Tabu. Jaargang 29

[p. 173]

Ik schrijf van niet, maar ik zeg van wel
Kirsten Romijn

0 Inleiding

Wie zich de moeite neemt de betekenissen van het woord van in Van Dale's Groot Woordenboek Der Nederlandse Taal op te zoeken, vindt er maar liefst 64. Van die 64 betekenissen wordt er 1 gekenschetst als informeel en vooral tot de spreektaal behorend. Dat is het gebruik van van in een nominale constructie van het type ‘een boom van een vent’. De ANS (1997: 854) noemt deze constructie een metaforische constructie, maar rekent deze niet tot het informele taalgebruik, wat overeenkomt met mijn eigen gevoel hierover. Ik zou de constructie bij het schrijven dan ook niet vermijden.

In de ANS (1997: 316/7) wordt wel een ander gebruik van van als informeel gekenschetst. Dat is het gebruik van van in combinatie met een aanwijzend element. Voorbeelden:

(1)	Ik houd meestal wel van zoete appels, maar van déze zoete appels vind ik niét lekker. <informeel>
(2)	Ik vind Wilma heel aardig, maar ze loopt altijd in van die gekke kléren rond. <informeel>

Van in combinatie met een aanwijzend element heeft inderdaad een informeel karakter. Maar het is niet het enige informele van-gebruik. Er zijn nog een tweetal andere gebruiken van van die zeker ook informeel en spreektalig genoemd kunnen worden. In die zin dat ze òf frequenter in gesproken taal voorkomen dan in geschreven taal, òf uitsluitend in gesproken taal voorkomen. Ik denk dan aan het gebruik van van in een min of meer expletieve functie (voorbeeld (3a)) en het gebruik van van in een voegwoordelijke functie (zie voorbeeld (4a)). De navolgende voorbeelden komen uit een dokter/patiënt-corpus bestaande uit tien gesprekken tussen huisartsen en patinten. Het zijn weergaven van wat letterlijk gezegd is. Het teken ‘-’ geeft een rustmoment weer. Het teken ‘/’ geeft aan dat een zin doorgestart wordt. Voorbeelden:

van in een expletieve functie

(3a)	Patiënt: En dan denk je van hè - je moet nog zo'n end.

van in een voegwoordelijke functie

(4a)	Dokter: Maar ik moet natuurlijk even kijken van hé eh - zijn het nou Dessymptomen of niet hè.

In een geschreven versie van voorbeeld (3a) zou men van weglaten en in plaats daarvan een dubbele punt schrijven gevolgd door de aangehaalde woorden, zoals in (3b). In de geschreven versie van (4a) zou van vervangen worden door of. De zin zou dan luiden als in (4b):

(3b)	Patiënt: En dan denk je: hè, je moet nog zo'n end.

[p. 174]

(4b)	Dokter: Maar ik moet natuurlijk even kijken of het nou Dessymptomen zijn of niet, hè.

Andere voorbeelden van het spreektalige van in een expletieve respectievelijk voegwoordelijke functie zijn (de voorbeelden zijn opnieuw ontleend aan het dokter/patiënt-corpus):

In expletieve functie

(5a)	Dokter: En en mijn vraag is een beetje van eh - gaat u nu daar niet wat ver in?
(6a)	Dokter: En toen zei ik van hé nou zijn we waar we wezen/ waar ik naartoe wilde.

In voegwoordelijke functie

(7a)	Dokter: Kijk u bent heel erg bezig met het feit van het is niet meer zoals het was.
(8a)	Dokter: Hehm - ik heb geprobeerd te kijken van - kan ik u samen een beetje aan de praat eh krijgen.

In het geval van de (a)-voorbeelden zou in een geschreven tekst gekozen worden voor formuleringen als in de (b)-voorbeelden:

(5b)	Dokter: En mijn vraag is: Gaat u nu daar niet wat ver in?
(6b)	Dokter: En toen zei ik: Hé, nou zijn we waar ik naartoe wilde.
(7b)	Dokter: Kijk u bent heel erg bezig met het feit dat het niet meer is zoals het was.
(8b)	Dokter: Ik heb geprobeerd te kijken of ik u samen een beetje aan de praat kan krijgen.

