|
| |
| |
| |
Boekbeoordeeling.
De Zoon des volks, geschiedkundig roman, (1790), door Lodewyk Gerrits. Antwerpen, P.E. Janssens, 1847, een boekdeel in-8o, 160 bladz.
Terwyl het wachtwoord onder de vyanden der vlaemsche beweging gegeven schynt om onze moedertael te verguizen; terwyl enkele windbuilen zelfs loochenen dat er voor haer eenige hoop in de toekomst ligt en haer als een onnut, versleten werktuig, als eenen tak die eens weelderig opschoot, maer thands voor eeuwig is verdord, willen versmeten zien; terwyl er zelfs schryvelaers zyn die de mogelykheid van het bestaen in België eener letterkunde en a fortiori van eene vlaemsche letterkunde in twyfel trekken, en reeds over het gewaende, en slechts in hun ziek brein uitgebroeide, mislukken van de edele poogingen der Vlamingen in de handen klappen, toont eene magtige jongelingschap dagelyks dat zy de heilige zaek der volksbeschaving en verlichting door de tael der vaderen, hardnekkig aengekleefd blyft, en zy overtuigd is dat de verspreiding van gedachten onder het volk haer eene zending is, waervan nimmer spitsvindige drogredenen haer zullen kunnen afkeeren. Om te bewyzen dat de vlaemsche kampers op het oogenblik, min dan ooit, hunne gelederen zien verminderen en geenszins hunnen moed laten zinken, zullen wy slechts, om van de oudere letterkundigen niet te gewagen, onze lezeren aen de Hageroozen door den heer Eduard Michels, Myn eersten blik in de wereld door den heer Felix-A. Boone, Meibloesem door den heer Peeters, Den laetsten dag der eerste wereld, door den heer Hendrickx, Bernhart De Laet door den heer Eug. Zetterman, en aen Den Zoon des volks, door den heer L. Gerrits, doen denken. Al deze jonge, onlangs opgetreden schryvers hadden geene boekdeelen in het nederduitsch, éen uitgezonderd, tot dus verre in het licht gegeven! En toch is men onbeschaemd genoeg met een zeker vermaek in fransche dagbladen uit te bazuinen dat, in
deze laetste maenden, de vlaemsche taelbeweging te gronde is gegaen om nimmermeer te verryzen, en sluit men dolzinnig de oogen om den glans niet te beschouwen, dien onze letterkunde sints deze laetste maenden in de bovengenoemde werken ten toon spreidt!
| |
| |
In afwachting dat wy in het byzonder over elk dezer letterkundige voortbrengselen kunnen spreken, zullen wy eenige oogenblikken by de beschouwing van den Zoon des volks van den heer Gerrits verwylen.
Over eenige jaren trad er byna geen jonge schryver op het letterkundig tooneel, die geen gansch assortiment van spaensche hoeden met breede kanten, van wyde spaensche mantels en inquisitieraden en pynbanken te koop bood. Het was alsof geen ander tydvak onzer ryke geschiedenis eenige stof tot een romantisch verhael konde opleveren; alsof de Nederduitscher nooit voor de heilige regten der menschheid, nooit voor vryheid en afschaffing van alle onverdiende voorregten, dan tegen Spanje had gestreden; alsof wy over al de overige bladzyden onzer jaerboeken moesten blozen. De heer Gerrits heeft, en wy loven er hem om, eenen anderen weg dan velen der jeugdige letteroefenaren ingeslagen: zyn roman is aen de brabandsche omwenteling ontleend. De keuze van dit in onze letterkunde ongerepte tydvak strekt den schryver ter eer: immers tot hier toe had het niemand durven wagen de heldhaftige worsteling tusschen Jozef den tweede en onze goede grootvaders, hunnen onoverwinbaren afkeer van alle nieuwigheden en hunne zegeprael op dien keizer te malen; en nogtans is dit tydperk zoo belangryk uit hoofde der onbetwistbare overeenkomst tusschen de toenmalige gebeurtenissen en den hedendaegschen toestand onzes vaderlands; en nogtans liggen er lessen in opgesloten die, zoo wy den bloei onzer gewesten, de grootheid, de beschaving van het vlaemsche volk, en het bewaren onzer onafhankelykheid betrachten, geenszins mogen uit het oog verloren worden. Zeker heeft die overeenkomst niet weinig bygedragen om den heer Gerrits op de gedachte van zynen Zoon des Volks te brengen.
