Het Taelverbond. Jaargang 2

[p. 233]

Levensschets van
Abraham Ortelius. (1527-1598).

In den ommegang van O.L. Vrouwe kerk, te Antwerpen, vindt men een grafsteen¹, over welken wy, misschien meer dan eens, onverschillig getreden zyn; en echter is die steen daer gelegd geweest, door Anna Ortelia, ter nagedachtenis van haren broeder Abraham Ortelius, geboortig van Antwerpen, aerdrykskundige des konings.

Zoo klein is de eerbied welke wy voor onze groote mannen hebben, zoo weinig schatten wy hunnen roem, dat het eenigste gedenkstuk, dat by onze wete, is opgerigt geweest, voor hem, die door zyne tydgenoten, de Ptolemeus der XVI^e eeuw, bygenaemd werd, zelfs van zyne medeburgers niet opgemerkt wordt. En nogtans is het by ons misschien maer alleen dat de naem van Ortelius

1

Abrahamo Ortelio
Antwerpiano
Geographo Regio
Fratri carissimo
Anna Ortelia Coelebs
Coelibi. L.M.F. ciɔ.iɔ.xcviii.

[p. 234]

zoo weinig bekend is; want meer dan een vreemde schryver spreekt van hem met den grootsten lof; Frankryk zelfs heeft hem hulde toegebragt door den beroemden geschiedschryver De Thou en door d'Anville¹; Italië door Guichiardini; Engeland door Hallam², en laetst nog de Portugees Macedo³, in een artikel dat men aentreft in de Annales des voyages, de la Géographie et de l'Histoire.

Abraham Ortelius werd te Antwerpen geboren, den 2ⁿ april 1527; de twintig eerste jaren van zynen levensloop schynt hy doorgebragt te hebben, zoo niet in luiheid, gelyk Lemire en Beyerlinck zeggen, dan toch zonder iets van die genegenheid tot de studie, welke hy later op zulk eene verbazende wyze liet blyken, te verraden. In 1547, slechts twintig jaren oud zynde, vinden wy hem⁴ opgeschreven in het St. Lukasgilde, als koopman en verlichter van landkaerten; en reeds dertig jaren was hy oud, toen hy de letteren begon te studeren; hy deed nogtans zulken verbazenden voortgang, dat hy op korten tyd de meest gevorderden achter zich liet. Dit kwam dat hy het doel, tot hetwelk hy alles terugbragt en dat alzoo voor hem een leidraed werd in den doolhof der kennissen, altyd voor oogen hield. Van het eerste oogenblik af, had hy de mogelykheid gezien de verspreide denkbeelden, welke men over de aerdrykskunde bezat, te verzamelen; doch, daer deze door de laetste reizen merkelyk vermeerderd waren, werd zyne taek ook des te moeijelyker. Vergelyken hetgeen de ouden geschreven hadden met wat in zyne dagen ontdekt was; de geschiedenis zoo wel als de overblyfsels der kunsten kennen, dat was het eenigste middel om aen de noodzakelykheid zyner eeuw te voldoen, welke zich aen

1 In zyn Atlas orbis antiqui.

2 In zyn Introduction to the literature of Europe in the Fifteenth, Sixteenth and Seventeenth centuries. Paris, E. Baudry, 1840. 2^de deel, blz. 305.

3 Annales des Voyages, de la Géographie et de l'Histoire, publiées sous la direction de M. Malbebrun. Paris, Firmin Didot. 2^e deel, blz. 184-192.

4 Zie Bulletin du Bibliophile belge. Tom. I, page 295.

[p. 235]

alles hechtte en voor iedere wetenschap algemeene kennissen vereischte.

Eer wy overgaen tot het overzigt der werken van Ortelius, gelooven wy dat het noodig is een blik te werpen op den staet, in denwelken de aerdrykskunde zich bevond in de laetste helft der XVI^e eeuw.

