Tabu. Jaargang 26

[p. 33]

IPP en morfologische markering
Henk Wolf

1 Inleiding^*

In dit artikel zal ik een voorstel doen voor een verklaring van het IPP-effekt in eindreeksen van twee werkwoorden in het Nederlands, Hoogduits en Interferentiefries, en het ontbreken van een dergelijk effekt in het standaard-Fries en Nederduits.

* Ik wil Arnold Evers, Ger de Haan, Carla Luijks en Fred Weerman graag hartelijk bedanken voor hun nuttige commentaar op eerdere versies.

2 De werkwoordelijke eindreeks in de Westgermaanse talen

De Westgermaanse talen, uitgezonderd het Engels, kenmerken zich door de vorming van werkwoordsreeksen aan het einde van de zin. Deze werkwoordsreeksen zijn ontoegankelijk voor niet-werkwoordelijk materiaal. Er is een aantal essentiële verschillen tussen de werkwoordsreeksen in de diverse talen, zoals ik hieronder zal laten zien.^1.

(1)	a	*Ik heb juf lopen gezien
	b	*Ik heb juf gezien lopen
	c	*Ik heb juf lopen zien
	d	Ik heb juf zien lopen

De constructie in (1) is uitsluitend grammaticaal als het diepst ingebedde werkwoord rechts in de eindreeks staat. Uitgaande van een onderliggende complement-hoofdvolgorde voor de Westgermaanse VP, zal ik dit verschijnsel voortaan aanduiden als inversie.

Het verschil tussen (1b) en (1d) laat zien dat de Nederlandse werkwoordelijke eindreeks zich, behalve door inversie, ook kenmerkt doordat hulpwerkwoorden als hebben een infinitief in hun complement nemen, inplaats van het verwachte participium. Dit effekt wordt aangeduid als Infinitivus pro Participio (hierna IPP).

De werkwoordelijke eindreeks in het standaard-Fries en Nederduits kent noch inversie, noch IPP. Dat wordt gedemonstreerd in (2)^2. en (3)^3..

(2)	a	Ik ha juf sjongen heard
		(ik heb juf zingen-DV horen-PART)
	b	*Ik ha juf heard sjongen
	c	*Ik ha juf sjongen hearre
		(ik heb juf zingen-DV horen-INF)
	d	*Ik ha juf hearre sjongen

1. Ik gebruik de volgende afkortingen: DV: doelvorm, INF: infinitief, PART: participium, <+n>: feature van de doelvorm, <+pp>: feature van het participium.

2. De doelvorm (Fries: doelfoarm) is een apart type infinitief in het Fries dat onder andere voorkomt in het complement van perceptiewerkwoorden en na te. Voor een beschrijving van de twee typen infinitieven in het Fries, zie Kalma (1950) en Reuland (1990).

3. Met dank aan Reinhard F. Hahn voor de Nederduitse data in (3).

[p. 34]

(3)	a	Ik hev Clara singen hoyrd
		(ik heb C. zingen-INF horen-PART)
	b	*Ik hev Clara hoyrd singen
	c	*Ik hev Clara singen hoyren
		(ik heb C. zingen-INF horen-INF)
	d	*Ik hev Clara hoyren singen

In het standaard-Hoogduits ziet de eindreeks er nog weer anders uit. Daar vindt uitsluitend IPP plaats, en geen inversie, zoals blijkt uit (4).^4.

(4)	a	*Ich habe Clara singen gehört
	b	*Ich habe Clara gehört singen
	c	Ich habe Clara singen hören
	d	*Ich habe Clara hören singen

4. Anders dan in het Nederlands, is IPP in het Hoogduits niet zozeer een verplichting, alswel een trend. Er zijn sprekers voor wie (4a) grammaticaal is. In bepaalde dialecten is het IPP-effekt zelfs vrijwel afwezig. Vergelijk de volgende data uit een Oostenrijks dialect: (waarvoor mijn dank aan Roland Hinterhölzl, persoonlijke communicatie)