Thands zullen wy overgaen tot het onderzoek van de aeneenschakeling der verschillende tooneelen welke zich in het werk des heeren G. opdoen, en na de ontleding van iedere afdeeling des romans, eenige bemerkingen, die wy noodig achten den Schryver mede te deelen, laten volgen. De lezer zal er ten zelfden tyde het verhael door leeren kennen.
I. De jonge graef Van Rammeveld, trotsch en roemzuchtig edelman, wordt des nachts te Brussel door de Oostenrykers achtervolgd. Hy kloutert (sic) over de daken en kruipt door een zoldervenster in een huis, alwaer hy voor de kamer staen blyft. Hy ziet door de reten der deur een meisje, eenen jongeling en eenen priester by eene doodskist knielen. De priester (de Schryver vergeet ons zynen naem te melden,) hitst den jongeling, Albrecht geheeten, aen, opdat hy zich naer de Sint-Annakapel zou begeven, om daer onder het volk het vuer des oproers tegen keizer Jozef den tweede aen te blazen. Albrecht, een vondeling, door de thands voor hem dood liggende vrouwe opgevoed, is een begaefd werkman, en wordt de Zoon
| |
| |
des Volks genoemd, dewyl hy uit het volk gesproten, de menigte naer zynen wil kan bewegen. By het hooren der aenwakkering des priesters schiet Van Rammeveld ylings in de kamer om te zeggen dat hy ook den Oostenrykers haet toedraegt; doch wanneer hy het meisje ziet, blyft hy plotseling staen. En geen wonder! dit meisje, Maria, is de aengenomen zuster van den Zoon des Volks en werd weleer door den graef met eerlooze voorstellen beleedigd. Nu vreest Van Rammeveld dat Albrecht zal willen wraek nemen over den hoon zyner Maria aengedaen; te meer daer de Zoon des Volks een meisje uit den hoogen stand beminde, dat Van Rammeveld gaerne in zyn bezit zou gehad hebben. Albrecht echter toont zich den graef geenszins vyandig: hy aenschouwt hem als eenen martelaer der vryheid. Van Rammeveld zweert altoos de regten des volks te zullen verdedigen. Maria, die Albrecht buiten zyn weten bemint, volgt dezen naer de kapel. Beneden in het huis vergaderen lage werklieden, die in het oproer, alleen een middel zien om zich met plunderen te verryken. Aen hun hoofd staet Maria's broeder, Robert, een verachtelyke boef, die zyner zuster en zynen pleegbroeder, uit hoofde van beider deugden, een doodelyken haet heeft toegezworen. In Sint-Annakapel voert de priester alsook Albrecht het woord. Robert wil er zyne makkers tot plunderen aensporen; maer de Zoon des Volks velt hem ter neder en belet hem te spreken. De vergadering zweert by de heilige hostiën zich des morgens te zullen wreken.
