Tabu. Jaargang 27

[p. 48]

Selectierestricties van het hulpwerkwoord komen
Eric Hoekstra

1. De afgevraagde zin^*

Op vragenlijst D41 (1966) is de volgende vertaalopdracht aan onze informanten gegeven:

Wilt U ook de volgende zinnen in hun geheel vertalen en vooral van de rangtel-woorden (eerste, tweede, enz.) de vorm opgeven die in deze zinnen gebruikt zou worden?
15. Hij komt zijn vijfde kind aangeven.

Ik heb deze zin gebruikt om restricties op het gebruik van KOMEN als hulpwerkwoord in kaart te brengen.

* Voor de invoer van de antwoorden van de informanten bedank ik Hetty Garcia en Alie Wams, voor commentaar en discussie Boudewijn van den Berg, Sybren Dyk, Ton Goeman, Jarich Hoekstra, Helga Humbert, Harrie Scholtmeijer en Caroline Smits.

2. De kaarten

In de bovengenoemde vertaalzin uit het ABN selecteert KOMEN een onbepaalde wijs zonder TE. Kaart 1 is nu een verzamelkaart van kaarten 2 en 5, en geeft weer waar de informanten vandaan komen die een dergelijk gebruik van KOMEN vermeden hebben door zinnen van de volgende types te gebruiken (zie ook de appendix voor de aard van het informantenbestand):

(1)	Kaart 1 (= kaart 2 + kaart 5)
	a.	Hij komt (OM) zijn vijfde kind aan TE geven	(kaart 2)
	b.	Hij (gaat / zal / ...) zijn vijfde kind aangeven	(kaart 5)

[p. 49]

In (1a) neemt KOMEN een constructie die minimaal TE, meestal OM TE bevat. In (1b) is een vertaling gemaakt waarin het hulpwerkwoord KOMEN niet meer voorkomt.

Het type (1a) is apart gekarteerd op kaart 2. Kaart 2 is op zijn beurt een verzamelkaart van kaarten 3 en 4 en kaart 5 van kaarten 6 en 7:

(2)	Kaart 2 (= kaart 3 + kaart 4)
	a.	Hij komt OM zijn vijfde kind aan TE geven	(kaart 3)
	b.	Hij komt zijn vijfde kind aan TE geven	(kaart 4)
(3)	Kaart 5 (= kaart 6 + kaart 7)
	a.	Hij zal / gaat / ... zijn vijfde kind aangeven
	b.	Hij geeft zijn vijfde kind aan

[p. 50]

[p. 51]

Het volgende schema relateert de gekozen classificatie van antwoorden aan de kaarten die ermee corresponderen:

(4)	De constructie - KOMEN + onbep.wijs - vermeden?	==> [kaart 1]
	En de zinnen bevatten TE?	==> [kaart 2]
	En de zinnen bevatten OM?	==> [kaart 3]
	En de zinnen bevatten geen OM?	==> [kaart 4]
	En de zinnen bevatten geen TE?	==> [kaart 5]
	De zinnen bevatten een ander hulpww?	==> [kaart 6]
	De zinnen bevatten geen hulpww?	==> [kaart 7]

Exclusieve opties staan recht onder elkaar gegeven. Links-rechts ordening geeft het deelverzamelingsverband weer.

3. De constructie

In het ABN kan KOMEN niet alleen als hulpwerkwoord bij een onbepaalde wijs (V-Raising complement in generatieve terminologie) gebruikt worden maar ook als hoofdwerkwoord bij een OM-TE constructie:

(5)	a.	Hij komt zijn vijfde kind aangeven
	b.	Hij komt om zijn vijfde kind aan te geven
	c.	*Hij komt zijn vijfde kind aan te geven

Deze twee zinnen liggen qua betekenis dicht bij elkaar. Het verschil is dat in de (b)-zin komen nog echt de betekenis heeft van ‘zich erheen begeven’ terwijl in de (a)-zin de betekenis van komen een aspectuele is die niet gemakkelijk onder woorden te brengen is. Niettemin zal in de meeste situaties de vervanging van (a) door (b) of omgekeerd grammaticaal zijn, en waar dat niet helemaal zo gevoeld wordt zal er toch geen communicatief misverstand optreden. Vanuit het ABN perspectief is er dus sprake van een zekere optionaliteit. De (c)-zin is ongrammaticaal. Wanneer we nu zin (2) in het Standaard Fries vertalen, het officiële Fries dat tweede rijkstaal is in de provincie Friesland, liggen de feiten anders (zie Stienstra, De Vries en De Vries 1982:82-83):

