Tiecelijn. Jaargang 2

[p. 24]

De bron van de illustraties in de Zuidnederlandse volksboeken

Het is al heel lang bekend, dat de illustraties in de overgeleverde Zuidnederlandse Reynaertvolksboeken teruggaan op de houtsneden in 'T Vonnis der dieren, over Reynaert den Vos, oft Spiegel der Archlisticheyt van Seger van Dort, gedrukt door Jacob Mesens te Antwerpen in 1651¹. Deze houtsneden zijn ontworpen door Erasmus Quellijn, een leerling van Rubens en na 1640 stadsschilder van Antwerpen. Ze zijn gesneden door Jan Christoffel Jegher, een houtsnijder die vooral voor Plantijn werkte.

De houtsnedencyclus die Quellijn ontworpen heeft wijkt af van de illustratiereeksen in de oudste Nederlandse, Duitse en Engelse drukken. Deze op hun beurt bevatten alle een cyclus die gebaseerd is op de cyclus die een anonieme kunstenaar (meestal de Haarlemmer Meester genoemd) maakte voor de Nederlandse Reynaertdruk die Gheraert Leeu ca. 1490 uitbracht te Antwerpen². De eigenheid van de reeks van Quellijn, gecombineerd met het feit dat Quellijn een kunstenaar van formaat was, heeft ertoe geleid, dat zijn houtsneden altijd als originele ontwerpen zijn beschouwd. Deze opvatting is echter aantoonbaar onjuist.

De reeks houtsneden die Quellijn ontwierp is voor een groot deel gebaseerd op de houtsneden die Jost Amman in opdracht van de drukker Sigmund Feyerabend maakte voor de tweede druk van Hartmann Schoppers Latijnse vertaling/bewerking van de Hoogduitse Reynke de vos (Frankfurt am Main, 1574-75). Vanaf die tweede druk heet die Latijnse vertaling Speculum vitae aulicae. Ammans cyclus is erg uitgebreid. Hij bestaat nl. uit 51 verschillende houtsneden. Quellijns cyclus bestaat in de bewerking van Van Dort uit 21 houtsneden. Daarvan zijn er 7 evidente nasnijdingen van houtsneden van Amman en net zoveel andere vertonen een aantal opmerkelijke overeenkomsten. In de laatste 7 houtsneden zijn soms stilistische overeenkomsten te herkennen.

Om de verwantschap te illustreren zijn de houtsneden uit beide

1 Het is in feite bekend sinds 1922. Zie over deze Reynaertbewerking R. van Daele, Reynard on Antwerp Cabinets circa 1700, in: Reinardus 1 (1988), p. 49-60, m.n. 53-54. Oudere literatuur is aldaar in de noten te vinden.

2 Zie hierover J. Goossens, Die Reynaertikonographie. Darmstadt, 1983.

[p. 25]

Houtsnede Jost Amman

Navolging Erasmus Quellijn

cycli waarop de moord op Kuwaert is afgebeeld, in fotokopie weergegeven. Het is duidelijk, dat Quellijn de compositie van de scène aan Amman ontleend heeft. De boog van het hol en de plaatsing van de figuren (van links naar rechts de twee vossen, Reynaert en Kuwaert en tenslotte Bellijn) toont dat overduidelijk. De techniek van Amman lijkt verfijnder, maar men moet uit deze afbeeldingen daarover niet te veel willen afleiden, want de afbeelding van Quellijn is een kopie van een kopie.

Er bestaat daarnaast een verband tussen de cyclus van Amman en de Reynaertmeubelen die besproken worden in het artikel, genoemd in noot 1, omdat de tinnen afbeelding van ‘vos en wolf in de put’ die geen pendant kent in de houtsneden van Quellijn, sterk lijkt op de houtsneden van de betreffende scène in de reeks van Amman³. De consequenties van dit verband zijn op dit moment nog niet te overzien.

Ik bereid op dit moment een artikel voor, waarin ik de relatie tussen de reeksen van Quellijn en Amman uitgebreider aantoon en dieper inga op de verbindingen die er tussen verschillende Reynaertdrukken uit de diverse landen blijken te bestaan. Omdat de vondst echter te mooi is om in portefeuille te blijven liggen en omdat met name dit soort onverwachte internationale relaties de Reynaertmaterie zo boeiend maken, heb ik ervan mededeling willen doen in Tiecelijn, het snelst mogelijke nieuwsmedium voor Reynaertliefhebbers.

Paul Wackers

3 Zie Van Daele, o.c., p. 55, m.n. noot 22.