(i)	weil ich niemanden schreien gehört hab
(ii)	*weil ich niemanden hab schreien hören
(iii)	*weil ich niemanden hab schreien gehört

Dit gegeven vormt mogelijk contra-evidentie voor de morfologische eis op het participiumprefix, die ik iets verderop aanhaal. Mogelijk is het Hoogduitse haben strikt links-directioneel in zijn featuretoekenning, terwijl het Nederlandse hebben zowel naar links als naar rechts een morfologisch feature kan toekennen. Als we aannemen dat er inversie plaats kan vinden vóór de V2-verplaatsing en dat het spoor van haben een feature toe kan kennen, dan kunnen we de variatie in Hoogduitse hoofdzinnen volkomen uit onderliggende volgordeverschijnselen verklaren. Daarvoor ontbreekt echter voldoende empirische steun.

3 De werkwoordelijke eindreeks in het Interferentiefries

Zinnen als in (1-4) hebben de basis gevormd voor verschillende theorieën betreffende het IPP-effekt. Ytsma (1995) en Wolf (1995a) presenteren echter een aantal feiten uit een moderne variant van het Fries, het zogenaamde Interferentiefries, die aanleiding geven tot heroverweging van de bestaande analyses.^5. Essentieel in deze data zijn de verschillen tussen (5) en (6).

(5)	a	Ik ha juf rinnen sjoen
		(ik heb juf lopen-DV zien-PART)
	b	Ik ha juf sjoen rinnen
	c	*Ik ha juf rinnen sjen
		(ik heb juf lopen-DV zien-INF)
	d	Ik ha juf sjen rinnen
(6)	a	Ik ha dy sangeres sjongen heard
		(ik heb die zangeres zingen-DV horen-PART)
	b	*Ik ha dy sangeres heard sjongen
	c	*Ik ha dy sangeres sjongen hearre
		(ik heb die zangeres zingen-DV horen-INF)
	d	Ik ha dy sangeres hearre sjongen

Naast de in het standaard-Fries al geaccepteerde constructie in (5a) en (6a), wordt in het Interferentiefries ook de constructie met inversie en IPP geaccepteerd. Bij een klein aantal onregelmatige participia wordt bovendien een constructie met inversie, maar zonder IPP geaccepteerd, zoals in (5b). De participia die deze constructie toestaan, mankeren het participiale prefix -t/-d.^6.

5. Voor eerdere beschrijvingen van het Interferentiefries, zie o.a. Breuker (1984), De Haan (1990), Hoekstra (1987) en Abraham (1994).

6. Ik heb dit effekt aangetroffen bij sjoen (gezien) en bleaun (gebleven). Zie verder Wolf (1995a).

[p. 35]

4 Het IPP-effekt in de literatuur

Er worden in de literatuur tenminste twee typen verklaringen voor het IPP-effekt gegeven. Het eerste type koppelt het voorkomen van IPP in het Nederlands en Duits aan het voorkomen van een participiaal prefix, ge-. Het Fries en Nederduits gebruiken geen prefix bij de vorming van participia en hebben ook geen IPP. Een dergelijke verklaring wordt onder andere gegeven in Hoeksema (1988) en Vanden Wyngaerd (1994). Deze eis op de morfologie van het participium staat bekend als de prefixgeneralisatie.

(7)	Prefixgeneralisatie: een prefix mag in een werkwoordelijke eindreeks niet worden gerealiseerd bij een werkwoord dat een ander werkwoord in zijn complement heeft

Met (7) kunnen we echter niet de Interferentiefriese data in (5) en (6) verantwoorden.

Een tweede type verklaring legt een verband tussen het voorkomen van inversie en het voorkomen van het IPP-effekt. Een dergelijke verklaring wordt gepresenteerd in Den Dikken (1989) en voor Interferentiefriese zinnen als in (6) uitgewerkt in De Haan (1995).

De Haan stelt een PF-structuur als in (8) voor voor de zinnen in (6a) en (6d).^7.