Gelyk men heeft kunnen bemerken dragen de persoonaedjes, welke ten tooneele gevoerd worden, den stempel der eeuw en vertegenwoordigen zy zeer wel den geest des tyds. Van Rammeveld is een edelman, die in het oproer alleen eigen roem zoekt, en die, ondanks den eed van voor het volk te stryden, slechts dat volk wil vertrappelen; de Zoon des Volks is een werkman, die zyne regten als mensch, als Belg gevoelt, de dwingelandy haet en vol opoffering van zyn eigen welzyn, alleen het geluk zyner medebroederen betracht; Robert is insgelyks een man des volks; maer wordt door alle schandelyke driften beheerscht en heeft voor goud zyn geweten veil; de priester is het toonbeeld van den priester dier eeuw: het is hem niet genoeg dienaer des Heeren te zyn: hy gelooft zich daerenboven geroepen om het vaderland te helpen redden; eene andere persoonaedje met wie wy later zullen kennis maken, het meisje, dat door Albrecht bemind wordt, is alsmede door haer lot aen de gistende gebeurtenissen van het einde der vorige eeuw vast: het is eene, door Jozef den tweede, uit het klooster verjaegde non. Zoo zyn dan hier al de wenschelyke bouwstoffen aenwezig. Geene enkele der krachten, die medegewerkt hebben om de brabandsche omwenteling te doen uitbarsten, bleef vergeten, en wy erkennen het met genoegen, zulks is eene groote verdienste, die aen jonge schryvers dikwils ontbreekt. De heer G. heeft te regte
| |
| |
gedacht dat het niet voldoende is om een historischen roman te schryven, dat men eene figuer uit de geschiedenis neme en daerrond eenige versierde persoonaedjes schikke: hy wist dat de historische roman de ziel eener eeuw moet wedergeven; dat hy als het ware het aenvulsel der geschiedenis is.
Wat de aeneenschakeling der feiten en de voorstelling der persoonaedjes in dit eerste hoofdstuk betreft, daerop valt weinig aen te merken. Wy zullen alleen zeggen dat wy niet zien waer de Schryver met zyn lyk heen wil: noodzakelykheid was er toch niet, en het werk heeft er in belangrykheid geenszins bygewonnen. Ook heeft de schryver niet geweten waer hy er mede zou verblyven. Wy hadden insgelyks het hatelyke karakter van graef Van Rammeveld scherper afgeteekend gewild. Zulks ware hem by den lezer in eenmael in zyn waer daglicht stellen.
II. De heer G. verhaelt verder hoe er des anderen daegs een bededag gehouden wordt. Men vecht en overwint de Oostenryksche benden. Albrecht wordt gewond; doch wil de wapenen niet neêrleggen; want hy nadert de straet waer zyne geliefde woont, en de hemel weet wat er van haer geworden is! Weldra echter valt hy magteloos in de armen van den Graef, die den vechtenden drom met Albrecht in de armen opvolgt, mitsgaders met het doel om het meisje op te sporen. Op eens laet Van Rammeveld den Zoon des Volks zakken en vliegt heen. Het huis der geliefde brandt, zy zelve loopt gevaer om in de vlammen om te komen; zy strekt de armen uit en wil door het venster springen. De Oostenrykers hebben in en om hare wooning hunne standplaets gekozen. Albrecht ziet haer, hy rigt zich op en snelt heen; doch wordt door Robert, die zich op eens vertoont ten gronde gesmeten: te vergeefs smeekt de gewonde jongeling den woesten Robert om de vryheid. Deze wil hem niet lossen. Intusschen keeren de Oostenrykers terug: zy willen zich eenen weg ter vlugt te midden der menigte banen. Robert verwydert zich en Albrecht ylt naer het huis zyner geliefde, brengt haer in den tuin en valt naest heur in onmagt. Het meisje, Helena genaemd, verzorgt haren redder. Zy bemint hem, doch zy is eene uit het klooster verjaegde non. De priester, dien wy reeds by het lyk van Maria's moeder ontmoetten, en die Helena's broeder is, vindt, van Vonck vergezeld, weldra hen in den tuin. Vonck pryst Helena over hare liefdadigheid en Albrecht over zynen moed en zyne vaderlandsliefde. Van Rammeveld wordt middelerwyl onder de gekwetsten gevonden en met Albrecht naer de wooning van Vonck gebragt, alwaer Helena hen beide op dezelfde kamer oppast.
De verjaegde non is eene gelukkige schepping: zy zal iedereen bevallen en zet niet weinig belangrykheid aen den roman by. Iets wat ons min beviel is de reden die de schryver opgeeft om aen te toonen, hoe het den Zoon des
| |
| |
Volks onbekend was, dat Helena non was; wy zien toch, al hebben wy den besten wil der wereld om het niet te bemerken, door dit ligt weefsel de onwaerschynelykheid helder stralen. Het is slechts in dit hoofdstuk dat de schoone figuer van den edelhertigen Vonck, die in deze hachelyke dagen eene zoo grootmoedige rolle vervulde, optreedt. Volgaerne hadden wy hem meer in den roman aengetroffen en daerdoor den waerdigen volksvriend meer doen bewonderen.