De naar voren gebrachte voorbeelden van de drie genoemde spreektalige manieren om van te gebruiken hebben gemeenschappelijk dat bij hun pendanten in de geschreven taal van niet meer voorkomt. Het kan eenvoudig weggelaten worden of het wordt vervangen door een voegwoord.

In de rest van dit artikel zal ik betogen dat de stelling dat er drie typisch spreektalige gebruikswijzen van van zijn, gesubstantieerd kan worden. Het gaat om de gebruikswijzen (1) van van in combinatie met een aanwijzend element, (2) van van in een min of meer expletieve functie en (3) van van in een voegwoordelijke functie. In paragraaf 1 kijk ik ter oriëntatie naar de frequentie waarin deze gebruikswijzen voorkomen in een dokter/patiënt-corpus. We zullen zien dat deze gebruikswijzen ongeveer 1/3 van het totale van-gebruik beslaan. Dat is een enorm aantal. Om hierover meer te weten te komen, worden de cijfers uit een gesproken taal corpus gecontrasteerd met de cijfers uit een geschreven taal corpus. Dat gebeurt in paragraaf 2. Het blijkt dat van in de bovengenoemde drie gebruikswijzen in gesproken taal substantieel vaker voorkomt dan in geschreven taal. De conclusie is dan ook helder: er zijn inderdaad drie typisch spreektalige gebruikswijzen van van te onderscheiden.

1 Frequenties van van in gesproken taal

Om een idee te krijgen over de frequentie waarin de in de inleiding besproken gebruikswijzen van van voorkomen, heb ik deze geturfd in een dokter/patiëntcorpus (verder

[p. 175]

aangeduid als DP-corpus) van een kleine 23.000 woorden. Het DP-corpus bestaat uit een tiental gesprekken die in 1997 met de medewerking van een aantal huisartsen uit Amsterdam zijn opgenomen. Deze opnamen kwamen tot stand middels een DCC-recorder die op het bureau van de arts lag. Voorafgaand aan een consult vroeg de arts aan de patiënt of het goed was als hij het gesprek opnam. Wanneer patiënten hun goedkeuring hieraan gaven, werd het gesprek opgenomen - anders niet. Uit de verzameling opgenomen gesprekken heb ik er tien getranscribeerd. Bij de vertaalslag van transcriptie naar computer zijn alle persoonlijke gegevens gewist. Op deze manier is de privacy van de mensen die aan het onderzoek meededen gewaarborgd. De namen van personen en straten, telefoonnummers etc. die in de transcripties voorkomen zijn dus fictief.

Het DP-corpus is inzichtelijk voor zover men een indicatie wil hebben van de grammaticale verschijnselen die zich in spontane spreektaal kunnen voordoen. Het is ook inzichtelijk voor zover het verschijnselen betreft die van belang kunnen zijn voor de gespreksanalyse. Men kan dan denken aan beurtwisselingen, de fasering binnen dokter/patiënt-gesprekken. De gesprekken zijn echter niet representatief voor spreektaal in het algemeen, of voor dokter/patiënt-gesprekken in het algemeen. De selectie is daarvoor te willekeurig tot stand gekomen.

Desalniettemin is het interessant om te zien hoe vaak de verschillende soorten van in het DP-corpus voorkomen. In tabel 1 heb ik een en ander op een rijtje gezet.

Tabel 1: van-verdeling in het DP-corpus bestaande uit 22.995 woorden
TOTAAL AANTAL VAN	VAN IN EXPLETIEVE FUNCTIE	VAN IN VOEGW. FUNCTIE	VAN + AANWIJZ. ELEMENT	OVERIG VAN
	SPREEKTALIG VAN
	58
208	34	15	9	150

In tabel 1 is te zien dat in het DP-corpus van 208 keer voorkomt. Dit is met uitsluiting van van in versteende uitdrukkingen als vandaag, vannacht, etc. Van die 208 voorkomens zijn er 58 gebruikt op één van de drie spreektalige wijzen die we hier onderscheiden hebben. Van komt 34 keer voor in een expletieve functie, 15 keer in een voegwoordelijke functie en 9 keer in combinatie met een aanwijzend element. Dit betekent dat in het DP-corpus van in plusminus 28% van de gevallen op één van de drie typisch spreektalige manieren gebruikt wordt. Dit lijkt een groot aantal, maar zolang je het niet kunt contrasteren met het aantal voorkomens in een geschreven tekst zegt het niet zoveel.