(6)	a.	*Hy komt syn fyfte bern oanjaan
	b.	Hy komt om syn fyfte bern oan te jaan
	c.	?Hy komt syn fyfte bern oan te jaan

De vraag is echter of deze feiten tot Friesland beperkt blijven. Kaart 1 maakt duidelijk dat dat niet het geval is. Zinnen als (2a) worden blijkens

[p. 52]

kaart 1 niet alleen in Friesland vermeden maar tevens in Groningen en enigzins in aanliggend gebied.

4. Interpretaties

4.1. Interpretatie van de vermijdingsstrategie

Waarom vermijdt men in het Noorden het gebruik van KOMEN als hulpwerkwoord bij een onbepaalde wijs? De reden is dat de restricties op KOMEN een dergelijk gebruik niet toelaten. Met andere woorden, mijn bewering is dat de informanten de constructie vermeden hebben omdat die ongrammaticaal is in hun dialect. Deze bewering wordt voor wat het Fries betreft gestaafd door wat uit de Friese taalkundige literatuur bekend is. Het ligt dus voor de hand dat voor de relevante informanten uit het aangrenzende Groningse, Drentse en Westfriese gebied de ABN constructie eveneens ongrammaticaal is in het dialect.¹

1 Pannekeet (1995:421-422) laat zien dat KOMEN in het Westfries een TE- infinitief bij zich heeft:

(i)	a.	Ik kom mûrgen wel te ofrekenen
	b.	Je kenne wel meekomme te kaarten

Dit gebruik van TE lijkt me in het ABN ongrammaticaal, zelfs als we de partikelincorporatie in (ia) ongedaan maken (*Ik kom morgen wel af te rekenen). Beide zinnen laten zich moeiteloos in het Fries vertalen, zowel met als zonder partikelincorporatie. Dit ondersteunt de aansluiting van Westfriesland bij het Noorden voor wat betreft de restricties op KOMEN.

4.2. Historische interpretatie van het kaartbeeld

We hebben dus een syntactische isoglosse gevonden die het Noorden afzondert van de rest van het land. Bij een historische interpretatie van het kaartbeeld moeten we geografische entiteiten uit het verleden zoeken die ermee correleren. Nu is het interessant om te weten dat er consensus is over het feit dat in Groningen ooit Fries is gesproken. Geschreven Fries wordt in Groningen geproduceerd tot aan het eind van de veertiende eeuw volgens de bekende historicus Huizinga (1914:30). Anders ligt de zaak bij Westfriesland: er zijn geen Oudfriese teksten uit Noordholland overgeleverd. Op basis van evidentie uit de naamkunde en geschiedenis wordt echter toch aangenomen dat ook daar Fries is gesproken in het verre verleden; voor dialectgeografische evidentie, zie Hoekstra (1993).

Het op de kaarten getoonde gebied waar de afwijkende syntactische constructies voorkomen valt voor een groot deel samen met het gebied waarvan het vrij zeker is dat er in een ver verleden Fries is gesproken. Voeg daarbij het gegeven dat syntactische eigenaardigheden bij taalcontact of dialect-contact overgedragen worden op de nieuwe taal, dan hoeft het ons niet te verbazen dat een dergelijk frisisme zelfs in onze tijd nog kan worden aangetroffen.

4.3. Taaltheoretische interpretatie

Het gebruik van KOMEN en het gebruik van TE zijn in de oorspronkelijke noordelijke dialecten anders dan in de rest van het land. De relevante

[p. 53]

selectierestricties variëren blijkbaar. Volgens de jongste generatieve theoriën is alle taalvariatie (i) lexicaal en (ii) gedefinieerd in termen van de aanwezigheid van kenmerken die groepsvorming van categorieën afdwingen.

