Tabu. Jaargang 27

[p. 171]

Iets over de werkwoordsvolgorde in ‘dat ie komen kijken is’
Eric Hoekstra

1. De afgevraagde zin^1.

Op vragenlijst D63 (1988) is als nummer 5 de volgende vraag voorgelegd aan de informanten van het P.J. Meertens Instituut:

(1)	In zinnen als de volgende zijn twee volgordes mogelijk:
	a.	Ik denk niet dat ie is komen kijken
	b.	Ik denk niet dat ie komen kijken is
	Gebruikt u in uw dialect:
	1.	uitsluitend volgorde a
	2.	uitsluitend volgorde b
	3.	bij voorkeur volgorde b
	4.	beide volgordes, om het even
	(wilt u uw keuze aankruisen)

Optie 1 is de ABN-optie. Optie 2,3 en 4 vormen afwijkende opties. Sommige informanten hebben een vertaling toegevoegd aan het aangekruiste antwoord.

1. Voor de invoer van de antwoorden van de informanten bedank ik Hetty Garcia en Alie Wams.

2. De kaarten

Kaart 1 geeft weer waar de informanten wonen die hebben opgegeven alleen de volgorde komen + hoofdww + pers.vorm te kennen. Kaart 2 geeft weer voor welke plekken is opgegeven dat deze volgorde mogelijk is. Bij deze kaarten was geen vertaling gevraagd, maar een beperkt aantal informanten heeft spontaan de vertaling bijgeleverd. Kaart 3 geeft aan waar voornoemde volgorde in de vertaling aan het licht kwam. Kaart 4 tenslotte geeft aan waar men in de vertaling (OM) TE in de werkwoordsgroep invoegde.

[p. 172]

[p. 173]

[p. 174]

3. De constructie

Pauwels (1965) geeft voorbeelden van deze constructie uit het Aarschots (Belgisch Brabant) en West-Vlaanderen. Bovendien merkt hij op dat deze constructie in de Brabantse dialecten de enig mogelijke is. Kaart 1 ondersteunt deze bewering van Pauwels. Pauwels wijst er verder op dat de volgorde ook voorkomt in het Afrikaans, maar met één systematisch verschil. In de door Pauwels beschreven dialecten moet er sprake zijn van IPP, terwijl in het Afrikaans IPP juist afwezig is, zoals bijvoorbeeld in de volgende zin (1965:108): dat ek gekom werk het. Ik trof de constructie ook aan in de provincie Utrecht, in een transcriptie van een gesproken tekst in Van Veen & Van den Berg (1966:14): dat ik daorop komme wône bin. Stroop (1970: kaart 6) vermeldt de constructie, zich baserend op gesproken materiaal, voor Zeeland (tweemaal), Zuid- Holland + Utrecht (viermaal) en Drente (éénmaal).

4. Interpretaties

4.1. Taaltheoretische interpretatie

In Nederland en Vlaanderen is bij deze constructie voor zover bekend immer sprake van IPP. Uitzonderlijk is het Afrikaans dat wel de volgorde maar geen IPP heeft. Het Afrikaans kent echter evenmin de reguliere infinitivale uitgang -E/N. Men zou kunnen veronderstellen dat IPP nauw verbonden is met de onbepaalde wijs. Nu komt in het Noorden weliswaar de volgorde 231 voor, maar dan is er altijd sprake van een onbepaalde wijs bij TE. Deze gevallen zijn daarom niet onder de 231 volgorde ondergebracht.

Wat is nu het verschil tussen dialecten van het type 23..1 en 123..? Vanuit een het minimalistisch standpunt van Kayne (1994) redenerend moeten we veronderstellen dat een deelgroep 23.. een kenmerk heeft dat sterk is en waardoor de deelgroep 23.. zich ter linkerzijde van het werkwoord posteert. Het relevante kenmerk heeft betrekking op de relatie tussen de persoonsvorm en de deelgroep waarvan de IPP-infinitief het hoofd is. Laten we veronderstellen dat IPP een vorm van opaciteit met zich meebrengt voor wat betreft de werkwoordelijke hoofden 23.., dan volgt dat, indien de persoonsvorm iets ter linkerzijde verlangt, het de gehele deelgroep moet zijn en niet slechts het hoofd ervan. Aldus zijn de feiten geherformuleerd als een minimalistisch probleem.

4.2. Dialectindelingsinterpretatie

We zien een zware concentratie van 231 volgordes in Zeeland, Vlaanderen en aangrenzend Belgisch Brabant. In het midden van het land komt incidenteel 231 voor. Dit kaartbeeld is niet in te passen op de kaart van Van Ginneken (1913) of die van Daan & Blok (1969).

[p. 175]

4.3. Historische Interpretatie

De eenheid van Vlaanderen en Brabant en Zeeland, en in mindere mate Zuid-Holland en Utrecht, suggereert dat we te maken hebben met wat ook wel Brabantse expansie is genoemd. De eenheid zou dus kunnen dateren uit de periode vlak voor de tachtigjarige oorlog, toen het economisch centrum zich van Vlaanderen naar Holland verplaatste. Dit is slechts een suggestie, die door onderzoek naar oude teksten bevestigd zou kunnen worden.