De werkwoordelijke eindreeks wordt geanalyseerd als een complexe V. Die krijgt van het selecterende hulpwerkwoord hebben een morfologisch feature, en wel dat van een participium. In deze theorie daalt dat feature vervolgens af in de structuur, op zoek naar een geschikt lexicaal item waar het gerealiseerd kan worden. Het kan echter uitsluitend via de rechter vertakking afdalen, op grond van de zogenaamde Right Hand Head Rule (hierna RHHR).

In het geval van (8a) wordt de participiale morfologie gerealiseerd op de rechter dochterknoop sjoen. De linker dochter rinnen krijgt een morfologisch feature, namelijk dat van de doelvorm, van het selecterende werkwoord sjoen.

Bij (8b) heeft inversie plaatsgevonden. Ook hier moet het participiale feature in de structuur afdalen. Op grond van de RHHR zou het op de rechter dochter gerealiseerd moeten worden. Die krijgt echter ook al het feature van de zogenaamde doelvorm van het selecterende werkwoord sjen. Volgens De Haan precedeert die toekenning door het selecterende werkwoord boven de toekenning via de RHHR. Het participiale feature kan dus niet gerealiseerd worden.

7. Ik gebruik hier andere voorbeeldzinnen en afkortingen dan De Haan (1995). Het principe is echter hetzelfde.

[p. 36]

De linker dochter heeft in deze theorie nog geen morfologisch feature. De Haan neemt aan dat er vervolgens een mechanisme in werking treedt dat aan werkwoorden zonder morfologisch feature het feature van de infinitiefmorfologie toekent. Formeel zou dat mechanisme eruit kunnen zien als (9).

(9)	a	Standaard-morfologische regel: aan een werkwoord dat geen morfologisch feature krijgt, wordt het standaard-feature σ toegekend
	b	σ-vorm (voorlopige versie): het feature σ wordt gerealiseerd als een infinitief

Uitgaand van het voorkomen van optionele inversie in het Interferentiefries, kan men aldus verklaren dat het Interferentiefries een IPP-effekt vertoont.

In de volgende paragraaf zal ik een voorstel doen voor een kleine aanpassing van de hier aangehaalde theorieën, waardoor alle in (1-6) gepresenteerde data verantwoord worden.

5 Morfologische markering

Bij zijn bespreking van taalfeiten in het dialect van het Noordhollandse West-Friesland noemt Hoekstra (1994) de mogelijkheid dat tweetalige Westfriese kinderen op basis van Nederlandse invoer een non-overt prefix postuleren op het prefixloze Westfriese participium. Op grond van de prefixgeneralisatie in (7) wordt daarmee het opkomen van IPP in het Westfries van jongeren verklaard.

Men kan zich afvragen of een dergelijke verklaring niet ook voor het Interferentiefries op zou kunnen gaan. Dat blijkt niet het geval te zijn. Immers, als de prefixgeneralisatie in (7) universeel is, en dat neem ik hier aan, dan zouden de Friese zinnen in (5a) en (6a), wanneer er een prefix op het participium zou voorkomen, ongrammaticaal moeten zijn in het Interferentiefries. Dat is niet het geval.

Toch ligt de verklaring volgens mij in de morfologie van het participium. Zoals al eerder opgemerkt, gebruikt het Fries (en ook het Interferentiefries) uitsluitend suffixen voor de vorming van regelmatige participia. Er zijn in het Fries twee klassen van regelmatige werkwoorden. De eerste klasse vormt participia op -t/-d, de tweede klasse op -e. De participia die constructies als in (5b) toestaan, behoren echter alle tot een kleine gesloten klasse van suffixloze participia. Volgens De Haan & Hoekstra (1993) hebben deze vormen onvoldoende morfologische markering om als participium geïdentificeerd te worden, hetgeen verklaart dat ze ook in het standaard-Fries enkele afwijkende eigenschappen hebben.^8. In Wolf (1995b) betoog ik dat regelmatig gevormde participia op -t/-d worden geanalyseerd als morfologisch gemarkeerd, terwijl participia zonder affixen worden geanalyseerd als niet morfologisch gemarkeerd.^9. Opvallend is dat een groeiend aantal Friestaligen dit suffix ook bij de voorheen suffixloze participia gebruikt, waardoor vormen als sjoend ontstaan.