Men had reeds kaerten der verschillige landen van Europa uitgegeven, maer er bestond geene trigonometrische lichting van die kaerten. Allen op eene verschillige schael opgemaekt, krielden zy van die talryke fouten, welke het onmogelyk is te vermyden, als de aerdrykskunde niet met de wiskunde gepaerd gaet, en konden dus met elkander niet in verband gesteld worden. De ontdekkingen der Portugiezen in Azië en Afrika; die der Spanjaerden in Amerika, hadden veel licht verspreid over werelddeelen aen de ouden gansch onbekend gebleven; maer die reisverhalen lagen geheel Europa door verspreid; het was moeijelyk dezelve te verzamelen en zeer kostelyk om ze zich aenteschaffen.

Ortelius zonder zich te laten afschrikken, noch door de onkosten om de noodige bouwstoffen te vereenigen, noch door den reuzenarbeid dien hy ondernemen ging, nam de zware taek op zich, de verschillige landbeschryvingen, zoo wel in reisverhalen als elders verspreid tot een geheel samen te brengen. Hy zette zich aen het werk met dien moed en die aenhoudendheid zonder dewelke het onmogelyk is in zulke taek te slagen en hy had reeds meer dan de helft van zyn Atlas afgewerkt, toen hy er voor de eerste mael aen zynen boezemvriend Mercator¹ van sprak. ‘Gy hebt nog maer de kaerten van een gedeelte uwer wereld gemaekt, zeide hem Mercator, myn gansche aerdbol is reeds af.’ En dit was de waerheid, want beiden hadden hetzelfde grootsch ontwerp opgevat en ten uitvoer gebragt: maer Mercator was ryk, en kon dus wachten om zyn werk uit te geven. Ortelius minder bekend dan hy, zag zich voor altyd

1 Zie zyne levenschets in de Emancipation van 27 meert 1838, door J.J. Altmeyer en in de Belges Illustres, III deel, blz. 119, door Victor Joly.

[p. 236]

in armoede gedompeld, indien Mercator's Atlas eerst in het licht kwam; doch deze toonde zich edelmoedig genoeg om twee uitgaven van het Theatrum Orbis Terrarum¹ te laten verschynen, vooraleer hy het zyne uitgaf. Hierby bepaelde hy zich nog niet, hy zelf zwaeide het werk van zynen vriend lof toe, en wist de verdiensten er van naer waerde te doen schatten. ‘Dit werk, zegt de heer Macedo, is eene kostelyke bydrage voor de geschiedenis der aerdrykskunde, en zal immer geroemd worden, als een tydstip daergesteld te hebben in de jaerboeken der wetenschap, om dat het de grondsteen is der aerdrykskundige werkzaemheden, die men later ondernomen heeft; tot op onze dagen zelfs, nu dat de wetenschap zulke reuzenstappen gedaen heeft, wordt het verwyt verregtveerdigd, dat d'Anville aen vele aerdrykskundigen doet, van Ortelius niet genoeg geraedpleegd te hebben.’

Dit werk had zulken buitengewoonen byval, dat er sedert de jaren 1571 tot 1587, vyf uitgaven van verschenen te Antwerpen, zonder de fransche nadrukken te tellen en eene spaensche en italiaensche vertaling². Ortelius werd door Philips II tot koninglyken aerdrykskundigen verheven, en hy genoot zoo veel aenzien dat, ten spyte van het plegtgebruik dat toen algemeen aen de hoven heerschte, de prinsen Ernest en Aelbrecht van Oostenryk hem met meer dan een bezoek te Antwerpen vereerden.

1 Abr. Ortelii Orbis terrarum. Antv. Eug. Coppenius Diesth. 1570. In-folio. Dit Atlas beslaet 53 landkaerten, welke gegraveerd zyn door Frans Van Hogenberg; in de voorrede geeft Ortelius eenen zeer belangryken lyst der landkaerten welke destyds bestonden en die hy heeft kunnen raedplegen.
In 1571 verscheen reeds de tweede uitgave en in dit jaer gaf hy er ook eene vlaemsche vertaling van uit onder den titel van: Theatre oft toonneel des aerdbodems; waerin te siene syn die landttafelen der geheelder weerelt: met eene korte verclaringe der selver. Antwerpen, Gielis Van Diest (67 kaerten in-f^o). By iedere kaert is eene korte beschryving gevoegd van het land dat zy verbeeldt; Ortelius geeft nauwkeurig de werken op waerin men omstandiger beschryvingen vinden kan.