5. Boekhouding en betrouwbaarheid van de kaarten

5.1. Getallen

Van de informanten uit Nederland en Nederlandstalig België zijn er 476 die de ABN volgorde hebben gekozen en 131 die een afwijkend antwoord hebben gegeven (optie 2,3 of 4), waarmee ik met ‘afwijkend’ bedoel ‘qua constructie afwijkend van het ABN’. Naast deze twee gevallen kan in de antwoorden een derde groep onderscheiden worden. Een aantal informanten uit het noorden heeft spontaan vertalingen met TE gegeven, al dan niet vergezeld van de mededeling dat de gegeven opties in de vraagstelling in (1) alle ongrammaticaal waren. Dit levert het volgende schema op (kaart 4 komt in sectie 6 aan de orde):

(3)	Aantal antwoorden		[607]
	a.	Kaart 1. Alleen 231	[52]
	b.	Kaart 2. Mogelijk is 231	[131]
	c.	Kaart 3. Vertaling met 231	[7] op [87] vertalingen
	d.	Kaart 4. Vertaling met TE	[29] op [87] vertalingen
	e.	Alleen 123 mogelijk (geen kaart)	[476]

5.2. De antwoorden ingeschat qua betrouwbaarheid

Kaart 1 (alleen 231) is vrij homogeen. De geïsoleerde vermelding voor Egmond aan Zee wordt verklaard doordat de onderhavige informant in Oostkapelle in Zeeland woont en bovendien met een Zeeuw getrouwd is. In Zeeland is de 231 volgorde immers vrij algemeen. De twee noordelijke vermeldingen zijn vrijwel zeker te wijten aan invoeging van TE en dus ongeldig; aangezien een vertaling ontbreekt weet ik dit niet zeker.

Kaart 2 (231 mogelijk) is veel minder homogeen. Hoewel de concentratie van positieve antwoorden in Zeeland, Vlaanderen en Belgisch Brabant duidelijk is vinden we in heel Nederland spoortjes. We hebben bibliografische verwijzingen gegeven voor Zuidholland, Utrecht en Drente. Bij ontbreken van vertalingen is niet uitgesloten dat in enkele gevallen de informant de vraag eenvoudigweg niet begrepen heeft, mede omdat de vraagstelling vrij ingewikkeld was.

[p. 176]

De geïsoleerde gevallen in het noorden zijn vrijwel zeker te wijten aan het voorkomen van ‘TE’ in de cluster: waar er geen vertaling is gegeven kan dit echter niet geverifiëerd worden. In een aantal gevallen bleek echter dat men in het noorden 231 had ingevuld op basis van een vertaling die TE bevatte. Als alternatieve verklaring voor het Friese voorbeeld zou kunnen dienen dat de moeder van die informant uit Het Bildt komt, een dialect met Zuidhollandse wortels; dan zou de volgorde in Het Bildts meer moeten voorkomen. Mij ontbreken de gegevens om de vraag te beantwoorden.

6. Interessante antwoorden

6.1. Kaart 4: er is voor een werkwoordsgroep gekozen met TE erin

Het verschijnsel van een verplicht optreden van TE typeert het Noorden: Westfriesland, Friesland, Groningen en Drente. Friesland vormt het kerngebied van dit verschijnsel. Het gedeelte van de werkwoordsgroep dat aan TE vooraf gaat bestaat doorgaans uit een voltooid deelwoord gevolgd door de persoonsvorm, zoals in (4):

(4)	Ik denk niet dat ie gekomen is te kijken

Vertalingen die TE bevatten zijn gekarteerd op kaart 4. Deze kaart bevestigt de conclusie, gebaseerd op een in 1966 (22 jaar eerder) gehouden enquête, dat KOMEN in de noordelijke dialecten doorgaans geen onbepaalde wijs zonder TE bij zich kan hebben (Hoekstra 1997).

[p. 177]

Bibliografie

Daan, J. & D.P. Blok, 1969, Van Randstad tot Landrand. Toelichting bij de kaart: dialecten en naamkunde. Noord-Hollandsche, Amsterdam.

Ginneken, J. van, 1913, Handboek der Nederlandsche Taal. L.C.G. Malmberg, Nijmegen.

Hoekstra, E., 1997, ‘Selectierestricties van het hulpwerkwoord KOMEN.’ TABU 27, 48-56.

Kayne, R.S., 1994, The Antisymmetry of Syntax. MIT-Press, Cambridge.

Pauwels, J.L., 1965, ‘De volgorde van verbogen verbale vormen in het Nederlands’. In (geen red.) Dietse Studies. Bundel aangebied aan Prof. Dr. J. du P. Scholtz by geleentheid van sy vyf-en-sestigste verjaardag. Van Gorcum - Prakke & Prakke, Kaapstad, 105-110.

Stroop, J. (1970) ‘Systeem in gesproken werkwoordsgroepen’. Taal & Tongval 22, 128-147.

Veen, T. van & B. van den Berg (1966) ‘Utrechts’. Bijdragen en Mededelingen der Dialectencommissie van de K.N.A.W. te Amsterdam XXXI.

Adres auteur:

P.J. Meertens-Instituut

Joan Muyskenweg 25

1096 CJ Amsterdam

email: [e-mail]