Tabu. Jaargang 27

[p. 67]

Kwantificatie, aspect en temporaliteit:
een vergelijking van het Nederlands en het Frans
Arie Molendijk

0 Inleiding

In de literatuur over temporele kwantificatie wordt een onderscheid gemaakt tussen frekwentatieve en iteratieve uitdrukkingen. Beide typen worden gebruikt om aan te geven dat er sprake is van een herhaling van een eventualiteit.^1. Maar bij frekwentie is de cardinaliteit ervan niet relevant: de herhaling wordt gepresenteerd als ‘massa’, als iets wat niet telbaar is. Bij iteratie is er wél sprake van telbaarheid (cf. Ducrot 1979, Kleiber 1987, De Swart 1991). In een taal als het Nederlands zijn adverbia als vaak, altijd, soms etc. frekwentatief, terwijl 3 keer, een paar keer, meerdere malen etc. tot de klasse van iteratieve uitdrukkingen horen.^2.

Het hierboven genoemde verschil tussen frekwentie en iteratie zal in dit artikel in verband gebracht worden met twee interessante verschijnselen, die respectievelijk aspectueel en temporeel van aard zijn. Aspectueel: in frekwentatieve zinnen kunnen zowel imperfectieve als perfectieve (lexicale) uitdrukkingen voorkomen, terwijl iteratieve zinnen (onder behoud van een iteratieve lezing) alleen met perfectieve uitdrukkingen gecombineerd kunnen worden. Temporeel: de restricties m.b.t. de vraag welke tijdsrelaties door zinnen gelegd kunnen worden tussen eventualiteiten zijn bij frekwentie anders van aard dan bij iteratie. Deze aspectuele en temporele verschijnselen zullen gerelateerd worden aan de vraag op welk niveau van interpretatie en beschrijving gekwantificeerd wordt. We zullen zien dat dit bij frekwentie gebeurt op een ander niveau dan bij iteratie. Omdat er geen reden is om aan te nemen dat dit verschil tussen frekwentie en iteratie taalspecifiek is, en aangezien de verschijnselen die besproken zullen worden in verband kunnen worden gebracht met bepaalde aspectuele en temporele verschillen tussen de passé simple (PS) en de imparfait (IMP) van het Frans, zullen de Nederlandse taalfeiten vergeleken worden met wat geobserveerd kan worden over het voorkomen van deze tijden in frekwentatieve en iteratieve Franse zinnen.

Maar houden we ons nu eerst bezig met de relatie tussen temporele kwantificatie en aspect.

1. Eventualiteit: gebeuren of situatie (toestand). De term is van Bach (1981).

2. Het massa-achtige karakter van frekwentatieve adverbia kan waarschijnlijk in verband gebracht worden met het feit dat ze niet gecombineerd kunnen worden met een temporele uitdrukking als achter elkaar, die telbare opeenvolging in de tijd veronderstelt: *hij ging altijd/vaak/soms etc. achter elkaar naar de stad. Maar de combinatie ‘iteratieve uitdrukking + achter elkaar’ is heel gangbaar: hij ging 3 keer/een paar keer etc. achter elkaar naar de stad. (Zowel 3 keer (een paar keer) als achter elkaar impliceren telbaarheid).

[p. 68]

1 Frekwentie, iteratie en aspect

Zoals blijkt uit een voorbeeld als (1):

(1)	Jan neemt me altijd/vaak/soms etc. mee op reis

kan met een frekwentatieve zin verwezen worden naar wat geldig is op het spreekmoment t₀. Dit verschijnsel kan in verband gebracht worden met de notie ‘aspect’. Behoudens in enkele specifieke gevallen heeft een zin die naar t₀ verwijst het imperfectieve aspect.^3. Frekwentatieve zinnen kunnen dus voorkomen in imperfectieve contexten (cf. De Swart 1991). Dit wordt ook bevestigd door voorbeelden als (2) en (3), met de imperfectieve uitdrukkingen al + duurbepaling en nog steeds:^4.

(2)	Al 3 maanden neemt Jan me altijd/vaak/soms etc. mee op reis
(3)	Nog steeds neemt Jan me altijd/vaak/soms etc. mee op reis

Maar iteratieve zinnen kunnen niet in dit soort contexten gebruikt worden (cf. De Swart 1991). Dit is in overeenstemming met het feit dat in (1)-(3) de frekwentatieve uitdrukkingen niet vervangen kunnen worden door iteratieve bepalingen als 3 keer en een paar keer:^5.

(4)	(*)Jan neemt me 3 keer/een paar keer etc. mee op reis
(5)	(*)Al 3 maanden neemt Jan me 3 keer/een paar keer etc. mee op reis
(6)	(*)Nog steeds neemt Jan me 3 keer/een paar keer etc. mee op reis

Iteratieve zinnen kunnen wél voorkomen in perfectieve contexten, zoals (7) illustreert:

(7)	In één week nam Jan me 3 keer/een paar keer etc. mee op reis

(In + duurbepaling is perfectief. Er schijnen niet veel méér perfectieve uitdrukkingen te zijn die (onder behoud van een iteratieve lezing) gecombineerd kunnen worden met iteratieve zinnen. Dat duidt erop dat ze van het type accomplishment/achievement zijn).

Dat iteratieve zinnen perfectieve contexten vereisen zou op het eerste gezicht gerelateerd kunnen worden aan het feit dat iteratie begrensdheid inhoudt: telbaarheid impliceert kwantitatieve begrensdheid (cf. De Swart 1991). Bij perfectiviteit is er ook sprake van begrensdheid, aangezien door

3. Imperfectiviteit impliceert de afwezigheid van begin en einde van de eventualiteit. Zinnen in de tegenwoordige tijd (i.e. zinnen die naar t⁰ verwijzen) zijn (dus) meestal imperfectief: Jan leest voor (= ‘is bezig voor te lezen’). Vandaar dat die zinnen moeilijk combineerbaar zijn met bepalingen die de gehele duur van een eventualiteit aangeven, zoals 2 uur lang. Die bepalingen zijn perfectief: *Jan leest 2 uur lang voor. Zoals te verwachten valt kunnen in die zinnen wél imperfectieve bepalingen voorkomen: Jan leest al 2 uur/nog steeds voor. (Al 2 uur en nog steeds veronderstellen dat de eventualiteit nog niet tot een einde is gekomen). Een uitzondering op wat hierboven gezegd is betreft zinnen in de ‘narratieve tegenwoordige tijd’ (tegenwoordige tijd gebruikt in reportages etc.). Die zinnen zijn perfectief: begin en einde van de eventualiteit zijn bekend: Ronald de Boer neemt de bal aan en... scoort. Goal!