2 De eerste spaensche vertaling verscheen by Ch. Plantyn in 1586.

[p. 237]

Ortelius had begonnen, met in het gezelschap van zynen vriend Vivianus, een der geleerdste oudheidskundige van zynen tyd, eene wetenschappelyke reis te doen, die zeer nuttige bydragen oplevert voor de letterkundige geschiedenis zyner eeuw¹. Die reis strekte zich slechts over een gedeelte van het land dat men toen onverschillig België of Neder-Germanje noemde; maer overal waer de beroemde reizigers zich ophielden, hadden zy in de kunstkabinetten van België, talryke inlichtingen geput voor hunne klassieke studiën, en Ortelius, die reeds zyn groot ontwerp opgevat had, hechtte zich in het byzonder aen alles wat maer eenig licht kon verspreiden over de menigvuldige aerdrykskundige vraegpunten die hy optelossen had.

Korts daerna begaf zich Ortelius naer Engeland, vergezeld van zynen landgenoot, den geschiedschryver Emanuel Van Meteren²; drymael doorreisde hy Italië, zich overal ophoudende waer hy maer een opschrift vond, om de oude namen van iedere plaets te erkennen en om zoo de betrekking kunnen daertestellen, welke tusschen de oude en nieuwe aerdrykskunde bestond; terzelfder tyd verzamelde hy ook eene menigte antieke vazen, medailjen en al wat hy maer van dien aerd bekomen kon.

Ortelius is ook schryver van een boek getyteld: Afbeeldtenis der gouden eeuw, of leven, gewoonten en godsdienst van

1 Het verhael van die reis verscheen by Ch. Plantyn in 1584, onder den titel Itinerarium per nonnullas Galliae-Belgicae partes Abr. Ortelii et Joan. Viviani. 1 deel in-8^o. De beste uitgave is die van J N. Paquot. Leuven 1757, als vervolg op zyn P. Divaei, rerum Lovaniensium, enz. (Zie Catalogue de la Bibliothèque de M.Ch. Van Hulthem. IV deel, blz. 398, N. 27,433)
Zie de levenschets van Vivianus in het Grand dictionnaire historique de Moréri, en de lyst zyner werken in Valère André, Bibliothèque de Belgique, I deel, blz. 343 der brusselsche uitgave van 1739, in-4^o.

2 Zie zyne levenschets op blz. 257 en volgende, van de Bibliotheek der nederlandsche geschiedschryvers, door S. De Wind. Middelburg, Gebroeders Abrahams. 1835. I deel, in-8^o; xxix 608 blz. en eene naemlyst van 31 blz). Men vindt dezelve ook achter de uitgaven van 1623 en 1636, door Simeon Ruytinck.

[p. 238]

Oud-Duitschland¹, maer het werk dat voor eeuwig den naem van Ortelius met een schitterenden lichtkrans omhuld heeft, is zyn groot aerdrykskundig woordenboek dat hy eerst uitgaf, onder den titel van Synonymia Geographica² en later met groote verbeteringen onder den naem van Thesaurus Geographicus, een boek dat wel zyn naem van schat verdient, want het is een ware schat, schreef Justus Lipsius³ aen Ortelius, toen hy dezen bedankte over het exemplaer dat hy hem geschonken had. Onze geleerde Antwerpenaer spaerde zich geene moeite om zyn werk zoo volledig mogelyk te maken. Zie hier hoe hy zich uitdrukt in zyne voorrede: ‘Ik heb, zegt hy, al de schriften der ouden nagezien, zoo wel gewyde als wereldsche, en onder deze laetste verscheidene die nog onuitgegeven zyn; dan ben ik tot de schryvers der middeleeuwen overgegaen en heb er eene menigte hedendaegsche doorloopen. Ik heb in myn werk zonder uitzondering al de namen opgenomen die men by de ouden vindt. Ik heb er eenen schoonen voorraed in de schriften der middeleeuwen gevonden en er een groot getal uit de nieuwe schryvers getrokken, my echter bepalende by degene die tot uitlegging der ouden dienen konden. Ik heb er by gevoegd al wat maer eenig licht over mynen arbeid kon spreiden, en wat ik heb

1 Aurei seculi imago, sive Germanorum veterum vita, mores, ritus et religio, iconibus delin., et commentariis ex utriusque linguae auctoribus descript.; auct. Abr. Ortelio. Antverpiae-Aduaticorum, ap. Phil. Gallaeum, 1596 in-4^o.
Dit werk is versierd met tien platen van P. Vander Borcht, en is het zeldzaemste van al de werken van Ortelius. (Zie Catalogue de la Bibliothèque de M.Ch. Van Hulthem, III deel, blz. 423, N^o 19,765).

