Het Taelverbond. Jaargang 2

[p. 457]

Boekbeoordeeling.

Verhandeling over de gothische litteratuer, gevolgd van eene vormenleer, eene keus van stukken en een woordenboek, door G.D. Franquinet, lid van het Tael- en Letterlievend Genootschap opgerigt by de Katholyke Hoogeschool. Leuven, Ickx en Geets. 1846. 119 blz. in-8^o.

Om eene tael grondig te verstaen, moet men niet alleen bekend wezen met hare beste oude en nieuwe schryvers; maer ook met die spraken die verwant zyn met de tael op welke men zich toelegt. Door deze kennis alleen, kan men de ware beteekenis der uitdrukkingen doorgronden, kan men weten in welken zin de woorden moeten gebruikt worden. In die oude spraken toch vindt men de hoofdgedachte, waeruit de andere begrippen des woords gesproten zyn. Onze jonge litteratuer heeft reeds vele schryverkens opgeleverd: dagelyks komen er nieuwe by; maer ongelukkig, zyn er weinig die hunne tael goed kennen, die in hunne schriften immer den waren zin der woorden behouden, die al met in plaets van echt neêrduitsche woordschikkingen, hoogduitsche, ja - wat erger, maer gemeender is - zelfs fransche gebruiken.¹

Om deze kwael voor te komen moet men tot den eersten grond der woorden indringen, moet men de reden navorschen waerom een woord deze en geene andere beteekenis heeft of kan hebben; waerom een voorstel, om goed neerduitsch te zyn, dus en niet anders, moet geschreven worden; doch dit vereischt studie, en men leert het niet op éénen dag.

Om een goed schryver daer te stellen, een schryver wiens werken by de laetste naneven nog met graegte doorlezen worden, is verbeeldingskracht, hoe ryk en schitterend zy ook wezen moge, niet genoeg: oordeel en taelkennis worden er toe gevraegd; 't helpt weinig te weten wat men schryven wil, zoo men niet weet hoe men schryven moet.

Daerom zagen wy met het grootste genoegen werken over onze

1 B. v. iemand onderbreken, voor iemands rede onderbreken; zich vertrekken: se retirer, staetkundig: politique, in den zin van fin, adroit.

[p. 458]

taelkunde verschynen¹, als daer zyn: de Analogies linguistiques van den heer Lebrocquy, en het boeksken waermede wy de lezers van het Taelverbond, gaen zoeken nader bekend te maken.

Het is eene verhandeling over den oudst bekenden tak der duitsche spraek, over het Gothisch: eene tael die reeds in het midden der vierde eeuw onzer tydrekening geschreven werd, toen al tot een zeer hoogen trap van volmaektheid gestegen was, en welke in rykdom van woorden en grammatische vormen al hare jongere duitsche zusters zeer verre overtreft. Men gevoelt welk eenen nuttigen invloed de studie van zulk eene tael op de kennis der onze hebben moet.

Niemand echter beelde zich in dat hy in het werksken van den heer F., het Gothisch leeren kan; dat was het doel des schryvers niet: hy wilde de aendacht onzer letterkundigen op die zoo schoone tale vestigen; hun het heiligdom der vergelykende taelkunde openen, en hen aldus aenwakkeren om door eigen studie verder te gaen.

Het boek is in zeven hoofdstukken verdeeld: Inleiding; Over Ulphilas en zyne werken; Overblyfselen der gothische Bybelvertaling; Andere gothische werken; Vormenleer; Uitgelezene stukken; Woordenboek.

In zyne inleiding leert de schryver ons de Gothen kennen, en geeft, naer Jordanes (de Rebus Geticis) en anderen, een beknopt maer duidelyk verhael hunner geschiedenis, die by de meeste schryvers verward en duister voorkomt; een gezegde nogtans moet ik afkeuren als niet met de historische waerheid overeenstemmende. De heer F. zegt; ‘Wallia.... stichtte in Zuid-Galliën.... het West-Gothische ryk [418] dat Hlodwich, koning der Franken, in 508 veroverde. De Gothen vestigden zich toen in Spanje alwaer zy het spaensche koningryk stichtten.’ Reeds onder Eurik (in de tweede helft der vyfde eeuw) hadden zich de West-Gothen in Spanje gevestigd, en het was Theudes die, omtrent 533, den rykszetel naer Spanje overbragt.