4. Al + duurbepaling en nog steeds zijn imperfectief, zie voorgaande noot.

5. (4)-(6) zijn slechts goed als de iteratieve bepaling in het bereik ‘gedacht’ wordt van een (verborgen) frekwentatieve bepaling van het type elke maand, in welk geval we niet met iteratie, maar met frekwentie te maken hebben.

[p. 69]

perfectiviteit de aanwezigheid van begin en einde van een eventualiteit wordt gesuggereerd. Er is dus een nauwe verwantschap tussen iteratie en perfectiviteit, hetgeen de acceptabiliteit van (7) zou verklaren. Die verwantschap is er niet tussen iteratie en imperfectiviteit, want in het geval van imperfectiviteit hebben we te maken met (temporele) onbegrensdheid. Dat zou dan verklaren waarom zinnen als (4)-(6) hierboven deviant zijn.

Dit type redenering zou ook verantwoorden waarom frekwentatieve zinnen in imperfectieve contexten kunnen voorkomen (zie (1)-(3)). Immers, niet alleen imperfectiviteit, maar ook frekwentie impliceert onbegrensdheid: bij frekwentie wordt niet-telbaarheid verondersteld, i.e. kwantitatieve onbegrendheid. Hier rijst echter een probleem. De combinatie ‘frekwentie + imperfectiviteit’ is weliswaar gangbaar, maar ‘frekwentie + perfectiviteit’ is in het geheel niet uitgesloten. Zo kunnen frekwentatieve uitdrukkingen gemakkelijk gebruikt worden in combinatie met een perfectieve uitdrukking als 2 jaar lang:

(8)	2 jaar lang nam Jan me altijd/vaak/soms etc. mee op reis

(8) is dus goed ondanks een verondersteld conflict tussen tussen de begrensdheid van 2 jaar lang en de onbegrensdheid van vaak/altijd/soms. Of moeten we misschien zeggen dat er om de een of andere reden toch niet gesproken kan worden van een conflict? Op deze vraag zal in sectie 4 teruggekomen worden. Maar eerst zullen enige woorden gewijd worden aan de vraag welke temporele verbanden door frekwentatieve en iteratieve zinnen gelegd kunnen worden tussen eventualiteiten.

2 Frekwentie, iteratie en tijdsrelaties

Aan de vraag of er een verband gelegd kan worden tussen frekwentie/ iteratie enerzijds, de aard van de temporele relatie tussen zinnen anderzijds, wordt in de literatuur nauwelijks aandacht geschonken (zie echter Molendijk en De Swart 1998). Toch kunnen ook hier interessante observaties gedaan worden die men kan relateren aan het verschil tussen frekwentie en iteratie.

Zinnen die anterioriteit uitdrukken kunnen zowel frekwentatief ((9,a)) als iteratief ((9,b)) zijn:

(9)	a.	Klaas wist dat Jan me altijd/vaak/soms etc. meegenomen had op reis.
	b.	Klaas wist dat Jan me 3 keer/een paar keer etc. meegenomen had op reis

[p. 70]

Hetzelfde geldt voor zinnen die posterioriteit uitdrukken:

(10)	a.	Klaas wist dat Jan me altijd/vaak/soms etc. op reis zou meenemen
	b.	Klaas wist dat Jan me 3 keer/een paar keer etc. op reis zou meenemen^6.

Maar als een zin geacht wordt een relatie van globale gelijktijdigheid (‘⊇’^7.) te leggen tussen eventualiteiten, dan is die zin frekwentatief, niet iteratief. Merk in dit verband op dat X-wist-dat-contexten waarin de hoofden bijzin in dezelfde tijd staan globale gelijktijdigheid tussen bijzin en hoofdzin afdwingen.^8. (11,a) is dus goed (frekwentie), terwijl (11,b) onnatuurlijk is (iteratie):

(11)	a.	Klaas wist dat Jan me altijd/vaak/soms etc. meenam op reis
	b.	(*)Klaas wist dat Jan me 3 keer/een paar keer etc. meenam op reis^9.

Wat hierboven gezegd is impliceert niet dat iteratieve zinnen in het geheel geen gelijktijdigheid kunnen uitdrukken. Maar in dat geval is er niet sprake van globale gelijktijdigheid, maar van temporele inclusie (‘⊂’^10.). Dit temporele verband treft men aan in een context als (12):

(12)	Ik werkte al 3 jaar met Jan samen. Omdat de samenwerking zo goed verliep nam hij me in maart 3 keer/een paar keer etc. mee op reis.

In dit voorbeeld wordt maart temporeel omvat door de periode waarvoor geldt dat ik met Jan samenwerkte. Dat geldt dan dus ook voor datgene wat in maart plaatsvond. Merk in dit verband op dat (13) vreemd is, althans, in een temporeel-inclusieve lezing (die inhoudt dat we het over één enkele maand maart hebben):

(13)	(*)Ik werkte al 3 jaar met Jan samen. Omdat de samenwerking zo goed verliep nam hij me in maart altijd/vaak/soms etc. mee op reis

Het blijkt dus dat met iteratieve zinnen geen globale gelijktijdigheid uitgedrukt kan worden ((11,b)), maar wél temporele inclusie ((12)), terwijl de situatie andersom is in het geval van frekwentie ((11,a) en (13)). Verder hebben we in deze sectie gezien dat zowel frekwentatieve als iteratieve uitdrukkingen gebruikt kunnen worden in zinnen die anterioriteit ((9,a) en (9,b)) of posterioriteit ((10,a) en (10,b)) uitdrukken.

6. Er is hier sprake van prospectieve (futurale) posterioriteit. Niet-prospectieve posterioriteit is ook mogelijk. Frekwentie: in 1980 trokken we nauwelijks met elkaar op, maar het jaar daarop nam Jan me altijd/vaak/soms etc. mee op reis. Iteratie: in 1980 trokken we nauwelijks met elkaar op. Maar het jaar daarop nam Jan me 3 keer/een paar keer etc. mee op reis.