2 Antverpiae, Ch. Plantyn, 1578, in-4^o; het Thesaurus, verscheen in 1596, in-f^o; dit werk werd herdrukt in 1624, by J. Moretus en in 1611 te Hanau; volgens Lenglet Dufresnoy Méthode pour étudier l'histoire,^* deel X, blz. 49, is de uitgave van Hanau de beste.

* Paris, Pierre Gandouin. 1735-1741. 12 vol. in-12, avec les suppléments.

3 Zie zyne levenschets door B^on de Reiffenberg in Les Belges illustres, III deel, page 4, en zyne gekroonde latynsche verhandeling in het III deel der Mémoires couronnés de l'Académie de Bruxelles, onder den titel van De Justi Lipsii, v. inl. vita et scriptis commentarius, Brussel, P.J. Demat. 1823. I deel in-4^o, 259 blz., met 2 platen.

[p. 239]

kunnen vinden, 't zy in grieksche of latynsche opschriften van marmeren, van bronzen tafels of medailjen, in een woord, uit al wat ons van de oudheid is overgebleven.’

In 1493 gaf Zacharia Lilio, te Florencië, eene schets uit van een woordenboek der oude aerdrykskunde, onder den tytel van Breviarium Orbis; het was slechts eene onvolledige alphabethische lyst van oude namen, by welke hy maer zelden de nieuwe voegde. ‘Sedert Lilio, zegt de heer Macedo, had niemand die stof durven behandelen, toen Ortelius voornam een woordenboek der oude aerdrykskunde uittegeven. Hy gelukte in die taek...... Als Ortelius uitlegt hoe hy te werk is gegaen, duidt hy den weg aen die men volgen moet om de baen te betreden, welke hy op zulke luisterlyke wyze doorwandeld heeft. Maer het was moeijelyk en niemand dorst het wagen; het is dus verlaten gebleven, en misschien zullen wy nooit een vollediger woordenboek der oude aerdrykskunde bezitten dan dat van Ortelius; en hy die het zal willen verbeteren, zal er altyd eenen onuitputbaren schat van geleerdheid en opzoekingen, welke men zelden in de hedendaegsche werken aentreft, in vinden¹.’

By deze reeds zoo voordeelige melding van het werk onzes stadgenoots, kunnen wy die nog voegen van Guichardyn, Bruzen de Lamartinière et Maltebrun², die er insgelyks met den grootsten lof van spreken en het aenzien als het voortreffelykste van

1 Annales des Voyages, de la Géographie et de l'Histoire, deel II, blz. 190-192.

2 Guichardyn zegt: ‘Een seer schoon werck voorwaer ende wonderlyck en profytelyck, soo wel om de inventie, als om de leeringhe ende wetenschap: hebbende geconnen ende gheweten de gantsche werelt in een boeck alleen vervatten en begrypen. Noch stelt hy in druck een ander schoon werck, seer geleert ende oorboorlick genoemt Thesaurus geographicus, grootelyck tot gerief in sonderheyt voor beschryvers van historijen ende van de werelt ende haer navolgers.’ Beschryvinghe van alle de Nederlanden anderssins ghenoemt Neder Duytslandt, door M. Lowys Guicciardyn, vertaling van Kiliaen. Amsterdam, Willem Jansz. 1612. in-f^o. blz. 91.
Bruzen de Lamartinière zegt: ‘Le trésor d'Ortélius mérite de grandes louanges, par l'exactitude avec laquelle il a dépouillé presque tous les anciens auteurs des noms géographiques, que l'on y trouve; il ne lui a manqué que d'en avoir eu des éditions plus exactes..... On voit qu'Ortélius a lu attentivement les auteurs qu'il cite, et ils fournissent à coup sûr ce qu'il leur attribue d'avoir dit, pourvu qu'on l'examine sur les éditions qu'il a pu consulter.’ (Le Grand Dictionnaire Géographique et Critique, Par M. Bruzen de Lamartinière, Géographie de S.M. Catholique Philippe V, roi des Espagnes et des Indes. La Haye, P. Gosse. 1726. Tom I, page 8).
‘Ortélius, zegt Malte Brun, est celui des prédécesseurs de d'Anville, dans la géographie ancienne, qu'on peut encore consulter avec le plus de fruit.’ (Zie Précis de la Géographie Universelle, Tome I. Histoire de la Géograhie, livre XXII, page 522, édit. J.J.N. Huot. Paris, 1836-37.

