Tiecelijn. Jaargang 3

[p. 68]

Uit boek en tijdschrift

Willem -Reinhart Fuchs. Die Geschichte eines ewigen Schurken, aus dem Mitteiniederländischen übersetz von Amand berteloot und Heinz-Lothar worm. Wald (CH), Im Waldgut AG, 1987. 98 pp. BF. 570.

In 1982 verscheen in de reeks Marburger Studien zur Germanistik, Bd. 2 van de Vlaming A. Berteloot en de Duitser H.-L. Worm Van den vos Reynaerde. Reinhart Fuchs, de Middelnederlandse tekst met een Duitse parallelvertaling in proza. Het is de wetenschappelijke uitgave van het werkje dat nu voor me ligt.

Dit werkje kwam reeds op de markt in 1987. In België onvindbaar kon ik er slechts de hand op leggen door de auteurs zelf aan te schrijven. Dat is spijtig, want het is een uitzonderlijk werk, zowel naar inhoud -die kenden we reeds- als naar vormgeving -en die is af. Een schitterende vertaling verpakt in een ambachtelijk aandoend juweeltje. Duitse Grundlichkeit en Zwitsers Meisterschaft. De naam van de uitgeverij spreekt voor zich: ‘Der Bärenhüter im Waldgut’. Te mooi om in je zak mee te nemen, alhoewel het er precies in past.

In de vorm van het boekje ligt reeds een toespeling op de functie die door de auteurs aan Van den vos reynaerde wordt toegeschreven. Refererend aan de Rotterdamse fragmenten suggereren zij dat het werk bedoeld was om te worden voorgelezen of voorgedragen door een ‘fahrender Rezitator’. Mogen we die aanzien als de veredelde versie van Hellinga's joculator?

Voor hun vertaling baseren de auteurs zich op hs. A met hier en daar, uiteraard, een emendering die ze doen steunen door een deskundige achterban (Lulofs, Menke, Rombauts) en een heel leesbaar notenapparaat (ook voor de leek) achteraan in het boek. Berteloot en Worms kiezen resoluut voor een prozavertaling. Dit is voor hen duidelijk de enige weg om, verlost van de rijmdwang, door te dringen tot de wezenlijke inhoud van elk vers. Alhoewel de auteurs een zeer vlotlezende prozatekst produceren, dragen ze er angstvallig zorg voor dat elke versregel wordt gerespecteerd naar inhoud en naar volgorde. Ze zorgen er niet alleen voor dat de toespelingen en dubbelzinnigheden in het Duits op dezelfde manier worden ervaren, maar ze slagen er zelfs in, minitieus de Middelnederlandse zinswendingen en sousentendus weer te geven zonder beroep te moeten doen op een omschrijvende woordenschat. Dit is niet zomaar een vingeroefening, dit is beredeneerd en uitgebalanceerd, tijdrovend werk met een uitstekende leesbaarheid.

Wat mij bij deze Duitse vertaling van onze Van den vos reynaerde opvalt is dat meer nog dan bij modern Nederlands, het Middelnederlands en het Duits vaak unisoon klinken, om niet te zeggen homosoon. ‘Um nicht das Risiko einzugehen, zu den 'Tölpeln und Toren' gerechnet zu werden’, onthou ik mij van voorbeelden, onthou ik mij van pietluttige commentaar op een aantal kleinigheden.

[p. 69]

Dit boekje maakt als het ware een trits compleet. Na de Engelse vertaling van Reynaert I door het duo Barnouw-Colledge (Reynard the Fox and Other Mediaeval Netherlands Secular Literature. Leyden-London-New York, 1967) en de Franse omzetting door de tandem Wouters-Rombauts (Reynart le Goupil. Bruxelles, 1974) is het ongetwijfeld het koppel Berteloot-Worms dat met verscheidene lengten voorsprong de zegepalm wegkaapt. De Engelse en Franse versies lopen kreupel onder het zware juk van de versificatie. Bij Barnouw was het nog het gepaarde rijm, waar het bij Wouters reeds een mengeling werd van rijmschema's. Als men daarbij nog in overweging neemt dat de drie en vier heffingen uit het Middelnederlandse vers in het Engels noch in het Frans konden worden aangehouden, dan pleit het voor Berteloot en Worms dat ze heel pragmatisch en intentioneel afgezien hebben van metrische en rijmende kluisters om zo correct mogelijk de Middelnederlandse tekst te kunnen respecteren. Ik ben ervan overtuigd dat langs deze vlotte tekst, die leest als een boeiend verhaal, de Duitssprekende student en de literatuurliefhebber of loutere leek veel beter de bewering zal aanvaarden dat Van den vos reynaerde internationaal het beste middeleeuwse dierenverhaal is. Ook in het Nederlands heeft het te lang ontbroken aan een natuurgetrouwe, woordelijk en inhoudelijk, juiste vertaling die het de student en de leek mogelijk maakt binnen te dringen in de vaak, op het eerste gezicht, cryptische verzen. Rik van Daele maakte daar komaf meer in Van den vos Reynaerde ontsluierd van Jozef de Wilde (1989). Hij publiceerde hierin een vertaling die door iedereen bruikbaar is. Vooral schooluitgaven lopen nogal eens met lood in de schoenen. De eindeloze reeks voetnoten of woordverklaringen werken verwarrend, remmend en dikwijls abstraherend zodat esthetische appreciatie zeer bemoeilijkt wordt.