7. x ⊇ y als (en alleen als) x geheel samenvalt met y, waarbij x geldig kan zijn vóór en/of ná y.

8. Vandaar het onnatuurlijke karakter van een zin als (*)ik wist dat hij plotseling stierf. Die zin is alleen goed wanneer de onvoltooid verleden tijd wordt gebruikt ‘in plaats van’ de voltooid verleden tijd: ‘ik wist dat hij toen-en-toen plotseling gestorven was’

9. De zin is alleen goed wanneer de onvoltooid verleden tijd gebruikt wordt ‘in plaats van’ de voltooid verleden tijd, cf. vorige noot.

10. x ⊂ y als (en alleen als) x en y overlappen en er verder geen moment is waarop x geldig is en y niet.

[p. 71]

Men zou geneigd kunnen zijn de temporele feiten die hier geobserveerd zijn in verband te willen brengen met wat gezegd is over frekwentie/ iteratie vs aspect. Dat frekwentatieve zinnen anterioriteit kunnen uitdrukken ((9,a)) zou men dan kunnen relateren aan het feit dat de voltooide tijd perfectief is, en dat frekwentie compatibel is met perfectiviteit.^11. In dit artikel zal echter niet gepoogd worden om de temporele feiten die hierboven gesignaleerd zijn ‘via aspect’ te verklaren. We zullen in sectie 5 zien dat zowel de aspectuele (sectie 1) als de temporele feiten (deze sectie) direkt volgen uit wat gezegd kan worden over de vraag op welk niveau van interpretatie en beschrijving er bij frekwentie en iteratie wordt gekwantificeerd. Met die vraag zullen wij ons nu bezighouden.

11. De voltooide tijd is perfectief, want hij impliceert dat een eventualiteit zich geheel heeft gerealiseerd. In (9,a) geldt dat voor (altijd etc.) op reis meenemen.

3 Frekwentie, iteratie en kwantificatie-niveau

Zoals we gezien hebben wordt in een voorbeeld als (1), hier herhaald als (14):

(14)	Jan neemt me altijd/vaak/soms etc. mee op reis

melding gemaakt van een eventualiteit e die geacht wordt samen te vallen met het spreekmoment t₀ (globale gelijktijdigheid: e ⊇ t₀). Dat impliceert dat die eventualiteit niet gewoonweg correspondeert met Jan me op reis meenemen, aangezien Jan me op reis meenemen niet noodzakelijkerwijs plaats vindt op t₀. Wat op t₀ geldt, in een geval als (14), is niet (noodzakelijkerwijs) iets dat daadwerkelijk bezig is zich te realiseren, maar een gewoonte (in dit geval):

(15)	Jan me altijd/vaak/soms op reis meenemen ⊇ t0

Aangezien nu die gewoonte het resultaat is van de frekwentie van Jan me op reis meenemen, kan gesteld worden dat (14) verwijst naar het resultaat van een of andere operatie (‘frekwentie’) die Jan me op reis meenemen als haar operandum neemt. Dit betekent dat de in (14) genoemde herhaling niet plaats vindt op het niveau van de (hele) zin, maar op een of ander ‘dieper’ niveau (van interpretatie en beschrijving). Met andere woorden, (14) introduceert slechts één eventualiteit in het discussie-domein. Wat hierboven gezegd is kan als in (16) weergegeven worden:

(16)	Frekwentie: e: Q(e')^12.

12. Deze visie correspondeert met wat onder meer door De Swart (1991) en De Swart en Molendijk (1994) over frekwentie wordt gezegd.

[p. 72]

In (16) is Q een variabele die een of ander herhaling of kwantiteit aangeeft. Q opereert op een eventualiteit e' (Jan me op reis meenemen, in het geval van (14)). De uitkomst is een andere eventualiteit e (Jan me altijd etc. op reis meenemen). Deze laatste eventualiteit correspondeert met de (hele) zin. Merk op dat de met e corresponderende zin volgens algemeen geldende criteria voor de bepaling van de Aktionsart van zinnen altijd van het type state/activity is. Dit type kenmerkt zich onder andere door het feit dat de zin gecombineerd kan worden met een imperfectieve of een perfectieve duurbepaling (zie (2) (imperfectieve duurbepaling) en (8) (perfectieve duurbepaling).^13.

Het feit dat in een geval als (14) sprake is van een zinsinterne operatie - hetgeen in (16) zichtbaar is doordat Q niet opereert op e (de met de zin corresponderende eventualiteit) maar op e' - kan gemakkelijk in verband gebracht worden met wat gezegd is over het massa-achtige karakter van frekwentie. ‘Massa-achtigheid’ impliceert ondeelbaarheid. Welnu, uit (16) volgt dat een frekwentatieve zin verwijst naar een eventualiteit die op het niveau van de zin ‘ondeelbaar’ is, in die zin dat er op dat niveau niet gekwantificeerd wordt (cf. wat hierboven gezegd is).

De situatie is essentieel anders bij iteratie. Iteratie impliceert telbaarheid, deelbaarheid. Dat lijkt in te houden dat iteratieve kwantificatie plaatsvindt op het niveau van de zin. Als dat niet zo zou zijn, i.e. als iteratie zinsintern zou zijn, dan zou een voorbeeld als (17):

(17)	Jan nam me 3 keer/een paar keer etc. mee op reis

naar slechts één eventualiteit verwijzen: een ‘Jan me 3-keer/een-paar-keer-op-reis-meenemen-eventualiteit’ (cf. wat gezegd is over frekwentie). Maar dan zouden we die (zogenaamde) eventualiteit moeten kunnen laten plaatsvinden op t₀. Dat is immers een mogelijkheid die bestaat voor elke eventualiteit die we als zodanig karakteriseren. Welnu, we hebben gezien dat datgene waarnaar een zin als (4) (hier herhaald als (18)) geacht wordt te verwijzen niet gepresenteerd kan worden als geldig op t₀:

(18)	(*)Jan neemt me 3 keer/een paar keer etc. mee op reis

Dit duidt er sterk op dat een zin als (17) niet slechts één eventualiteit noemt. De conclusie is dan dat bij iteratie de kwantiteit (Q) niet deel uitmaakt van de beschrijving van de eventualiteit, zoals bij frekwentie, maar die eventualiteit in zijn bereik heeft. Voor iteratieve zinnen hebben we dus niet (16) hierboven, maar (19):

(19)	Iteratie: Q(e)

13. Zie bijvoorbeeld De Swart (1991), De Swart en Molendijk (1994).

[p. 73]

Dit verschil tussen frekwentie en iteratie kan in direct verband gebracht worden met een vraag die aan het einde van sectie 1 gesteld is naar aanleiding van het feit dat een verondersteld semantisch conflict tussen twee in één zin voorkomende verschillende vormen of uitdrukkingen niet direct tot inacceptabiliteit van die zin leidt (zie wat gezegd is over (8)). Een korte behandeling van die vraag is nodig om de verklaringen die verderop gegeven zullen worden met betrekking tot wat we geobserveerd hebben over frekwentie/iteratie vs aspect/temporaliteit op hun juiste waarde te schatten.