[p. 240]

al wat er ooit voor de oude aerdrykskunde gedaen is geweest.

Een nieuw Atlas voor de oude aerdrykskunde, dat hy eerst uitgaf onder den tytel van Parergon¹, als vervolg op zyn Theatrum (1578) en later tot gebruik van zyn Thesaurum; kaerten voor de hedendaegsche aerdrykskunde, de beroemde kaert, die men gelooft van de IV^e eeuw te zyn, en bekend onder den naem van Kaert van Peutinger, zyn de talryke werken die den naem van Ortelius onsterfelyk gemaekt hebben. ‘Maer, zoo als de heer Macedo, zeer wel doet aenmerken, die kunnen niet gansch vry zyn van de onvermydelyke kleine mistellingen aen welke alle groote letterkundige of wetenschappelyke ondernemingen onderworpen zyn. In de baen der wetenschap, als men eene groote uitgestrektheid te doorloopen heeft, kan men niet by iederen stap blyven stilstaen, om de stoffen natevorschen welke allen eene grondige studie vereischen. De meeningen door anderen vooruitgezet aenhalen, vergelyken hetgene gezegd is geweest over het onderwerp dat men behandelt, zelfs soms eens

1 Ab. Ortelii Theatri orbis terrarum Parergon, sive veteris geographiae Tabulae. Ant. ex off. Ch. Plantin 1576.
Dit werk beslaet heel de oude aerdrykskunde, zoowel de gewyde als wereldsche en bevat zelfs kaerten, die opgesteld zyn volgens dichterlyke beschryvingen, Zoo als die der vallei Tempé en andere.
De beste uitgave van het Parergon is die van B. Moretus van 1624. In die uitgave (de derde) bevindt zich ook een afdruk der eerste kaert van Peutinger. over welke men zeer belangryke byzonderheden aentreft in het Catalogue de la Bibliothèque de M.Ch. Van Hulthem, III^e deel, blz. 16, N^o 14,242.

[p. 241]

spraek doen als de meeningen verdeeld zyn, eene verouderde stelling wagen als zy zich natuerlyk aenbiedt en niet van grond beroofd is, zie daer al wat men kan eischen van werken van den aerd des Thesaurus geographicus et des Parergons; daervan heeft Ortelius zich gekweten met eene geleerdheid die door niet eenen lateren aerdrykskundigen aen den dag is gelegd geweest.’

Is het noodig dat wy hier byvoegen dat een broederband Ortelius aen al de geleerden zyner eeuw hechtte? Zyne briefwisseling, die Burmann verzameld heeft en die men in de werken van Justus Lipsius vindt, bewyst genoeg hoe hoog deze laetste de kennissen van zynen vriend schatte. Wy hebben gezien hoe hy over zyn Thesaurus spreekt, in eenen anderen brief zegt hy dat zyne kaert van oud Spanje hem van het grootste nut is voor de lessen die hy geeft over den spaenschen oorlog, als hy Titus Livius uitlegt. Hy droeg hem zyne verhandeling over de amphitheatra op, en meer dan een belangryk vraegpunt der oudheid werd in hunne briefwisseling opgelost.