2 Frequenties in het Eindhoven Corpus

Om een duidelijker beeld te krijgen van de frequentie waarin de onderscheiden soorten van voorkomen in gesproken respectievelijk geschreven taal, heb ik het Eindhoven Corpus geraadpleegd. Het Meertens instituut heeft via de VU een kopie hiervan bemachtigd. Deze kopie bleek bij raadpleging echter vervuild. Er zaten allerlei codes in waarop zoekprocedures spaak liepen. Uiteindelijk hebben we het corpus gesproken taal

[p. 176]

(CGTL) en het corpus opiniebladen (COBL) kunnen herstellen. Om het verschil tussen gesproken en geschreven taal te onderzoeken heb ik het corpus CGTL als representant van gesproken taal genomen en het corpus COBL als representant van geschreven taal. In tabel 2 staan de aantallen die ik aantrof in het corpus CGTL voor de onderscheiden soorten van en in tabel 3 staan de aantallen die ik aantrof in het corpus COBL.

Tabel 2: van-verdeling in het corpus gesproken taal (CGTL) bestaande uit 129.029 woorden
TOTAAL AANTAL VAN	VAN IN EXPLETIEVE FUNCTIE	VAN IN VOEGW. FUNCTIE	VAN + AANWIJZ. ELEMENT	OVERIG VAN
	SPREEKTALIG VAN
	114
1694	36	15	63	1580

In het corpus CGTL komt van 1694 keer voor. Daarvan wordt het 114 keer op één van de drie onderscheiden en als spreektalig gekenmerkte manieren gebruikt. Dat is in ruim 6.5% van de gevallen. Het wordt 63 keer gebruikt in combinatie met een aanwijzend element (voorbeeld (1)), 36 keer in een expletieve functie (voorbeeld (2)) en 15 keer in een voegwoordelijke functie (voorbeeld (3)). De voorbeelden zijn ontleend aan het CGTL-corpus.

(1)	dus die hadden ook meel staan hè, van dat voermeel.
(2)	wij zeien van: de romantiek is dat en dat en dat, hè, en in die romantiek zijn die werken geschreven.
(3)	... wat we proberen te benadrukken is dat de vraag wat zinnig is veel meer iets moet zijn van, komt het overeen met 't gevoel...

Kijken we naar de frequentie van deze gebruikstypen in het corpus COBL, dan valt deze aanzienlijk lager uit.

Tabel 3: van-verdeling in het corpus opiniebladen (COBL) bestaande uit 125.507 woorden
TOTAAL AANTAL VAN	VAN IN EXPLETIEVE FUNCTIE	VAN IN VOEGW. FUNCTIE	VAN + AANWIJZ. ELEMENT	OVERIG VAN
	SPREEKTALIG VAN
	10
4004	4	1	5	3994

Van komt in het COBL-corpus ruim twee keer zo vaak voor als in het CGTL-corpus. Het aantal keren waarin het op één van de drie hier onderscheiden manieren gebruikt wordt, is echter aanzienlijk minder: 10 keer. Dat komt neer op slechts 0.25% van de

[p. 177]

gevallen. Van komt 5 keer voor in combinatie met een aanwijzend element, 4 keer in expletieve functie, en slechts 1 keer in een voegwoordelijke functie. Bekijken we de passages waarin van op één van de bovengenoemde manieren gebruikt wordt nader, dan zien we dat het in alle gevallen passages betreft waarin iemands woorden letterlijk worden aangehaald. Het gaat in die gevallen dus ook om spreektaal en niet om schrijftaal. Als we hiermee rekening houden en de cijfers uit het COBL corrigeren voor spreektaalpassages, dan komen we op de volgende frequenties:

Tabel 4: van-verdeling in het corpus opiniebladen (COBL) gecorrigeerd voor letterlijke aanhalingen
TOTAAL AANTAL VAN	VAN IN EXPLETIEVE FUNCTIE	VAN IN VOEGW. FUNCTIE	VAN + AANWIJZ. ELEMENT	OVERIG VAN
	SPREEKTALIG VAN
	3
3997	1	0	2	3994

Van wordt in het COBL slechts in 3 gevallen gebruikt op een als spreektalig gekenmerkte manier. Het komt 1 keer voor in een expletieve functie en 2 keer in combinatie met een aanwijzend element. Dit betekent dat van in het COBL-corpus slechts in 0.08% van de gevallen op één van de drie onderscheiden manieren gebruikt wordt.