4 Semantische conflicten

De (in)acceptabiliteit van een zin kan niet verklaard worden vanuit de aanof afwezigheid van een verondersteld semantisch conflict tussen twee in die zin voorkomende uitdrukkingen, als die uitdrukkingen niet op hetzelfde (interpretatieve of beschrijvende) niveau gesitueerd kunnen worden. Daarvan waren onder meer romanisten die zich bezig hebben gehouden met het verschil tussen de PS et de IMP van het Frans zich al vroeg bewust (zie bijvoorbeeld Sten 1962). Men had het dan bijvoorbeeld over het bestaan van een ogenschijnlijk conflict tussen wat de ‘punctualiteit’ genoemd werd van een gebeuren als Jan sortir (‘Jan naar buiten gaan’) en de ‘durativiteit’ die volgens velen de IMP karakteriseert.^14. Men wees erop dat de punctualiteit van de eventualiteit op een ander aspectueel niveau lag dan de (morphologische) durativiteit van de tijdsvorm, zodat niet gesproken kon worden van een semantisch conflict tussen twee vormen/uitdrukkingen. Op die manier verklaarde men dan waarom in een zin als (20) de IMP in het geheel niet uitgesloten is:

(20)	Jan sortait
	‘Jan ging (net) naar buiten/Jan was net bezig naar buiten te gaan’

Welnu, evenmin als men kan zeggen dat (20) goed is ondanks een zogenaamd semantisch conflict tussen de punctualiteit van Jan sortir (‘Jan naar buiten gaan’) en de (veronderstelde) durativiteit van de IMP (want zo'n conflict is er niet), kan men stellen dat een zin als (21) (een licht gewijzigde herhaling van (8)):

(21)	Al 2 jaar lang nam Jan me vaak mee op reis

prima is dank zij de afwezigheid van zo'n conflict tussen al 2 jaar lang (onbegrensd) en vaak (onbegrensd). Vaak behoort namelijk tot de

14. Dat deze karakterisering van de IMP niet juist is blijkt uit een zin als je vis que, soudain, Jean sortait soudain un revolver ‘ik zag dat Jan plotseling een revolver te voorschijn haalde (IMP)’. Zie ook Martin (1971) en Molendijk (1990).

[p. 74]

beschrijving van de door (21) genoemde eventualiteit (zie vorige sectie), terwijl al 2 jaar lang daarvan geen element is. Wat dit betreft bestaat er een algemene consensus over het feit dat duurbepalingen en localiserende tijdsbepalingen de duur en de temporele plaats aangeven van eventualiteiten die ‘er als zodanig al zijn’, i.e. ze zijn geen elementen van die eventualiteiten (zie Kamp en Rohrer 1983).

De notie ‘semantisch conflict’ kan wél gebruikt worden bij de verklaring van de inacceptabiliteit van een zin als (22):

(22)	*Morgen is Jan op reis gegaan

Men neemt vrij algemeen aan dat niet alleen duur- en tijdsbepalingen, maar ook verbale tijdsvormen buiten de beschrijving van eventualiteiten vallen (cf. Kamp en Rohrer (1983); zie ook wat hierboven over de IMP is gezegd). In (22) worden morgen en de voltooide tijd dus op hetzelfde niveau geïnterpreteerd, namelijk op zinsniveau. De inacceptabiliteit van (22) komt dan voort uit het feit dat de betekenis van morgen conflicteert met die van de voltooid tegenwoordige tijd.^15.

De vraag wat allemaal wel of niet tot de beschrijving van eventualiteiten behoort zal hier niet verder behandeld worden, aangezien zulks niet relevant is voor het onderwerp van dit artikel. Maar het simpele feit dat er zo'n onderscheid gemaakt moet worden is dat wél, zoals we in de volgende sectie zullen zien. Dit onderscheid stelt ons in staat om natuurlijke verklaringen te geven voor de in secties 1 en 2 geobserveerde taalfeiten.

15. Morgen impliceert posterioriteit t.o.v. van t₀, terwijl de voltooid tegenwoordige tijd anterioriteit t.o.v. dat moment aangeeft.

5 Kwantificatie, aspect en temporaliteit: verklaringen

We hebben gezien dat frekwentatieve kwantificatie deel uitmaakt van de beschrijving van de eventualiteit. De interpretatie van tijds- en duurbepalingen vindt daarentegen op zinsniveau plaats. Als er in een frekwentatieve zin een uitdrukking van het type al 2 jaar lang (imperfectief) of 2 jaar lang (perfectief) voorkomt, dan kan er dus geen sprake zijn van een semantisch conflict tussen de frekwentatieve uitdrukking en de duurbepaling, van welke aspectuele aard die bepaling ook is (cf. wat over (21) is gezegd). Dat impliceert dat frekwentatieve zinnen erg lijken op zinnen waarin in het geheel niet gekwantificeerd wordt: voor beide type zinnen geldt dat er op zinsniveau geen sprake is van kwantificatie. Op voorhand is er dan ook geen reden om aan te nemen dat er in het geval van frekwentie aspectuele restricties zouden bestaan die niet gelden voor zinnen waarin op geen enkel niveau gekwantificeerd wordt. Het feit dat frekwentatieve zinnen zowel met het perfectieve type 2 jaar lang (zie

[p. 75]

(21)) als met het imperfectieve al 2 jaar lang (zie ook (2)) gecombineerd kunnen worden:

(23)	Al 2 jaar lang nam Jan me vaak mee op reis

is dan snel verklaard. Frekwentatieve zinnen zijn van het type state/activity (zie sectie 3). Welnu, states/activities combineren gemakkelijk met zowel perfectieve als imperfectieve duurbepalingen (cf. Dowty 1986).