In het onderhavige geval zou de observatie als volgt in het minimalisme vertaald kunnen worden: KOMEN ontbeert in de noordelijke dialecten het kenmerk dat groepsvorming van infinitieven afdwingt. Niettemin moet er aan dit puur vormelijke proces ook een semantische kant zitten. Als KOMEN in het ABN V-Raising heeft ondergaan is zijn betekenis op een moeilijk onder woorden te brengen manier afgezwakt, minder letterlijk en meer aspectueel. Een en ander zou leiden tot een visie waarin de betekenis van een werkwoord niet atomistisch is: de betekenis van een werkwoord bestaat uit meerdere elementen. De vraag is dan welke betekeniscomponent KOMEN in de noordelijke dialecten wel heeft, maar in het ABN niet, een vraag die ik eenvoudigweg niet kan beantwoorden, aangezien mij niet de relevante semantische testen en theorie bekend zijn.

4.4. Dialectindelingsinterpretatie

Het gebied waarin de ABN-constructie vermeden wordt bestaat uit Friesland en Groningen (bien étonné de se trouver ensemble), en in mindere mate Drente en West-Friesland. Noch de indeling van Daan & Blok (1969) noch de indeling van Van Ginneken (1913) deelt Friesland en Groningen bij elkaar in.² Het hier gevonden kaartbeeld staat dus haaks op de aldaar gemaakte indelingen. Laten we met voornoemde auteurs niet vergeten dat een dialectindeling slechts een abstractie uit een beperkte verzameling gegevens is, en dat er altijd gegevens zijn die niet onder die abstractie vallen maar die wel bestaan.

2 Zie Hoekstra (1996) voor een overzicht van overeenkomsten tussen het Fries en de Groningse dialecten waar het ABN niet aan meedoet.

5. Boekhouding

5.1. Getallen

We hebben 920 antwoorden uit Nederland en Vlaanderen hebben we een antwoord gekregen. Daarvan bestonden 812 uit het ABN-type verspreid over het hele land, maar dunner gezaaid in het Noorden. In 108 antwoorden werd deze constructie vermeden (kaart 1). De getallen voor de overige kaarten zijn als volgt:

Kaart 2: 47.	Kaart 3: 37.	Kaart 4: 10.
Kaart 5: 61.	Kaart 6: 27	Kaart 7: 34.

[p. 54]

5.2. De antwoorden ingeschat qua betrouwbaarheid

Bij vragen aan informanten kunnen vervormingen in het totale datapatroon optreden die twee kanten uit gaan. Enerzijds kunnen informanten door hypercorrectie bepaalde dialectvarianten kiezen omdat die als authentieker worden gevoeld. Dat zal leiden tot meer dialectvormen dan in werkelijk spraakgebruik het geval is. Anderzijds kunnen informanten interferentie ondergaan van de taal waarin de vraag gesteld is (ABN), ofwel leenvertaling. Dat zal leiden tot minder dialectvormen dan in het werkelijke spraakgebruik het geval is. We hebben hier nu te maken met een syntactisch verschijnsel. Actief bewustzijn van syntactische constructies is, zoals welbekend, bij de taalgebruiker zeer gering (behalve als de taalgebruiker een syntacticus is). De kans op hypercorrectie (meer dialectvormen dan gewettigd) is dus gering, terwijl de kans op leenvertaling uit het ABN bij het vertalen levensgroot is. Daarnaast is het zo dat het aangegeven doel van de vraag het rangtelwoord was; de aandacht van de informant was dus in elk geval afgeleid van de rol van KOMEN.

6. Interessante antwoorden

Er is één informant die twee varianten van een nomenincorporatie gebruikt heeft (mijn interpunctie):

(7)	Hy sil / giet te bern oanjaan. Syn fyfde.

Deze informant zag zich genoodzaakt van de vertaling twee zinnen te maken. De reden hiervoor is dat het nauwelijks mogelijk is in het Fries het rangtelwoord te incorporeren:

(8)	*Hy sil / giet te fyfde bern oanjaan.

De informant was dus door de grammatica van nomenincorporatie wel gedwongen om er twee zinnen van te maken. Deze interessante eenmalige variant is niet gekarteerd. Het is een interessante vluchtweg om de ongrammaticale ABN-constructie te vermijden. Het voorkomen van nomenincorporatie is in kaart gebracht door Gerritsen (1991: kaart 40), en het daar vertoonde kaartbeeld is grotendeels identiek met dat van kaart 1.

[p. 55]

Bibliografie

Daan, J. & D.P. Blok (1969) Van Randstad tot Landrand. Toelichting bij de kaart: dialecten en naamkunde. Noord-Hollandsche, Amsterdam.