De twee volgende paragraphen der inleiding spreken over het christendom der Gothen, en over hunne litteratuer in het algemeen. De laetste vooral is zeer belangryk, en toont dat de letterkunde van dit volk, aen hetwelk men meestal den naem van barbaren geeft, zeer ryk en schitterend moet geweest zyn; en wetenschappelyke, wysgeerige en godgeleerde verhandelingen, geschiedkundige werken, epische en

1 Dat voor ons, de meeste der vlaemsche-spraekkonst schryvers, misschien wel letterkundigen zyn; maer geen taelkundigen: zal niet noodig wezen te zeggen.

[p. 459]

andere gedichten heeft voortgebragt. Zy doet ons te meer betreuren dat de golfslag des tyds dien zoo kostbaren letterschat in haren draeikolk verzwolgen heeft, en ons niets overgelaten dan eenige brokken der bybelvertaling en van eene homelie.

Wat de schryver over Ulphilas en over zyn Alphabet zegt kan men by hem lezen; dit alleen zullen wy zeggen dat de gothische letters op blad 18 bis, geheel en al overeenstemmen met die van een fac-simile dat wy van den Codex Argenteus gezien hebben, en veel nauwkeuriger zyn dan die in sommige hollandsche boeken, b.v. in de werken van Bilderdijk, voorkomen.

In de Tafel der Germaensche Taelstam, op blz. 23, zagen wy liefst eenige kleine veranderingen; doch de reden van onze opinie daeromtrent (welke noch met die van den heer Van den Hove, noch met die van dr. Bosworth overeenstemt) hier te ontwikkelen, ware overbodig, en geenszins op hare plaets in eene enkele boekbeoordeeling.

Het belangrykste dat ons van de gothische letterkunde overblyft, zyn brokstukken der bybelvertaling van Ulphilas. Het grootste gedeelte der vier evangeliën vindt men in den Codex Argenteus, die te Upsala met de grootste zorg bewaerd wordt, en aldus genoemd is, omdat deszelfs letters van zilver zyn. Dit handschrift heeft de aerdigste lotgevallen gehad. Zie hier hoe onze schryver dezelve verhaelt: ‘..... genoeg is het voor onze weetgierigheid dat de Codex Argenteus op het einde der zestiende eeuw in de abtdy van Werden, digt by Keulen, berustte; van daer, op welke wyze weet men niet,’ (maer waerschynlyk omtrent 1620, ten tyde dat keurvorst Frederik V, paltsgraef aen den Rhyn, koning van Bohemen was,) ‘naer Praeg kwam, en door de Zweden die deze stad in 1648 innamen, naer hun vaderland gevoerd en in de boekery van Stockholm bewaerd werd....... In 1665,’ (drukfout, lees 1655,) ‘stak hy met Isaak Vossius die hem volgens alle waerschynelykheid van koningin Christina ten geschenke kreeg,’ (volgens anderen zoude hy haer dit kostbaer handschrift met meer andere werken ontstolen hebben: naer Wicoxe, Travels into Poland, Russia, Sweden and Danemark, B. VII, ch. 4, zoude er zelfs op de Bibliotheek der Leidsche Hoogeschool - die gelyk men weet Vossius' boeken aenkocht, - eene verzameling werken van groote waerde zyn, die men meent van Christina voort te komen; en aen welke men den zonderlingen naem van Furta Vossiana gegeven heeft. In hoe verre dit waer moge zyn weet ik niet, en ik laet het voor dien Engelschman

[p. 460]

zyn rekening;) ‘naer de Nederlanden over en geraekte in de handen van den geleerden Franciscus Junius. Kort daerna (in 1692) werd de reizende Codex voor eenen hoogen prys door graef Magnus Gabriel de la Gardie, zweedschen kanselier, aengekocht, die hem dan eindelyk aen het Collegium Antiquitatis der Hoogeschool van Upsala schonk, alwaer hy heden nog met de grootste zorgvuldigheid opgesloten blyft.’

Hierna geeft de heer F. een kritisch overzicht van de verscheidene uitgaven des zilveren Codex, alsook van de andere gothische teksten, welke men sedert de laetste honderd jaren ontdekt heeft.

Gaen wy nu tot de vormenleer over.

De schryver begint aldus: ‘In alle duitsche tongvallen bestaet een onderscheid tusschen sterke en zwakke verbuiging. De eerste is de oudste en de eenvoudigste. De tweede wordt gekenmerkt door de tegenwoordigheid in de verschillende naemvallen van eene n, die zich niet in den wortel bevindt.’ Voor iemand die weet wat de hedendaegsche philologen door zwakke en sterke verbuiging der woorden verstaen, is dit meer dan genoeg; maer daer de heer F. voornamentlyk voor lezers schreef, die minder met de hedendaegsche taelkundigen bekend zyn, hadde hy by dit zoo gewigtig punt onzer grammatica wat langer moeten stil blyven.

