Tabu. Jaargang 27

[p. 124]

Passieve causatief en passieve perceptief
Eric Hoekstra

1. De afgevraagde zinnen^1.

Op vragenlijsten 67 en 68 (1986) van het P.J. Meertensinstituut te Amsterdam zijn de volgende twee vragen aan de informanten gesteld:

Hieronder worden telkens verschillende mogelijkheden gegeven om iets te zeggen. We willen van u graag het volgende weten:
I. Welke van deze mogelijkheden komen in uw dialect voor? Wilt u dat aangeven door telkens ‘ja’ of ‘nee’ in kolom I te omcirkelen?
II. Welke mogelijkheid is het meest gewoon in uw dialect? Wilt u dat aangeven door die mogelijkheid te omcirkelen in kolom II? U omcirkelt niets als geen enkele mogelijkheid in uw dialect voorkomt.

Het gaat in de twee vragenlijsten om passieven van laten, dus passieve causatieven, en passieven van perceptiewerkwoorden als zien. Beide typen zinnen zijn uitgesloten in het ABN.

67, 1		a.	De fabriek is door hen schoon laten maken.
		b.	De fabriek is door hen laten schoon maken.
		c.	De fabriek is door hen schoonmaken laten.
I.	Komt voor			II.	Meest gewoon
	a				a
	b				b
	c				c
68,3		a.	Het vliegtuig is door velen zien neerstorten.
		b.	Het vliegtuig is door velen neer zien storten.
		c.	Het vliegtuig is door velen neerstorten zien.

1. Ik bedank Agnes Schaafsma en Alie Wams voor de invoer van de antwoorden op de twee vragen en Jarich Hoekstra voor het ter beschikking stellen van zijn minicorpus met passieve perceptieven en causatieven in het negentiende-eeuwse Fries.

[p. 125]

2. De kaarten

Kaart 1 geeft aan welke informanten een passieve causatief als ‘komt voor’ hebben opgegeven en bovendien in de vertaling een passieve causatief hebben gemaakt. Dat zijn er 137 van de 474. Men moet bedenken dat dit aantal aan de lage kant is aangezien in een aantal gevallen geen vertaling is geleverd. Kaart 2 laat zien welke informanten een passieve perceptief hebben gemaakt. Dat zijn er 202 van de 518. Alle drie de volgordes zijn afgevraagd omdat we niet wilden dat de factor volgorde met de factor passieve causatief/perceptief interfereerde.

[p. 126]

Het kaartbeeld stelt ons voor een paar vragen. We zien dat geen geografisch patroon in de passieve vormen zit. Passieve causatieven en passieve perceptieven komen over het hele land voor. Het kaartbeeld is diffuus, in tegenstelling tot wat we normaliter aantreffen.

3. ‘Deugen’ de feiten wel?

Men zou kunnen veronderstellen dat onze informanten een woord-voor-woord vertaling hebben geleverd van iets wat ze in feite ongram-

[p. 127]

maticaal vinden. Onder dit scenario vindt iedereen de passieve causatief dus ongrammaticaal, maar een deel van de informanten is bezweken voor de vraagstelling. Met dit scenario zijn een paar problemen.

Ten eerste zijn onze informanten tamelijk assertief. Als iets niet kan in het dialect geven ze dat over het algemeen duidelijk aan. Het is nauwelijks aan te nemen dat zoveel informanten zich door de vraagstelling zouden hebben laten beïnvloeden.

Ten tweede worden passieve causatieven ook in de literatuur gerapporteerd. Coopmans (1985: 68) geeft als voorbeeld:

(1)	Het huis is door Marie laten schoonmaken.

Coopmans schrijft:

The grammaticality judgments concerning (1) seem to vary. Southern Dutch speakers generally seem to accept such passives, while for northern speakers such examples are no way near grammatical.’

Dit zou wel eens kunnen samenhangen met het feit dat de woordvolgorde in (1) voor noordelijke sprekers typisch ABN is, maar niet overeenkomt met die der dialecten. In elk geval blijkt uit kaart 1 en uit de vertalingen van de informanten dat, bij groene volgorde, ook in het Noorden passieve causatieven acceptabel zijn.

Ten derde heeft Jarich Hoekstra een mini-corpus van passieve causatieven en passieve perceptieven aangelegd die hij aantrof in 19e-eeuwse Friese tijdschriften en literatuur. Hij bespreekt dit type voorbeelden in zijn dissertatie (Hoekstra 1997: 13-14). Hieronder volgen enkele voorbeelden uit dat mini-corpus:

(2)	a.	Dat dy twa dingen lizze litten of weibrocht wiene, waard troch de rjochters net oannommen
	b.	Is de advertinsje fan jo yn ‘e krante sette litten?
	c.	En mei de minne tiid waard der ek lang safolle net naaie litten.
	d.	Der waard gjin jûn foarby gean litten.
(3)	a.	As it allinne te dwaan is om Frysk te hearren dan is it, tinkt my, dochs mar heal wurk, it moat ek hearre litten wurde.
	b.	En bûten dat, lyk as ik niis al sei, jo wurde oeral kommen sjoen.

[p. 128]

c.	Ik ha der my oer ferbliid dat der langlêsten in stimme hearre litten is, hoe goed it wêze soe dat de hearen rjochters it Frysk yn ‘e grûn koenen.
d.	.. ek in blijspul dat allinne foar de aardichheid lêzen en spyljen sjoen wurdt.

Dit alles maakt dat aan het bestaan van het verschijnsel nauwelijks getwijfeld kan worden.

4. Het diffuse kaartbeeld

We mogen veilig aannemen dat de passieve causatief weinig frequent is. Door de lage frequentie zou de afwezigheid van een geografisch coherent kaartbeeld ten dele verklaard worden. Maar hoe komt het dan dat sommige informanten de passieve causatief en perceptief niet tolereren, en anderen wel? Ik heb hiervoor geen verklaring. Men zou kunnen onderzoeken of de informanten die passieve causatieven accepteren dezelfden zijn als de informanten die passieve perceptieven accepteren. Daarnaast kan men naar sociologische factoren zoeken: zijn het vooral ouderen die de passieve vormen accepteren? Het wachten is wat dat betreft op de koppeling van de sociologische gegevens van de informanten van het PJMI aan de reeds ingevoerde antwoorden op de vragenlijsten.

Bibliografie

Coopmans, Peter, 1985, Language Types: Continua or Parameters? Dissertatie, R.U. Utrecht.

Hoekstra, Jarich, 1997, The Syntax of Infinitives in Frisian. Dissertatie, R.U. Groningen.