Dank zij de prozavertaling (al of niet in parallel) beschikt men over een totaalmethode die het de Reynaertlezer mogelijk maakt het epos te taxeren op die kwaliteiten die het t.o.v. andere dierdichten uitzonderlijk maken. Daarom maak ik mij ook sterk dat elke Duitse lezer, die vanuit interesse onze Van den vos reynaerde ter hand neemt, met op zijn ‘harde schijf’ de prozaversie van Berteloot en Worms, de tekst vlot zal begrijpen en de waarde naar vorm en inhoud waarderen. Ik vind dat Berteloot en Worms een reuzedienst hebben bewezen aan de Nederlandse literatuur in het algemeen en aan de vos in het bijzonder.

Het boekje telt 98 pagina's, waarvan er 74 besteed zijn aan het Reynaertverhaal. Het bevat een heldere, korte historische schets en een motivering van de vertaling. Een prettig lezend en zeer bruikbaar notenapparaat, een bescheiden bibliografie die de leek niet zal afschrikken en een korte noot over de auteurs maken het boekje vol. Het doet deugd Vlamingen aan het werk te zien in de vreemde. O ja, het boek

[p. 70]

herbergt ook een lief klein kaartje van onze contreien. Ik heb er ooit toch eens een kleiner gezien.

[Herman HEYSE]

Le goupil et le paysan (Roman de Renart, branche X). Etudes réunies par Jean Dufournet. (Collection Unichamp, 22). Paris, Champion, 1990. 90 FF.

De Franse uitgeversmarkt wordt tegenwoordig overspoeld door publikaties over de Roman de renart. In de academische boekhandels liggen de nieuwe uitgaven van Batany en Dufournet (Tiecelijn, 1990, p. 42) naast recente heruitgaven van pockets voor schoolgebruik. De reden van deze plotse golf is dat de ‘matière renardienne’ weer op de Franse curricula staat. Er zijn dus genoeg kredieten om uit te geven en de uitgevers zijn zeker van een grote afname. Van Jean Dufournet verscheen nu na een vertaling van de tiende branche (nummering van Roques), nl. Branche X. Renart et le Vilain Liétard in de reeks Traductions des classiques français du Moyen Age een bundeling van studies m.b.t. deze branche. In deze tiende branche verwenst de boer Liétard zijn os. Brun de beer hoort dit, neemt deze vervloeking letterlijk op en hij eist de os als prooi. De boer krijgt echter uitstel en hij roept de hulp in van Reynaert. Brun wordt door Liétard gedood die daarop meent de vos te moeten bedriegen. Zover komt het echter niet. Over deze uitzonderlijke branche -met een zeer uitdrukkelijke rol voor menselijke antagonisten- werden negen studies van eminente romanisten en een uitvoerige bibliografie samengebracht. R. Bellon heeft het over de de list in deze branche, M. de Combarieu bestudeert het tesamen optreden van mens en dier, Dufournet schetst een beeld van de boer in de middeleeuwse (Reynaert-)literatuur, J.-R. Scheidegger analyseert in een sterke bijdrage het taalgebruik en E. Suomela-Härmä bekijkt de structuur van branche X.J. Subrenat vraagt zich af of Reynaert nu goed of slecht te beoordelen is, terwijl E. Nieboer een overzicht geeft van de handschriftelijke overlevering van deze branche. In een iets ruimer perspectief -maar met de nodige aandacht voor Le goupil et le paysan- zijn de bijdragen van E. Baumgartner (Les prologues du ‘Roman de Renart’) en K. Varty (Sur le comique du ‘Roman de Renart’: des premières branches à ‘Renart et le vilain Liétard’) geplaatst. Vooral de bijdrage van Dufournet biedt een goed zicht op de branche. Centraal in de branche staat het feit dat ‘Liétard, qui par nature sait bien utiliser l'arc, arme des lâches [...] et se sert maladroitement de l'épée, a commis la folie de vouloir sortir de sa classe d'origine’.

Dit boekje is een coherent geheel van boeiende studies. Het moge de aanzet zijn tot nog een aantal detailstudies over andere branches (zo bijvoorbeeld I, II, III en IV) van die immense verzameling Reynaertverhalen die de Roman de renart is.

[R.v.D.]