Wat de schryver van het betrekkelyk voornaemwoord zegt is oplange na niet volledig. Gewoonlyk, ja, wordt dit pronomen door het aenwyzend vnw. met het woordeken ei uitgedrukt (bv. sa hic, ille; en saei, qui, etc.) maer men gebruikt ook het pers. vnw. door ei gevolgd; als; ïkei. ego qui, þuei, tu qui, enz.

Op de uitgelezene stukken valt weinig aen te merken: het zyn stukken uit Matthaeus VI, 5-14; Lucas VIII, 4-19; XV, 11-16; en Joannes XI, 1-46. Zy zyn vergezeld van eene woordelyke vertaling onder den tekst, en van eene vrye vertaling er achter.

In het eerste stuk vinden wy: ak lausei uns af þamma ubilin, vertaeld door: maer verlos ons van dit kwaed. Dat het vnw. so, sa, þata die die dat beteekent, staet vast; maer ik vermeen dat het even als het grieksche O, H, TO by Homerus, wel eens als enkel bepalend voorkomt; en waerom by vreemden gaen: ons die was oudtyds immers ook artikel en aenw. vnw. en by de Hoogduitschers is der het nog; zoo dat wy aldaer het vnw. liever door het lidwoord zagen vervangen, gelyk de schryver dan ook in zyne vrye vertaling gedaen heeft. Maer waerom heeft hy het adjectivum ubila door een substantivum het kwaed vertaeld? De tekst

[p. 461]

toch beteekent ab improbo, niet a calamitate. Alle bybelvertaelders hebben het grieksche πονηρος door een ander byv. nw. wedergegeven; het fransch alleen, voor zoo veel wy weten, heeft het door een zelfst. nw. vertaeld (délivrez-nous du mal, voor du malin, du méchant.)

De gothische tekst der stukken is met zeer veel zorg gedrukt, wy hebben er maer ééne drukfout in gevonden, blz. 74, v. 30, staet saie voor saei. Men denke niet dat, blz. 72, v. 13, in sei undrinnal mik, dit laetste woord in accusativo eene fout zy, omdat men in de uitgave van Ihre en Zahn, mis in dativo vindt. Deze geleerde uitgevers toch hebben de ware lezing des Codicis Argentei veranderd; maer ten onrechte. Undrinnan is samengesteld uit rinnan vloeijen (van het sanskrita ri, en waermede ons rennen, loopen, 't engelsch to run, 't hoogduitsch rinnen, welke beide vloeijen beteekenen, overeenkomt;) en het voorzetsel und. Dit laetste staet in de beteekenis van tot met den accusativus, en in de beteekenis van voor, om, met den dativus: dus moet men hier mik en niet mis lezen. Echter daer het voorzetsel und nergens in het woordenboek uitgelegd wordt, hadde de schryver het hier in eene noot moeten verklaren.

Het Woordenboek is met zorg opgesteld en men kan er zeer veel in leeren. Voor sommige woorden echter hadden wy de vergelyking met andere talen, en wel voornamentlyk met ons neêrduitsch der middeleeuwen liever met meerder uitgebreidheid bewerkt gezien. Ware het ook niet beter geweest dat de schryver, ten minste by sommige zelfst. nw. gezet had aen welke verbuiging zy behooren. Zoo ziet men wel, by voorbeeld, dat spaurds, vr. z.n. van de 4^de sterke verbuiging is; maer wat zal den lezer by den eersten oogslag zeggen, of sleps, stads, stains, om deze alleen maer te noemen, tot de 1^ste of 4^de sterke verbuiging mannelyk behooren?

Deze kleinigheden en vier of vyf kleine drukfouten zyn het eenigste wat wy in 's heeren Franquinets werk af te keuren hebben; ook kunnen wy zyn werkje, aen alle beminnaers onzer schoone moedertael niet genoeg aenbevelen.

Wat den styl aengaet, deze is vloeijend en de tael is zuiver; groote belezenheid en diepe taelkennis stralen op ieder bladzyde van het boekje door; ook kunnen wy den schryver niet genoeg aenwakkeren de baen die hy ingeslagen is, te blyven betreden. Hy is nog jong; hy kan en zal verre gaen.

Dr. Lodewyk Delgeur.

Mechelen, 1847.