terug te vinden in Brueghels schilderij over de Vlaamse spreekwoorden en stelt het spreekwoord ‘De bedrieger bedrogen’ voor. De (Esopische) scène is ook te zien in koorstoelen in Coimbra (Portugal), Lund (Zweden), Kempen (Duitsland) en vele andere plaatsen.
ZH-10: de vos als predikant
Eén monnik staat in de preekstoel, een andere staat erachter. De gezichten werden verminkt, maar wij nemen aan dat het vossen waren. Aan de voet van de kansel zit een klein dier met opgetrokken knieën, wellicht een aap.

LEUVEN, Sint-Pieterskerk;

N-09: de vos met een prooi.
Een vos met ruige staart houdt een dode vogel in de muil.

WALCOURT, Onze-Lieve-Vrouwbasiliek;

ZL-01: de vos als predikant.
Reynaert preekt in een preekstoel voor een gans, een haan en twee kippen. Hij draagt een kap in pijpplooien. De scène refereert aan Reynaert en het spreekwoord ‘Als de vos de passie preekt’, een zeer populair thema in misericordia.

HOOGSTRATEN, Sint-Catharinakerk;

AR-12: een vos met tonsuur, monnikspij en monnikskap.

Misericordia in Nederland

In Nederland zijn tien bidplaatsen waar koorgestoelten met misericorden voorkomen. Twee andere kerken beschikken wél over middeleeuwse koorstoelen, maar zonder misericorden. De voormalige abdij Ter Apel, thans een museum, bezit ook een reeks misericordia. Verder vinden we één misericorde in het Museum voor Religieuze Kunst in Uden en twee in het Catharijneconvent in Utrecht. Alle 44 misericordia van de kerk van Oirschot werden door granaatvuur vernield tijdens de laatste wereldoorlog; er blijven slechts getuigenissen van veertien misericordia in de stadsarchieven.

[p. 52]

In de Nederlandse kerken en musea samen treft men nog 324 misericorden aan. Er zijn voorbeelden die bijzonder fijn werden gebeeldhouwd, andere echter bleven onafgewerkt. Wat de datering betreft, moeten zij geplaatst worden tussen de gotische veertiende eeuw en de vroeg renaissancistische exemplaren die we in Dordrecht aantreffen. Heel wat facetten van het middeleeuwse leven komen ook nu weer aan bod; spreekwoorden, beroepen, woordspelingen, inheemse bloemen en loofwerk en godsdienstige thema's. De Nederlandse koorzittertjes vallen op door hun bijzonder rijke details wat de kleding betreft. Er zijn honderden verschillende hoeden te onderscheiden die door de figuren op misericorden en de armleuningen gedragen worden. Beurzen van allerlei makelij hangen aan de gordels van de mannen (niet van de vrouwen). Mensen die op de modderige, niet geplaveide wegen lopen, dragen houten blokken, eerder dan schoenen of laarzen.

In heel wat Nederlandse koorstoelen worden ook spreekwoorden geïllustreerd die we bij Brueghel aantreffen zoals ‘parels werpen voor de zwijnen’ en ‘twee honden vechten om één been’. Ze zijn deelgenoten van de Vlaamse spreekwoordentraditie die in menig koorgestoelte te ontdekken valt.

Jammer dat in heel wat kerken beeldhouwwerk vernietigd is, o.a. in de Sint-Janskerk te Utrecht. Wellicht gebeurde dit om profane thema's te elimineren. In weer andere kerken, zoals in 's Hertogenbosch, werden de misericorden opzettelijk verwijderd, terwijl de meer religieus getinte sculpturen op armsteunen en uiteinden van de koorstoelen bewaard bleven. Welke thema's oorspronkelijk op deze misericorden voorkwamen, kan nergens teruggevonden worden.

De Nederlandse misericorden mogen als nationale schatten aangezien worden. Zij verschaffen inzicht in de Nederlandse middeleeuwse tradities. Een overzicht:

Amsterdam, oude Sint-Niklaaskerk - 36 koorzittertjes;

Bolsward, St-Maartenskerk, 1446-1460 - 24 koorstoelen minderbroedersabdij Bolsward;

Breda - 55 misericorden;

Dordrecht, 16de eeuw - 38 misericorden in 60 koorstoelen;

Haarlem, Sint-Bavo - 44 koorstoelen;

Nederweert - 8 misericorden, afkomstig uit de abdij van Thorn;

Sittard - 50 koorstoelen;

Ter Apel, kloostermuseum, 16de eeuw - 21 misericorden;

Uden, Museum voor Religieuze Kunst, 1530 - 1 misericorde;

Utrecht, Sint-Catharinaconvent, 16de eeuw - 2 misericorden;

Utrecht, Sint-Jan, 15de eeuw - 5 misericorden, meestal verminkt;

Venlo - 22 misericorden;

Weert - 21 misericorden;

[p. 53]

Vossen in Nederlandse koorstoelen

AMSTERDAM, oude Sint-Niklaaskerk;

N-13: vos leest bijbel.
Een vos zonder hoofddeksel, maar grotendeels bedekt door een gedrapeerd kleed, ligt voor een open boek, zonder twijfel een bijbel of gebedenboek. Hij houdt één poot op de bladzijde. Spot met de bedelorden.