De beroemde luiksche schilder Lambert Lombard¹, en zyne byzonderste leerlingen, Dominicus Lampson², dichter en wysgeer als zyn meester, Huibrecht Goltzius³, de schepper der penningkunde, Otho Van Veen, Rubens leermeester, stonden in vriendschapsbetrekkingen met hem. Het grooter gedeelte van hen bevond zich te Luik toen hy er met Vivianus kwam en wedyverde om hem een goed onthael te doen, met den kanonik Karel Delanghe⁴, den grooten taelkundige Lievin Van der Becke⁵,

1 Zie zyne levensschets door Marcelin Delagarde in de Belges Illustres, deel II, blz. 199.

2 Zyne levensschets in de Biographie Universelle der gebroeders Michaud, deel XXIII, blz. 311.

3 Zyne levensschets door F.A. Van Hulst in de Revue de Liége, deel V, blz. 5.

4 Zyne levensschets door Felix Stappaerts in de Belges Illustres, deel II, blz. 171.

5 Hunne levensschetsen door F.A. Van Hulst in de Revue de Liége, deel I, blz. 233 en deel II, blz. 217.

[p. 242]

Torrentius door de Italjanen de katholyke Horatius bygenaemd, en Arnold de Wachtendonck, den oudheidskundige. De historieschryver De Thou bepaelt zich niet met hem te noemen als een geleerde die regt heeft op zyne loftuitingen, maer hy spreekt er van als van een vriend wiens karakter hy zoo hoog acht als de wetenschap zelve. Maer wat beter de goedheid zyns harten getuigt dan alles wat wy zouden kunnen zeggen, is de erkentenis welke hy gansch zyn leven zynen boezemvriend Mercator toedroeg. En inderdaed, wat is er hartroerender, maer terzelfder tyd zeldzamer dan die nayver zonder jaloezy der twee grootste aerdrykskundigen van hunnen tyd, die zich tot op het einde van hunnen levensloop de warmste bewyzen van vriendschap geven? Wy hebben gezien hoe Mercator hem niet alleenlyk het geldelyk voordeel, maer zelfs nog de eer van het eerste zyn Atlas uittegeven, afstond. Ortelius van zynen kant rekende het zich als eenen pligt, het gevoelen der geleerden te doen kennen over de verdiensten van het werk zyns vriends. Het schynt dat de eenvoudigheid van Mercator bloosde over die loftuigingen die hem zoo in het openbaer gegeven werden: ‘Indien men in het vervolg mynen naem aenrandt, zeide hy, denk dan dat gy hem moet verdedigen, want ik kan geen regter zyn in myne eigene zaek.¹’

Het is op die wyze dat hy de laetste jaren zyns levensloops sleet, met de geleerden die wy reeds gemeld hebben, en by dewelke wy ook noemen moeten Plantyn², Moretus en Philips Galle die zyn portret graveerde dat zich voor zyn atlas bevindt.

Ortelius stierf te Antwerpen den 28^en juny 1598 en werd begraven in de St. Michiels abdy. Zyn kenteeken was een wereldbol met de legende: Ik veracht hem en ik versier hem. (Contemno et orno).³

1 Zyne levensschets door M.L. Polain in de Revue Belge, deel I, blz. 36.

2 Zie de reeds gemelde levensschets van Mercator door J.J. Altmeijer.

3 Zie zyne levensschets door Bⁿ de Reiffenberg in de Belges Illustres, deel III, blz. 151, en die van F.A. Van Hulst in de Revue de Liége, deel IV, blz. 269. In deze levensschets vindt men ook zeer belangryke byzonderheden over Ph. Galle, die getrokken zyn uit een HS. nota van wylen den heer Van Hulthem.

[p. 243]

Zie daer de levenschets van een dier talryke groote mannen welke gedurende de XVI^e eeuw den naem van ons vaderland over gansch Europa beroemd maekten. En hoe weinig kennen wy hen echter niet? O! het zoude eene schoone taek zyn voor onze jonge letterkunde die namen in al hunnen luister te doen herleven. Vereenigd u dan vlaemsche letterkundigen, doorbladert onze schoone geschiedenis, roept die namen uit het duister, waerin zy gedompeld zyn, terug, en het nageslacht zal ook den uwen behouden, want gy zult aen het herboren vaderland zyne vergetene kinderen weder gegeven hebben!

Karel Nys.

Antwerpen 1846.

* Paris, Pierre Gandouin. 1735-1741. 12 vol. in-12, avec les suppléments.