8. Nominalisaties van suffixloze participia met het suffix -ens zijn doorgaans marginaal. I.t.t. participia op -t/-d kunnen suffixloze participia niet attributief als adjectief worden gebruikt, tenzij ze voorzien zijn van een prefix. De rol van prefixen en ook andere data geven reden om aan te nemen dat morfologische markering in het Fries niet altijd even sterk is (zie ook noot 9), in welk geval het correcter is om te stellen dat suffixloze participia aan het uiteinde van een markeringsschaal liggen. Voor de hier besproken constructies is een dergelijke verfijning echter niet relevant.

9. Regelmatige participia op -e hebben, hoewel in mindere mate dan suffixloze participia, ook enige beperkingen t.o.v. participia op -t/-d. De Haan & Hoekstra (1993) verklaren dat uit de minder duidelijke morfologische markering die deze vormen door hun suffix hebben.

[p. 37]

Waarschijnlijk is dat het gevolg van een proces om die vormen die een uitzondering vormen door het ontbreken van morfologische markering, regelmatig te maken.

Als we de σ-vorm in (9b) enigszins aanpassen, zoals in (10b), dan kunnen we het verschil in grammaticaliteit tussen (5b) en (6b) verantwoorden. Voor het gemak herhaal ik (9a) ook nog even als (10a).

(10)	a	Standaard-morfologische regel: aan een werkwoord dat geen morfologisch feature krijgt, wordt het standaard-feature σ toegekend
	b	σ-vorm (definitieve versie): het feature σ wordt gerealiseerd als een niet morfologisch gemarkeerde werkwoordsvorm

Zowel de infinitieven sjen en hearre, als het participium sjoen zijn σ-vormen. Het regelmatig gevormde participium heard is dat echter niet. Omdat de standaard-morfologische regel in (10a) uitsluitend σ-vormen toelaat als linker dochter in (8b), kunnen we zo verklaren waarom (6b) ongrammaticaal is. (11ac) geven (het relevante deel van) de structuren van de zinnen in (5a-d) en (6a-d).

(5b) is dus een instantie van hetzelfde effekt als (5d) en (6d), waarvoor de term IPP niet toereikend is. In feite is er sprake van een σ-vorm-voor-infinitief-effekt. In Wolf (1995b) heb ik dit effekt aangeduid als σPP.

[p. 38]

6 Een verklaring

Met behulp van (10), in combinatie met de prefixgeneralisatie in (7) zijn we nu in staat de data in (1-6) te verantwoorden, op basis van het gegeven of de betreffende taal inversie kent. Het Nederlands heeft in het hier beschreven type clusters verplichte inversie en dus een structuur als in (11b). Extra evidentie voor de hier beschreven theorie wordt gegeven door de volgende zin uit een Vlaams dialect (overgenomen uit Vanden Wyngaerd (1994)):

(12)	Jan is weest voetballen

In dit dialect is er geen infinitief beschikbaar bij het participium geweest. Regelmatige participia worden in het betreffende dialect op dezelfde manier gevormd als in het standaard-Nederlands, met het prefix ge-. Er is voor de sprekers van dit dialect dus geen reden om de prefixloze vorm weest als morfologisch gemarkeerd te beschouwen. Daarmee is weest automatisch een σ-vorm en kan (12) afgeleid worden. Voor het standaard-Nederlands moeten we aannemen dat uitsluitend infinitieven σ-vormen zijn.

Het Hoogduits kent geen inversie, maar wel het prefix ge-, dat op grond van de prefixgeneralisatie in (7) niet gerealiseerd mag worden. Een soortgelijk mechanisme als in (10b) is vervolgens verantwoordelijk voor het in het Hoogduits optredende IPP-effekt.

Het Nederduits kent noch inversie, noch een participiaal prefix. Er komen uitsluitend structuren als in (11a) voor. Hetzelfde geldt voor het standaard-Fries. De theorie voorspelt hier terecht het ontbreken van een IPP-effekt.