Ook op het temporele niveau mogen we verwachten dat frekwentatieve zinnen zich gedragen als zinnen waarin op geen enkel niveau gekwantificeerd wordt. Dit impliceert dat frekwentatieve zinnen in principe dezelfde temporele relaties moeten kunnen leggen tussen eventualiteiten als zinnen waarin op geen enkel niveau wordt gekwantificeerd. Die conclusie is in overeenstemming met het feit dat met beide typen zinnen anterioriteit, posterioriteit en globale gelijktijdigheid kan worden uitgedrukt (zie sectie 2). Wat dit betreft hebben we gezien dat met frekwentatieve zinnen geen temporele inclusie kan worden uitgedrukt:

(24)	(*)Ik werkte al 3 jaar met Jan samen. Omdat de samenwerking zo goed verliep nam hij me in maart altijd/vaak/soms etc. mee op reis

(cf. (13)). Op grond van wat hierboven gezegd is over de verwantschap tussen frekwentatieve zinnen en zinnen waarin helemaal geen sprake is van kwantificatie valt te verwachten dat dit ook opgaat voor dit laatste type zinnen. (Althans, voorzover zij van het type state/activity zijn, want frekwentatieve zinnen behoren tot dit type). Dit wordt bevestigd door voorbeelden als (25) en (26):^16.

(25)	*Terwijl Jan de brug overstak zat er plotseling een duif op zijn hoofd
(26)	*Jan was net aan het douchen toen het licht plotseling uit was

Merk in dit verband op dat (25) en (26) goed worden als de states vervangen worden door ‘corresponderende’ achievements:

(27)	Terwijl Jan de brug overstak ging er plotseling een duif op zijn hoofd zitten
(28)	Jan was net aan het douchen toen het licht plotseling uit viel

16. Dat frekwentatieve zinnen op het temporele vlak geacht worden zich te gedragen als zinnen waarin helemaal niet gekwantificeerd wordt, is niet in strijd met het feit dat (24) in een inclusieve lezing niet goed is (cf. wat gezegd is over (13)), terwijl het volgende voobeeld dat wél is: Ik werkte al 3 jaar met Jan samen. Omdat de samenwerking zo goed verliep nam hij me in maart mee op reis. Frekwentatieve zinnen zijn van het type state/activity. Als we dus beweren dat frekwentatieve zinnen zich gedragen als zinnen die op geen enkel niveau kwantificeren, dan betekent dat natuurlijk dat frekwentatieve zinnen te vergelijken zijn met zinnen van het type ‘state/activity’ waarin op geen enkel niveau gekwantificeerd wordt. (In het hierboven gegeven voorbeeld is de laatste (hoofd-)zin niet van dit type).

[p. 76]

Wat iteratie betreft, er is betoogd dat iteratieve kwantificatie niet deel uitmaakt van de beschrijving van de eventualiteit. Op het aspectuele vlak betekent dit dat als in een iteratieve zin een bepaald type aspectuele (adverbiale) bepaling voorkomt er, in tegenstelling tot wat geldt bij frekwentie, sprake kan zijn van een semantisch conflict. Dat is het geval in een zin als (29), hetgeen de inacceptabiliteit ervan verklaart (in een nietfrekwentatieve lezing):

(29)	(*) Al 3 maanden nam Jan me 3 keer op reis

(cf. (5)). Het conflict betreft hier de combinatie 'onbegrensd (al 3 maanden) + begrensd (3 keer). In dezelfde trant doorredenerend kunnen we de acceptabiliteit van (30) hieronder (cf. ook (7)):

(30)	In één week nam Jan me 3 keer op reis

verklaren door het feit dat hier geen sprake is van een semantisch conflict: we hebben begrensdheid (in één week) + begrensdheid (3 keer).^17.

Ook de vraag welke temporele relaties door iteratieve zinnen gelegd kunnen worden tussen eventualiteiten kan in verband gebracht worden met het feit dat iteratie op het niveau van de zin plaatsvindt. Iteratie impliceert herhaling. Er is dus sprake van ‘temporele opeenvolging op zinsniveau’. Een zin als (31) (cf. (17)):

(31)	Jan nam me 3 keer mee op reis

betekent in die visie dan zoiets als:

(32)	Jan nam me mee op reis, toen deed hij dat nog een keer, en tenslotte nam hij me nóg een keer mee op reis^18.

Iteratieve zinnen zijn dus ‘voorbestemd’ om opeenvolging (i.e. posterioriteit) uit te drukken. Dat deze zinnen tegelijk ook temporele inclusie kunnen uitdrukken heeft daar direct mee te maken. Zinnen die eventualiteiten na elkaar in de tijd plaatsen kunnen gemakkelijk in een context gezet worden waarin die opeenvolging plaatsvindt tegen de achtergrond van iets wat op het ‘moment van opeenvolging’ geldig is. Dat is precies wat er gebeurd in (33) (cf. (12)):

(33)	Ik werkte al 3 jaar met Jan samen. Omdat de samenwerking zo goed verliep nam hij me in maart 3 keer/een paar keer etc. mee op reis

17. Dit is echter niet het hele verhaal, want iteratiieve zinnen komen niet voor met perfectieve (begrensde) duurbepalingen (type: 2 jaar). De Aktionsart van de zin (acconplishment/achievement) lijkt hier ook een rol te spelen.

18. Hetzelfde geldt voor Jan nam me een paar keer mee op reis, zij het dat in dit geval de hoeveelheid niet bekend is.

[p. 77]

(De opeenvolging van (identieke) eventualiteiten genoemd in de tweede zijn realiseert zich op een moment dat ik met Jan samenwerken geldig is). Wat betreft de mogelijkheid om met iteratieve zinnen anterioriteit en (prospectieve) posterioriteit uit te drukken kan opgemerkt worden dat elke sekwentie van elkaar in tijd opvolgende eventualiteiten in haar geheel gepresenteerd kan worden als gesitueerd ‘in het verleden of in de toekomst van’ een contextueel bepaald moment. Dit is bijv. het geval in (34):

(34)	a	Jan had me op reis meegenomen naar Amsterdam, daarna naar Parijs en tenslotte naar Rome
	b	Jan zou me op reis meenemen naar Amsterdam, daarna naar Parijs en tenslotte naar Rome

Het feit dat iteratieve zinnen anterioriteit en (prospectieve) posterioriteit kunnen uitdrukken wordt hiermee verklaard.