BOLSWARD, Sint-Maartenskerk;

N-07: de vos als predikant.
Een figuur met monnikskap staat in een preekstoel. Zijn gezicht werd weggesneden, maar het gaat waarschijnlijk om een vos of aap. Hij houdt zijn sermoen voor een publiek van dertien kleine vogels die rond de preekstoel geschaard staan en aandachtig luisteren. Er ontbreken te veel details om uit te maken of het kippen, ganzen of hanen zijn.

NEDERWEERT

N-01: ooievaar nodigt de vos uit.
Als antwoord op het noenmaal dat de vos in een plat bord had geserveerd, dient de ooievaar opnieuw zijn maal op in een diepe vaas. De vos kijkt toe. (Zie Aarschot.)

UTRECHT, Sint-Jan;

N-05: vos jaagt op zee.
Een vos met uitgestrekte staart zwemt in de zee. Eenden zwemmen langs hem heen en zullen ongetwijfeld gegrepen worden. De vos op jacht, zoals hij ook in een exacte kopie in Kempen (D) te zien is, stelt ook vogels voor die wegvliegen, tegengesteld aan de makkelijk te vangen eenden. De vos is aan land en zee gebonden, de vogels kunnen vliegen.
N-11: haan en silhouet.
Wellicht is dit een tafereel dat de vos voorstelt die voor de dieren op een boerenerf predikt en op het punt staat een kip te stelen.

Het betreft hier in het algemeen dezelfde thema's die wij op Belgische zittertjes waarnemen. In Nederweert nodigt de ooievaar de vos uit voor een etentje. Deze koorstoelen stonden oorspronkelijk in de vrouwenabdij van Thorn.

[p. 54]

De predikorden worden op twee wijzen bespot. De prekende vos staat voor een talrijk gehoor van vogels. In Amsterdam leest een vos in monnikspij de bijbel, maar net zoals de bedelorden heeft hij de gave en de capaciteiten niet om dit te doen.

Andere Vlaamse koorstoelen

Voor het maken van koorstoelen schijnt Vlaanderen hét centrum geweest te zijn. Misericordia in het Duitse Rijnland (Kleef, Dortmund, Emmerich, Kalkar, Kempen, Straelin en andere) vertonen allemaal thema's die wij op Vlaamse en Nederlandse misericorden terugvinden. Veel van deze beeldhouwwerken zijn realistisch en beelden spreekwoorden uit. Dit beeldsnijwerk wordt besproken in een nieuw boek van de auteur van dit artikel, Misericorden in het Rijnland.

De vraag kan ook gesteld worden of Vlaamse beeldhouwers ook in Engeland hebben gewerkt, daar ook daar Vlaamse spreekwoorden zijn verspreid. Slechts weinige Engelse kerken zijn in verband te brengen met Vlaamse tradities. Indien dit zo is, moet gezegd worden dat ze eerder volgens de Engelse dan de Vlaamse tradities werkten. Hier is nog onderzoek nodig.

De Vlaamse beeldhouwers werkten niet alleen in het Rijnland, zij trokken ook zuidwaarts. Koorstoelen in Saint-Martin-aux-Bois (Oise), Isle Adam (Val d'Oise), Rouen (Seine-Maritime) en Bordeaux (Gironde) vertonen Vlaamse invloeden. Het pad van de beeldhouwers in Frankrijk kan duidelijk worden gevolgd aan de hand van de Vlaamse spreekwoorden op misericordia en armsteunen.

Misericorden in Spanje

Vijftien Spaanse kerken bezitten middeleeuws gehistorieerd beeldhouwwerk (met afbeeldingen van mensen, dieren en planten), verschillende honderden stuks in totaal. Ze zijn minder in de tijd verspreid dan deze in Noord-Europa. Bijna alle Spaanse koorstoelen die gehistorieerde misericorden bezitten, werden gesculpteerd tijdens de regering van de katholieke vorsten Ferdinand en Isabella na de herovering van Granada. Vóór die tijd hadden de Moren hier het roer in handen zodat de moskeeën het haalden van de kathedralen (de kathedralen van Cordoba en Sevilla verraden hun Moslimoorsprong).