Ginneken, J. van (1913) Handboek der Nederlandsche Taal. L.C.G. Malmberg, Nijmegen.

Gerritsen, M. (1991) Atlas van de Nederlandse Dialectsyntaxis. P.J. Meertens Instituut, Amsterdam.

Hoekstra, E. (1993) ‘Over de implicaties van enkele morfosyntactische eigenaardigheden in Westfriese dialecten’. Taal & Tongval 45, 135-154.

Hoekstra, E. (1996) ‘Oer de oerienkomst tusken de dialekten fan Grinslân en it Frysk’. Lezing gegeven op het 14e Frysk Filologekongres, Leeuwarden, 23, 24 en 25 okt. 1996. Ms, PJMI, Amsterdam.

Huizinga, J. (1914) ‘Hoe verloren de Groningse Ommelanden hun oorspronkelijk Fries karakter?’ Driemaandelijkse Bladen 14, 1-77.

Stienstra, J, G. de Vries en J.W. de Vries (1982). Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje, Ljouwert.

Appendix: achtergrondinformatie over het informantenbestand, de vragenlijsten en de gegevensbewerking

Informantenbestand

Het informantenbestand kan gebruikt worden om een representatief overzicht te krijgen van afwijkingen van de Nederlandse standaardtaal voor wat betreft de verschijnselen die op de vragenlijsten zijn afgevraagd. Het aldus verkregen taalmateriaal is natuurlijk niet representatief voor het taalgebruik van Nederlanders in het algemeen. Het aantal informanten fluctueert momenteel rond de 500, maar in

[p. 56]

de begintijd van het instituut waren het er meer dan 1000. In het verleden was het informantenbestand groter. Onder de informanten bevinden zich meer ouderen dan jongeren. De informanten wonen over het algemeen eerder op het platteland dan in de stad. Uit het feit dat ze als informant voor hun regionale taal- en cultuurgedrag willen optreden mag men veilig concluderen dat ze zich meer dan gemiddeld bij regionale taal en cultuur betrokken voelen.

Vragenlijsten

Vanaf 1931 zijn er elk jaar één of meer vragenlijsten aan de informanten uitgezonden. De bedoeling van elke vraag is het verzamelen van gegevens omtrent de afwijkingen van de Nederlandse standaardtaal op één of meer van de volgende gebieden: lexicologie, fonologie, fonetiek, morfologie, syntaxis, semantiek, taalsociologie, sociolinguistiek en volkskunde (nog afgezien dus van de vragenlijsten van de afdeling Volkskunde). Indien we per vragenlijst 50 vragen als gemiddelde nemen en per jaar gemiddeld 750 informanten rekenen dan beschikken we over: 50 antwoorden X 70 lijsten X 750 informanten = (afgerond) twee en een half miloen antwoorden in de vorm van woorden, zinnen of stukken tekst. Van deze antwoorden is slechts een klein deel gedigitaliseerd. De vragen zelf alsmede registers erop bestaan in gedigitaliseerde vorm maar zijn nog niet openbaar gemaakt. Verzoeken van wetenschappers om informatie worden echter doorgaans gehonoreerd.

Gegevensbewerking

Ruwe taaldata, bijvoorbeeld vertalingen van een voorbeeldzin, worden door de onderzoeker geclassificeerd. De meest geschikte classificatie voor een bepaald doel kan pas gevonden worden als men de variatie in de ant-woorden kent. De classificatie waarmee men begint is dus normaliter anders dan de classificatie waarmee men eindigt. De taaldata zijn intrinsiek van belang voor taalkundig onderzoek, want op basis van de geclassificeerde taaldata kan men taalkundige hypothesen falsifiëren. De variatie in het Nederlandse taalgebied kan helpen meer te zeggen over microparametrische variatie. Relateert men de taaldata aan de woonplaats van de informant dan kan men taalkaarten tekenen en dialectgeografie beoefenen. Relateert men de taaldata aan sociologische informantgegevens (leeftijd, sexe, opleiding, enzovoorts) dan kan men sociolinguistiek beoefenen.

Adres auteur:

P.J. Meertensinstituut KNAW

Keizersgracht 569-571

1017 DR Amsterdam

e-mail: [e-mail]