Dat iteratieve zinnen tenslotte geen globale gelijktijdigheid kunnen uitdrukken volgt direkt uit het feit dat ze meerdere (identieke) eventualiteiten invoeren die elkaar in tijd opvolgen. De (onlogische) bewering dat een iteratieve zin desondanks globale gelijktijdigheid kan uitdrukken zou namelijk inhouden dat alle door de iteratieve zin genoemde (identieke) eventualiteiten een andere eventualiteit temporeel zouden omvatten. Stel echter dat twee eventualiteiten x en y een derde eventualiteit z temporeel omvatten. Dan hebben we altijd te maken met situaties als de volgende:

Met andere woorden, dan hebben we altijd te maken met situaties waarin x en y elkaar overlappen, niet met situaties waarin ze elkaar in tijd opvolgen, zoals bij iteratie.^19.

We hebben in deze sectie gezien dat de in secties 1 en 2 besproken aspectuele en temporele eigenschappen en gedragingen van frekwentatieve en iteratieve zinnen direct in verband kunnen worden gebracht met de vraag op welk niveau er bij frekwentie en iteratie gekwantificeerd wordt. Dit is aangetoond aan de hand van taalfeiten uit het Nederlands. Er is reden aan te nemen dat wat hier gezegd is ook geldt voor andere talen. Wat dit betreft is een uitstapje naar een taal als het Frans interessant. Deze taal beschikt namelijk over twee enkelvoudige tijden die (volgens velen) aspectueel verschillend zijn, en waarmee ook verschillende tijdsrelaties kunnen worden uitgedrukt: de PS en de IMP. Welnu, het in sectie 3

19. Er wordt hier dus beweerd dat ‘(∀x,y)(x > y → ¬∃z(x ⊇ z ʌ y ⊇ z))’ een wet is waaraan temporele relaties moeten voldoen.

[p. 78]

beschreven verschil tussen frekwentie en iteratie lijkt voor een groot deel in verband te kunnen worden gebracht met datgene waarin beide tijden aspectueel en temporeel van elkaar verschillen.

6 Frekwentie, iteratie, passé simple en imparfait

Er wordt vaak gezegd dat het verschil tussen de PS en de IMP beschreven kan worden met behulp van de oppositie ‘perfectiviteit/imperfectiviteit’: de PS is perfectief, terwijl met de IMP imperfectiviteit uitgedrukt wordt (zie bijvoorbeeld Sten 1962, Martin 1971, Vet 1980). Hoewel deze voorstelling van zaken niet geheel juist is, kan men zeggen dat de PS inderdaad altijd perfectief is en de IMP meestal imperfectief.^20. Dit is in overeenstemming met het feit dat in een zin als (36,a), maar niet (noodzakelijkerwijs) in (36,b), Jan's leven tot een eind komt:

(36)	a	Jan mourut ‘Jan stierf (PS) (= leefde daarna niet meer)’
	b	Jan mourait ‘Jan stierf (IMP) (= lag op sterven)’

Het verschil tussen de PS en de IMP is niet alleen in aspectuele termen te beschrijven, maar ook (en meer fundamenteel, lijkt het), in temporele bewoordingen.^21. Wat dit betreft kan het volgende opgemerkt worden. Als er tussen een zin in de IMP en een voorgaande zin een ‘logisch’ verband bestaat, dan valt de eventualiteit e verteld door de zin in de IMP globaal samen met de eventualiteit e' genoemd in de andere zin: e ⊇ e'.^22. Maar als de zin in de PS staat, dan hebben we e > e' of e ⊂ e' (cf. Molendijk 1990, 1994).^23. Met andere woorden, de IMP drukt globale gelijktijdigheid uit, terwijl met de PS een relatie van posterioriteit of temporele inclusie tussen twee eventualiteiten wordt gelegd. Voorbeelden:

(37)	a	Jan aperçut une corbeille pleine de baguettes. Il eut faim
		‘Jan zag (PS) een mand vol met stokbroden. Hij had (PS) (ineens) honger (posterioriteit)
	b	Jan aperçut une corbeille pleine de baguettes. Il avait faim
		‘Jan zag (PS) een mand vol met stokbroden. Hij had (IMP) honger’ (= had reeds honger: globale gelijktijdigheid)

20. Maar de IMP is perfectief in een geval als: je vis que, soudain, Jean sortait un revolver ‘ik zag dat Jan plotseling een revolver tevoorschijn haalde (IMP)’. In dit voorbeeld wordt Jean sortir un revolver ‘Jan een revolver te voorschijn halen’ als zich geheel realiserend gepresenteerd, terwijl toch de IMP moet worden gebruikt. De verklaring is dat deze eventualiteit globaal gelijktijdig is met je voir ‘ik zien’. Het verschil tussen de PS en de IMP is dus niet essentieel aspectueel (zie Molendijk 1990).

21. Zie Molendijk (1990), cf. ook de vorige noot.

22. Onder ‘logisch verband’ wordt hier verstaan wat Lascarides en Asher (1993) aanduiden met de term ‘retorische relatie’.

23. x > y als (en alleen als) elk moment van x posterieur is aan elk moment van y.

[p. 79]

(38)	a	Jan marchait dans la rue. Il s'enfonça dans la neige
		‘Jan liep (IMP) op straat. Hij zakte (PS) weg in de sneeuw (= ineens onder het lopen: temporele inclusie)
	b	Jan marchait dans la rue. Il s'enfonçait dans la neige
		‘Jan liep (IMP) op straat. Hij zakte (IMP) weg in de sneeuw (=steeds tijdens het lopen: globale gelijktijdigheid)

Welnu, we hebben gezien dat de betekenis van verbale tijdsvormen niet behoort tot de beschrijving van eventualiteiten, net zo min als dat gezegd kan worden van de betekenis van duurbepalingen en localiserende tijdsbepalingen (zie sectie 4). Op grond hiervan mag men verwachten dat er bepaalde overeenkomsten te signaleren zijn tussen de in de vorige secties behandelde Nederlandse taalfeiten en wat gezegd kan worden over kwantificerende zinnen in de PS en de IMP. Die overeenkomsten zijn er inderdaad. We hebben gezien dat Nederlandse frekwentatieve zinnen zowel met perfectieve als met imperfectieve uitdrukkingen gecombineerd kunnen worden (omdat frekwentie zinsintern is). Welnu, in Franse perfectieve zinnen kan zowel de PS (perfectief) als de IMP (doorgaans imperfectief) gebruikt worden (cf. De Swart 1991):