Het geld dat niet langer nodig was voor de oorlogen werd nu aan religieuze bouwwerken besteed. Aangezien beide kinderen van de katholieke vorsten gehuwd waren met erfgenamen van Bourgondië en Vlaanderen, ontwikkelde zich op het Iberisch schiereiland een kunstschool die zeer nauw verwant was aan Vlaamse tradities. Vlaamse meesters werden naar Spanje gehaald.

[p. 55]

Vlaamse tradities

Minstens één Vlaamse beeldhouwer, Rodrigo Aleman, werd uitgenodigd om te werken aan Spaanse koorstoelen in Ciudad Rodrigo, Toledo en Plasencia. Op contracten voor het vervaardigen van koorstoelen komen ook nog andere Vlaamse namen voor. Het is evident dat er Vlaamse thema's op de koorstoelen voorkomen, zoals bijvoorbeeld de vos in Oviedo en de man die zijn mond als een ovendeur opentrekt in Zamora. De koorstoelen in Barcelona zijn van vroegere datum: hun stijl en iconografie zijn totaal afwijkend. Zij vormen de enige reeks buiten Groot-Brittannië die het Engelse formaat volgen met drie taferelen op elke misericorde.

De meeste kerken die gehistorieerde misericorden beschikken moeten gezocht worden in de noordelijke helft van Spanje. Sevilla is de enige uitzondering.

Astorga, kathedraal, 15de eeuw - 93 misericorden;

Barcelona, kathedraal, 14de eeuw - 62 misericorden;

Belmonte (Cuenca); voormalige collegiale kerk, 15de eeuw - 32 misericorden;

Celanova (Orense): het klooster van San Salvador, 16de eeuw - 58 misericorden;

Ciudad Rodrigo (Salamanca), de kathedraal, 1498 - 66 misericorden;

Leon, kathedraal, 16de eeuw - 74 misericorden;

Najera (Lorono), klooster Santa Maria la Real - 24 misericorden;

Oviedo, kathedraal, 15de eeuw - 23 misericorden; andere werden verwoest tijdens de

Spaanse Burgeroorlog;

Plasencia (Caceres), kathedraal, 15de eeuw - 67 misericorden;

Sevilla, kathedraal, 1461-1496 - 92 koorstoelen;

Talavera de la Reina (Toledo) - 24 koorstoelen;

Toledo (Toledo), kathedraal, midden 15de eeuw - 50 misericorden;

Xunqueira de Ambia (Orense), collegiale kerk, 16de eeuw - 23 misericorden;

Yuste (Caceres), klooster - 27 misericorden;

Zamora (Zamora), kathedraal, 1503 - 85 koorstoelen.

Dat vossen als thema populair zouden zijn in Vlaanderen, het thuisland van Reynaert, ligt voor de hand. Dat ze dit in Spanje ook zijn is minder vanzelfsprekend. Klaarblijkelijk hadden Vlaamse beeldhouwers een reputatie over het ganse continent. Hun namen zijn terug te vinden op de weinige documenten over de Spaanse en Franse koorstoelen die ons zijn overgeleverd. Wij zijn ingelicht over Philipot Viart, een Vlaming (met verfranste naam?) die werkzaam was in de kathedraal van Rouen. Rodrigo Aleman, Vlaming of Duitser, sculpteerde zoals gezegd in Spanje. Er ligt een lijn vanuit Vlaanderen door Frankrijk, tot in Spanje en Portugal (Coimbra).

[p. 56]

Vossen op Spaanse misericordia

CELANOVA

ZO-04: vos als predikant.
Een vos met monnikskap staat in een preekstoel voor vijf kippen.

CIUDAD RODRIGO

ZO-15: vos en ooievaar.
De kop van de ooievaar steekt in de vaas terwijl de vos de kop buigt en blaft.

LEON

NL-02: vos-monster met monnikskap.
De vos houdt het hoofd afgewend en houdt zijn kleed vast.

OVIEDO

O-05: vos nodigt de ooievaar.
De vos zit op een krukje met drie poten. Het vlees verdwijnt in zijn bek terwijl de ooievaar toekijkt. De ooievaar lijkt op een arend vanwege de korte pootjes.

PLASENCIA

NO-09: een vossevrouwtje thuis.
De vossin draagt een lange rok en bekijkt een figuur met opgeheven hand die in een stoel zit en geen hoofd heeft.
WO-08: de vos als predikant
Een vos met monnikskap preekt van op de kansel voor een haan en kippen.

TALAVERA DE LA RENA

02: de vos als predikant.
De vos, die in profiel te zien is, draagt een kleed met een kap die over zijn rug hangt. Hij steekt één arm uit naar een groep kippen die voor hem staan, minstens vijf in aantal. Uit zijn kap op de rug steekt een klein dier dat hij reeds heeft verleid. Dit beeldhouwwerk is verminkt en de details die een vos kenmerken ontbreken, evenals delen van de kippen. Het tafereel bespot de nieuwe predikers, die zogenaamd de gemeenschappen verleiden met het oog op persoonlijk gewin.