III. De schryver leidt ons in de kamer der twee gekwetsten. Albrecht maekt in zyne koorts zyne liefde aen Helena bekend, en Van Rammeveld, die zich insgelyks op die kamer bevindt, ziet by die bekentenis de verlegenheid van het meisje: hy brandt van minnennyd en wil zich wreken. Helena gaet uit. Een twist ontstaet tusschen den Zoon des Volks en Van Rammenveld en geeft aenleiding tot eene worsteling waerin de graef moet onderdoen. Doch Robert komt op het oogenblik binnen en mishandelt Albrecht, daer Van Rammeveld belooft hem daervoor te zullen betalen: deze biedt verder den snoodaerd goud aen, indien hy de Vonckisten helpt plunderen, Helena schaekt en het gerucht verspreidt dat Albrecht met Maria boeleert. Van Rammeveld, van zyne wonden hersteld, verlaet de kamer: hy hoort eene samenspraek tusschen den priester en Helena, waerin deze hare zondige liefde voor Albrecht wanhopig mededeelt. De graef treedt binnen, belastert, op het eerlooste, den Zoon des volks en brengt het zooverre dat broeder noch zuster Albrecht meer spreken zal.
Het is ons leed, dat in dit anders wel geschreven en boeijend hoofdstuk ons weder onwaerschynlykheden voorkomen. In het algemeen, (en wy hadden dit reeds hooger kunnen aenstippen en het volgende hoofdstuk is er ook niet vry van te pleiten), springt de heer G. wat al te gemakkelyk met Albrecht om: hy doet hem te dikwils nedervallen en weder opstaen en stryden; eerst stortte hy neder, daer zyne wonden hem de krachten hadden uitgeput, en staet op om Helena te redden, en wordt seffens daerna door Robert nedergerukt; wederom staet hy op, om naer Helena te snellen, redt haer, en zie hem daer weder magteloos ten gronde; van zyne koorts nauwelyks bekomen, levert hy weêral slag aen Van Rammeveld en Robert, en valt om zich nogmaels op te rigten. Wy vragen het den heer G., is dit alles wel natuerlyk? Doet men de polichinellen aldus ook niet bewegen? Wy hebben nog eene andere grieve tegen dit hoofdstuk: wy begrypen niet uit welken hoek Robert op eens, zonder dat de lezer het zich in het vervolg des romans uitleggen kan, te voorschyn komt om den graef te helpen.
In het IVe hoofdstuk vinden wy Albrecht in zyn bed terug: hy is toornig. Maria komt als een engel hem troosten. Op eens hoort men de deur
| |
| |
toegesloten worden. Het huis wordt geplunderd. De Zoon des volks zoekt alomme eene uitkomst; maer vindt er geene: hy brandt de deur af. Zyne eerste zorg is Helena te zoeken, zy is geschaekt en haer broeder ligt vermoord. Albrecht begeeft zich naer de wooning van Van Rammeveld. Hy ziet het volk plunderen en Robrecht aen het hoofd van het grauw. Hy spreekt de menigte aen om haer te bedaren, te vergeefs. By den graef gekomen, eischt hy Helena; maer Van Rammeveld doet hem vastgrypen en gevangen zetten. Daerna wil de wellustige edelman Helena verkrachten doch wordt door haer met een mes gewond en valt dood: Helena ontvlugt.
Tot hiertoe hebben wy de goede Maria weinig handelend gezien: thands vertoont zy zich in al de schoonheid harer zelfsverloochening. Daer waer zy zich by Albrecht bevindt, is zy inderdaed voortreffelyk. Dit tafereel verdient ten volle onzen lof. Jammer maer dat zy daer wezenlyk als een engel uit den hemel daelt en dat hare komst door niets te voren noch daerna gewettigd wordt. Ons dunkt het ook een al te gedienstig toeval te zyn, dat zoo maer eenvoudig een mes op de tafel heeft gelegd om Maria tegen Van Rammeveld te wapenen en hem te doorsteken. De verbeelding van den heer G. is verre van zoo arm zyn, alsdat hy tot zulke middeltjes zyne toevlugt hadde mogen nemen.