(39)	Jan m'emmena/m'emmenait toujours/souvent/parfois etc. en voyage
	‘Jan nam (PS: perfectieve context/IMP: imperfectieve context) me altijd/vaak/soms etc. mee op reis’

Verder is gesignaleerd dat in Nederlandse iteratieve zinnen alleen perfectieve bepalingen kunnen voorkomen (omdat iteratie een herhaling op zinsniveau impliceert). Hiermee lijkt het feit te corresponderen dat in Franse iteratieve zinnen niet de IMP, maar wél de PS gebruikt kan worden (cf. De Swart 1991):

(40)	Jan m'emmena/*m'emmenait 3 fois en voyage^24.
	‘Jan nam (PS/*IMP) me 3 keer mee op reis’

Deze Franse taalfeiten kunnen ook in verband gebracht worden met wat gezegd is over de tijdsrelaties die door frekwentatieve en iteratieve zinnen tussen eventualiteiten gelegd kunnen worden. We hebben gezien dat met frekwentatieve zinnen (onder andere) posterioriteit en globale gelijktijdigheid kan worden worden uitgedrukt. Het is dus ook vanuit een temporeel perspectief niet verwonderlijk dat in frekwentieve zinnen zowel de PS als de IMP kunnen voorkomen, al naar gelang er sprake is van posterioriteit (41) of van globale gelijktijdigheid (42):

24. Deze zin is slechts goed in een frekwentatieve lezing.

[p. 80]

(41)	A partir de ce jour-là, Jan m'emmena toujours/souvent/parfois etc. en voyage
	‘Vanaf die dag nam (PS) Jan me altijd/vaak/soms etc. mee op reis’
(42)	Nous travaillions ensemble depuis 3 ans. Jan m'emmenait toujours/ souvent/parfois etc. en voyage
	‘We werkten (IMP) al 3 jaar samen. Jan nam (IMP) me altijd/ vaak/soms etc. mee op reis’

Er is ook een relatie te leggen tussen het feit dat iteratieve zinnen temporele inclusie kunnen uitdrukken en de observatie dat in het Frans de PS gebruikt wordt in een voorbeeld als (43):

(43)	A cette époque, nous travaillions toujours ensemble. Nous n'étions plus ennemis. Jan m'emmena même 3 fois en voyage.
	‘Op dat moment werkten (IMP) we altijd samen. We waren (IMP) geen vijanden meer. Jan nam (PS) me zelfs een paar keer mee op reis’

Uit wat hierboven gezegd is moet niet worden afgeleid dat er een perfecte analogie bestaat tussen de besproken Nederlandse en Franse verschijnselen. Dat op het aspectuele vlak een uitdrukking van het type al + duurbepaling familie is van de IMP, en dat de betekenis van beide buiten de beschrijving van eventualiteiten valt, houdt niet automatisch in dat beide vormen zich op alle fronten identiek gedragen. Wat dit betreft kan men bijvoorbeeld signalen dat de IMP niet alleen gecombineerd kan worden met frekwentatieve states/activities, zoals we reeds gezien hebben, maar ook met niet-frekwentatieve pendanten ervan van het type accomplishment/achievement, cf. (44,a) en (44,b):

(44)	a	Jan allait toujours à Paris
		‘Jan ging (IMP) altijd naar Parijs’
	b	Quand je rencontrai Jan, il allait à Paris
		‘Toen ik Jan ontmoette (PS), ging (IMP) hij naar Parijs (= was hij op weg naar Parijs)’

Die laatste mogelijkheid brengt men vaak in verband met het feit dat de IMP een aspectuele operator zou zijn die op een willekeurig Aktionsart-type kan werken (zoals een accomplishment/achievement) en dan altijd een state/activity oplevert (cf. Kamp en Rohrer 1983). Welnu, de combinatie met een accomplishment/achievement is niet mogelijk in het geval van een

[p. 81]

imperfectieve duurbepaling als al + duurbepaling of de Franse pendant ervan (depuis 2 ans + duurbepaling):

(45)	a	*Jan ging al 3 uur naar Parijs
	b	*Depuis 3 heures, Jan allait à Paris

Hier is vooral de inacceptabiliteit van de Franse zin interessant, omdat hier twee aspectueel identieke vormen samen in de zin voorkomen. Waarom is de zin dan niet goed?

Men zou geneigd kunnen zijn het antwoord op deze vraag in verband te brengen met het feit dat van eventualiteiten die een ‘natuurlijk begin en einde’ hebben (achievements/accomplishments) niet de lengte, of een deel ervan, gespecificeerd kan worden (cf. Vendler 1967, Dowty 1986). Dat zou de inacceptabiliteit van een Nederlandse zin als (45,a) verklaren. Maar (45,b) zou een probleem blijven vormen, althans, als we aannemen dat de IMP van een willekeurig type Aktionsart een state/activity ‘maakt’ (zie boven). Er is dan in (45,b) namelijk niet sprake van de specificatie door depuis 3 heures ‘al 3 uur’ van (een deel van) de temporele lengte van een achievement/accomplishment: depuis 3 heures zou (een deel van) de lengte van een state/activity geven. We zouden natuurlijk kunnen stellen dat een tijdsvorm als de IMP pas ‘geïnterpreteerd wordt’ nadat alle interpretatieve operaties zijn verricht. Voor een zin als (45,b) zou dan de volgorde zijn als in (46):

(46)	IMP(depuis 3 heures(Jan aller à Paris))

De IMP zou dus werken op een niet-geoorloofde combinatie (duurbepaling + accomplishment/achievement), hetgeen de inacceptabiliteit van (45,b) zou verklaren. Merk op dat we in een geval als (44,b) (hoofdzin) gewoon zouden hebben:

(47)	IMP(Jan aller à Paris)

Hier is er geen sprake van dat de IMP op een ongeoorloofde combinatie werkt: (44,b) is goed.