3 Conclusie

In gesproken taal komen een aantal gebruikswijzen van van voor die niet of veel minder in geschreven taal voorkomen. Je zou ze om die reden typisch spreektalig kunnen noemen. In het DP-corpus dat ik onderzocht heb, vallen er drie op. Ze maken samen 28% van het totaal aantal voorkomens van van uit. Het gaat om de volgende gebruikswijzen:

1.	van in combinatie met een aanwijzend element;
2.	van in een min of meer expletieve functie;
3.	van in een min of meer voegwoordelijke functie.

Kijken we naar een representatief corpus als het Eindhovense corpus, dan zien we dat deze gebruikstypen in het gesproken taal corpus CGTL aanzienlijk minder vaak voorkomen: nl. in 6.5% van het totaal aantal van-voorkomens. Een mogelijke verklaring voor dit verschil, die mij is aangereikt door Jack Hoeksema, zou kunnen zijn dat we hier te maken hebben met een verschijnsel in opkomst. De gesprekken uit het Eindhovense corpus zijn opgenomen in de jaren zestig, begin jaren zeventig. De gesprekken uit het DP-corpus stammen uit 1997. Dat scheelt zo'n dertig jaar. Het is dus goed mogelijk dat we hier een ontwikkeling zien in de richting van een toenemend van-gebruik als markering van de directe rede. Deze verklaring wordt ondersteund door het

[p. 178]

feit dat zowel het expletieve van, als het voegwoordelijke van percentueel met ongeveer een factor 8 zijn toegenomen (het expletieve van iets minder en het voegwoordelijke van iets meer, zie tabel 5). Indien deze veronderstelling juist is, dan hebben we nu empirische evidentie voor de volgende bewering van Van den Toorn in Van den Toorn e.a. (1997: 529) over wat hij noemt het performatieve van:

‘Hoewel de constructie al in de 19e eeuw met zekerheid is aan te wijzen, is het niet overdreven te stellen dat het gebruik van dit expletieve (overbodige) of performatieve (op een taalhandeling betrokken) van toeneemt.’

Enige voorzichtigheid is echter geboden, omdat het DP-corpus, zoals gezegd, niet representatief is (hoewel de onderlinge verhoudingen tussen de uiteenlopende van-typen wel gelijk blijven in de verschillende gesproken taal corpora).

Tabel 5: Verdeling in percentages van de drie onderscheiden van-typen in het CGTL-corpus en het DP-corpus
	TOTAAL AANTAL VAN	VAN IN EXPLETIEVE FUNCTIE	VAN IN VOEGW. FUNCTIE	VAN + AANW. ELEMENT
CGTL	208(= 100%)	34 (16.4%)	15(7.2%)	9 (4.3%)
DP	1694(= 100%)	36 (2.1%)	15(0.9%)	63 (3.7%)

Rest mij nog de vaststelling dat de besproken gebruikstypen in het geschreven taal corpus COBL vrijwel afwezig zijn (ze beslaan daarin slechts 0.08% van het totaal aantal van-voorkomens). Van in een min of meer voegwoordelijke functie komt in het geschreven taal corpus zelfs niet voor. We kunnen deze gebruikstypen van van dan ook met recht typisch spreektalig noemen.

Bibliografie

Geerts, G., H. Heestermans met medewerking van C. Kruyskamp 1884	Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen. Elfde, herziene druk.
Haeseryn, W., K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij en M.C. van den Toorn 1997	Algemene Nederlandse Spraakkunst. Nijhoff Plantyn, Groningen/Deurne, tweede geheel herziene druk.
Toorn, M.C. van den, W.J.J. Pijnenburg, J.A. van Leuvenstein en J.M. van der Horst 1997	Geschiedenis van de Nederlandse Taal. Amsterdam University Press, Amsterdam.