V en VI. Eenigen tyd daerna ontmoet de lezer Helena op den weg naer Antwerpen om daer Albrecht die met de andere verdedigers van het volk in het kasteel opgesloten zit, te bezoeken. Aen de poort des slots, herkent zy in den gevangenbewaerder Robert, en vindt zy Maria die aen den ingang weent. Robrecht wil de meisjes niet inlaten. Helena zegt goud voor den Zoon des volks by zich te hebben, waervan zy een gedeelte aen Robrecht zal geven, indien hy haer inlaet. De schelm, reikhalzend naer al het goud, slaet aen op 's meisjes leven; doch wordt door den zoon des gelukkig afwezigen (!) bevelhebbers van het kasteel betrapt, die dan ook de beide meisjes by den stervenden Zoon des volks brengt. Albrecht erkent in de vrouwe des bevelhebbers zyne moeder, verneemt dan eerst dat Helena non is, en geeft den geest. Maria wordt door de vrouw des bevelhebbers ingenomen. De ongelukkige Helena dweept met de gedachte dat zy Van Rammeveld gedood heeft en met hare, zoo als zy denkt, heiligschendende liefde voor Albrecht tot haer laetst oogenblik toe. Robert boet zyne schelmstukken in den kerker.
Zeker zyn de schoone toestanden in hoofdstuk V vervat bovenal de andere van het boek treffend voorgedragen, en al hadde de heer G. slechts de bladzyden, die daertoe in betrekking staen geschreven, zoo zou hy toch het vertrouwen dat wy voor de toekomst in zyn talent stellen nog verregtvaerdigen. De laetste oogenblikken van Albrecht en de stryd tusschen hem en zyne moeder zyn hertroerend. Het einde waer de schryver zelf eenige
| |
| |
echt vaderlandsche wenken geeft, is als het ware, de zedeleer die door den lezer uit den roman kan getrokken worden en sluit het merkwaerdig boek wonder wel.
Zeggen wy thands ons gevoelen over het werk van den heer G. in het algemeen.
De Zoon des Volks is een veelbelovend boek, waerin de ware geest des tyds op elke bladzyde doorstraelt; maer waerin, van den anderen kant, volkomen gebrek is aen gepaste uiterlyke schildering van gebouwen en persoonen, hetgene alleen in staet is om ons ten volle in verleden tyden terug te tooveren. De hoofdpersoonaedjes zyn allerbest gekozen; doch hare karakters dikwils niet genoeg ontwikkeld; de toestanden zyn treffend; maer niet altyd natuerlyk aengelegd.
De styl is soms al te opgeblazen en vervalt wel eens tot declamatie. Van tyd tot tyd stoot men op onnauwkeurigheden in de tael: zoo wordt door den Schryver het woord gevoelen voor gevoel kwistig gebruikt, en rede met reden verward, zoo treft men den vorm welkers (welks), het vierde voor het eerste en het eerste voor het vierde geval, het fransche myn God! voor het eenvoudige, vlaemsche God! en anderen, aen.
De heer Gerrits toonde ons dan door zyn verdienstelyken eersteling, dat hy geroepen is, om eene schoone plaets tusschen de vaderlandsche letterkundigen te bekleeden, en dat hy de nederduitsche tael niet als liefhebber, als kunstenaer, zooals het te veel gebeurt, beoefent; maer daerin een middel ziet ‘om de Belgen hunne eigene waerde te doen gevoelen.’ Wy wenschen dat zyn talent tot stevigheid en mannelykheid moge gedyen, om het vlaemsche volk op den weg der verlichting en beschaving voort te leiden.
Gent.
J.F.J. Heremans.
|
|
Auteursrechtvrij