TOLEDO

N-13: vos en haan.
De vos staat bij een grote haan. Mogelijks gaat het om Reynaert en Cantecleer.

[p. 57]

Besluit

Wanneer men de vossen op Europese misericordia bestudeert, kan men duidelijk vaststellen dat de Vlaamse cultuur in de vijftiende eeuw Europa domineerde. Vlaamse kunstenaars en ambachtslui reisden doorheen Europa en hadden er opdrachten om koorstoelen te snijden en ongetwijfeld ook ander houtsnijwerk zoals koffers, deurbalken en huisgevels (die ondertussen veelal verdwenen zijn).

De vossethema's op Spaanse koorstoelen zijn fundamenteel dezelfde als deze op de koorstoelen die meer in het noorden werden aangetroffen: de fabel van de vos en de ooievaar als uitbeelding van het spreekwoord ‘de bedrieger bedrogen’, de satire op de bedelorden door de vossepredikant, de sluwe vos die kippen steelt uit de boereschuur... In Spanje is ook een unieke vosse-misericorde te zien van een vossin die thuis blijft, wellicht bedoeld om erop te wijzen dat vrouwen sluwe en onbetrouwbare wezens zijn.

Een diepgaande studie van Vlaamse misericordia in het middeleeuwse Europa is geen sinecure en zou heel wat inspanningen kosten. Uit deze vosse-misericorden is zeer veel informatie af te leiden, over de verspreiding van thema's en verhalen, over Vlaamse tradities die ver van hun bakermat te vinden zijn, over de rondreizende sculpteurs, enzovoort. Enkele vossewerken zijn thans geïnventariseerd en beschreven. Ze wachten nog op verder wetenschappelijk onderzoek.

Elaine C. BLOCK

Vertaling: Marcel RYSSEN

Bibliografie

A. ABRAM, Misericords in the Cathedral Church of Saint-Sauveur Bruges, in: Archeological Journal, 72 (1915), p. 305-324.

A. ARNAIZ Y FREQ, Ejemplo sobresaliente de arte colonial es la silleria de San Agustin, in: Artes Mexico, 21 (1974), p. 179-180, 44-6.

J. BORCHGRAVE D'ALTENA, Oeuvres de nos imagiers romans et gothiques. Brussel, 1944.

J. BORCHGRAVE D'ALTENA, Notes pour servir à l'étude des stalles en Belgique, in: Annales de la Société royale d'archéologie de Bruxelles, 41 (1937), p. 231-258.

E.A. CERVANTES, Catedral metropolitana Silleria del coro. 165.4C33/2.

[p. 58]

M. COPPENS, Gothic Choir Stalls in the Netherlands. Amsterdam/Brussel.

C. GAIGNEBET & J.D. LAJOUX, Arts profane et réligion populaire au moyen-âge. 1985.

C. VAN GOIRLE, De koorbanken van Oirschot. Eindhoven, 1951.

D. & H. KRAUS, La sillerias goticas espangnoles.

F. LOPEZ-RIOS, Arte y medicina en las misericordias de los coros espagnoles.

L. MAETERLINCK, Le genre satirique, fantastique et licencieux dans la sculpture flamande et wallone. Les miséricordes de stalles, art et folklore. Parijs, 1910.

J. MARTIN RIBES, Silleria del coro de la Catedral de Cordoba. 165.4M36.

I. MATTEO GOMEZ, Temas profanos en la escultura espanola.

J. MORAWSKI, Proverbes français antérieur au XVe siècle. Parijs, 1925.

J.A. RAMIREZ DOMINGUEZ, Notas para una estimacion de la satira religiosa en las misericordias de algumas sillerias de coro, in: R. Idea est, 33 (1975), 130, p. 109-121.

S. SEBASTIAN, El coro de la catedral de Orihuela: lectura. 165.46Se2

R.C. SMITH, Cadeirais de Portugal. Lissabon, 1968.

J.K. STEPPE, Wereld van vroomheid en satire. Laat-gotische koorbanken in Vlaanderen. Kasterlee, 1974.

H. STUVAL, Koorbanken in Nederlandse kerken. Den Haag, 1946.

TABOURIER, Les stalles de la cathedral de Sees. 1932.

R. VAN DAELE, Van den vos Reynaerde. De vos die je ziet ben je zelf, in: Brekende spiegels. Leuven, 1992, p. 19-41.

B.J. WHTING, Proverbial Material in Old-French Poems on Reynard the Fox, in: Harvard Studies and Notes in Philology and Literature, 18 (1935), p. 235-270.

E. WITSEN ELIAS, De Nederlandsche koorbanken tijdens gotiek en renaissance. Amsterdam, 1937.