Deze verklaring van de inacceptabiliteit van (45,b) (en van het verschil tussen (45,b) (niet goed) en (44,b) (goed) heeft echter een ad hoc karakter, omdat er geen externe motivatie lijkt te zijn voor de bewering dat tijdsbepalingen eerder geïnterpreteerd moeten worden dan (bepaalde) tijdsvormen. Een alternatieve behandeling van het probleem zou gebaseerd kunnen zijn op de stelling dat de IMP géén aspectuele operator is, in tegenstelling tot wat vaak wordt gezegd. Weliswaar gedragen nonstates/

[p. 82]

non-activities in de IMP zich in sommige opzichten zich als states/ activities, maar dat wil nog niet zeggen dat ze daar geheel mee geassocieerd moeten worden^25.. Als ze bijvoorbeeld gecombineerd worden met bepalingen als toujours (in de betekenis van ‘nog steeds’), ne... plus ‘niet meer’, etc., dan wordt er in een voorkeurslezing een herhaling van de eventualiteit verondersteld:

(48)	Jan allait toujours à Paris
	‘Jan ging (IMP) nog steeds naar Parijs ( = nog steeds elke keer)’
(49)	(*)Jan n'allait plus à Paris
	‘Jan ging (IMP) niet meer naar Parijs (= als hij wegging, dan ging hij niet meer naar...)’

Dit is niet het geval bij ‘echte’ states/activities:

(50)	Jan était toujours à Paris
	‘Jan was (IMP) nog steeds in Parijs’
(51)	Jan n'était plus à Paris
	‘Jan was (IMP) niet meer in Parijs’

Voor een IMP-zin als die gegeven in (45,b) zou dan gewoon gelden dat er sprake is van een imperfectief gepresenteerde accomplishment/achievement, niet van een state/activity. De inacceptabiliteit van (45,b) zou dan simpel volgen uit het reeds vermelde feit dat accomplishments/achievements niet gecombineerd kunnen worden met duurbepalingen.

Het laatste woord over de materie is hiermee natuurlijk niet gezegd. Bepaalde restricties met betrekking tot de lengte van dit artikel staan me echter niet toe om hier verder op de problematiek in te gaan. Bij een andere gelegenheid zal erop teruggekomen moeten worden.

25. Net zoals states/activities verwijzen zinnen in de IMP doorgaans naar ‘onbegrensde’ eventualiteiten.

7 Concluderende opmerkingen

In het voorgaande hebben we gezien dat het verschil tussen frekwentie en iteratie te beschrijven is in termen van het niveau waarop gekwantificeerd wordt. Bij frekwentie gebeurt dit op een of ander onderliggend niveau, zodat de betekenis van frekwentatieve uitdrukkingen iets is dat behoort tot de beschrijving van eventualiteiten. Dit is niet het geval bij iteratie: iteratie is kwantificatie op zinsniveau. Dit verschil verklaart een aantal interessante aspectuele en temporele eigenschappen en gedragingen van frekwentatieve

[p. 83]

en iteratieve zinnen. Frekwentatieve zinnen kunnen zowel met imperfectieve als met perfectieve uitdrukkingen gecombineerd worden. Maar in iteratieve zinnen kunnen alleen perfectieve uitdrukkingen voorkomen. Op het temporele vlak onderscheiden beide typen zinnen zich door het feit dat frekwentatieve zinnen globale gelijktijdigheid kunnen uitdrukken, maar niet temporele inclusie, terwijl de situatie bij iteratieve zinnen andersom is. Er is aangetoond dat deze aspectuele en temporele feiten corresponderen met wat gezegd kan worden over het voorkomen van de PS en de IMP in een taal als het Frans. Beide tijden kunnen voorkomen in frekwentatieve zinnen, maar in iteratieve zinnen kan alleen de PS gebruikt worden, niet de IMP.

[p. 86]

Verwijzingen

Bach, E. (1981) ‘On Time, Tense and Aspect: An Essay in English Metaphysics’, in: P. Cole (ed.). Radical Pragmatics, New York: Academic Press, 63-81.

Dowty, D. (1986) ‘The effect of aspectual class on the temporal structure of discourse: semantics or pragmatics?’, Linguistics and Philosophy 9, 38-61.

Ducrot, O. (1979) ‘L'Imparfait en français’, Linguistische Berichte 60: 1-23.

Kamp, H. en C. Rohrer (1983) ‘Tense in texts’, in: R. Bäuerle, C. Schwarze en A. von Stechow (eds.). Meaning, use and interpretation of language, Berlin: de Gruyter, 250-269.

Kleiber, G. (1987) Du côté de la référence verbale: les phrases habituelles. Bern: Peter Lang.

Lascarides, A. en N. Asher (1993) ‘Temporal interpretation, discourse relations and commonsense entailment’, Linguistics and Philosophy 16: 437-493.

Martin, R. (1971) Temps et aspect. Essai sur l'emploi des temps narratifs en moyen français. Paris: Klincksieck.

Molendijk, A. (1990) Le passé simple et l'imparfait: une approche reichenbachienne. Amsterdam-Atlanta: Rodopi.

Molendijk, A. (1994) ‘Tense Use and Temporal Orientation: the “passé simple” and “imparfait” of French’, in: C. Vet en C. Vetters (eds). Tense and Aspect in Sentence and Discourse, Berlin-New York: Mouton-De Gruyter, 21-47.

Molendijk, A. en H. de Swart (te verschijnen) ‘Frequency and Tense Use in French’, in: Belgian Journal of Linguistics 12, Brussel.

Sten, H. (1962) Les temps du verbe fini (indicatif) en français moderne, Kopenhagen.

De Swart, H. (1991) Adverbs of quantification: a Generalized Quantifier approach. Dissertatie, University of Groningen.

De Swart, H. en A. Molendijk (1994) ‘Negation in Narrative Discourse’, in: H. Bunt, R. Muskens en G. Rentier (eds.). Proceedings International Workshop on Computational Semantics. University of Tilburg: 191-200.

Vendler, Z. (1967) ‘Verbs and Times’, Linguistics in Philosophy: 97-121.

Vet, C. (1980) Temps, aspects et adverbes de temps en français contemporain. Genève: Droz.

Vet, C. (1994) ‘Petite grammaire de d'Aktionsart et de l'aspect, Cahiers de grammaire 19: 1-17

Adres auteur:

Romaanse Talen en Culturen, RuG

Postbus 716

9700 AS Groningen