7 Conclusie

Ik heb in dit artikel een voorstel gedaan voor een verklaring voor het voorkomen van het IPP-effekt in het Nederlands, Hoogduits en Interferentiefries. Interferentiefriese data laten zien dat het IPP-effekt een deeleffekt is van het zogenaamde σPP-effekt. Werkwoordsvormen die geen morfologisch feature krijgen doordat ze links in een geïnverteerde eindreeks staan of die vanwege de prefixgeneralisatie niet gerealiseerd mogen worden, krijgen een σ-vorm. In het Nederlands en Hoogduits zijn deze σ-vormen uitsluitend infinitieven, in het Interferentiefries tevens een paar onregelmatige participia. Het standaard-Fries en het Hoogduits kennen noch inversie, noch een participiaal prefix, en vertonen dan ook geen σPP-effekt.

[p. 39]

Literatuur

Abraham, W. (1994), ‘Kaynes Asymmetriehypothese und die Abfolge im V-Komplex’, Groninger Arbeiten zur Germanistischen Linguistik nr. 37, p. 19-46.

[p. 40]

Breuker, P. e.a. (1984), ‘Oer it lienen fan bûne morfemen út it Hollânsk yn it Westerlauwerske Frysk’, in: N.R. Århammer e.a. (red.), Miscellanea Frisica; In nije bondel Fryske stúdzjes, Assen: Van Gorcum.

Dikken, M. den (1989), ‘Verb Projection Raising en de analyse van het IPP-effect’, TABU 19-2, p. 59-75.

Haan, G. de (1990), ‘Grammatical borrowing and language change: the Dutchification of Frisian’, in: D. Gorter e.a. (eds.), Fourth International Conference on Minority Languages; Vol 1: General Papers, Clevedon: Multilingual Matters.

Haan, G. de (1995), ‘Recent changes in the verbal complex of Frisian’, te verschijnen in NOWELE 25, Festschrift N.R. Århammer.

Haan, R. de & J. Hoekstra (1993), ‘Morfologyske tûkelteammen by de leksikale útwreiding fan it Frysk’, It Beaken 55-1, p. 14-31.

Hoeksema, J. (1988), ‘A constraint on governors in the West-Germanic verb cluster’, in: M. Everaert et al (eds.), Morphology and modularity, Publications in language sciences 29, Dordrecht: Foris.

Hoekstra, E. (1994), Analysing linear asymmetries in the verb of Dutch and Frisian and their dialects, Working papers in the syntax of West-Germanic dialects, Amsterdam: P.J. Meertens Instituut.

Hoekstra, J. (1987), Ik hoop dat se de spigel net sille brekke; In ûndersyk nei taalgebrûk by frysktalige mafû-learlingen, onderzoeksverslag, Harlingen.

Kalma, D. (1950), ‘Sizze, to sizzen, sizzen. (Mienefoarm, ferhâldingsfoarm, tiidwurdfoarm), De Pompebl êdden XXI, p. 83-89.

Reuland, E. (1990), ‘Infinitieven in het Fries en de aard van functionele categorieën’, Interdisciplinair tijdschrift voor taal- en tekstwetenschap 9-4, p. 287-309.

Wolf, H. (1995a), Feroarings yn de Fryske tiidwurdlike einrige; In ûndersyk nei in tal resinte syntaktyske feroarings by Frysktalige jongerein, onderzoeksverslag Fryske Akademy, Leeuwarden.

Wolf, H. (1995b), ‘Ynvertearre tiidwurdkloften yn it Ynterferinsjefrysk’, Tydskrift foar Fryske Taalkunde 10-1, p. 1-11.

Wyngaerd, G. vanden (1994), ‘IPP and the structure of participles’, Groninger Arbeiten zur Germanistischen Linguistik nr. 37, p. 265-276.

Ytsma, J. (1995), Frisian as first and second language; Socio-linguistic and socio-psychological aspects of the acquisition of Frisian among Frisian and Dutch primary school children, diss. KUB, Leeuwarden: Fryske Akademy.