Tabu. Jaargang 25

[p. 209]

Extractie uit om-zinnen
Ron van Zonneveld

1. Inleiding

Om-zinnen zijn sterke eilanden, zo leert ons twintig jaar generatieve literatuur. Zwarts (1975) voert ter ondersteuning van deze overtuiging de gesterde zinnen (1) en (2) op, met het volgende commentaar (nummering en notatie gewijzigd): ‘In (1) the presence of om prevents NP-Preposing from extracting a subject NP. Likewise, WH-Movement of an object NP in (2) is excluded by the presence of the complementizer om.’ Het idee daarachter is dat ‘no element can be extracted across a non-null COMP’.

(1)	*Omdat de commissiei geacht werd [om ti een rapport uit te brengen]
(2)	*Hij vroeg wiei zij besloten hadden [om ti te benoemen]

In de loop van de jaren zijn er diverse verklaringen beproefd om zulke extractiefeiten af te leiden van een of andere diepe eigenschap van het syntactische systeem, zelfs de categoriale status van om is ter discussie gesteld -complementeerder ofwel prepositie- maar de stelling die al deze pogingen heeft gegenereerd, namelijk dat omzinnen eilanden zijn, is nimmer in twijfel getrokken. Tot voor kort. Van Schaik (1994) geeft een fraai overzicht van de lotgevallen van om in tal van publikaties, en zijn conclusie is dat om-zinnen helemaal geen sterke eilanden zijn, wat overigens niet meteen insluit dat de asterisken voor (1) en (2) mogen verdwijnen. Ironischerwijs krijgt Van Schaik hulp van Chomsky and Lasnik (1977, 455), die in een voetnoot Van Riemsdijk bedanken voor de observatie. Zin (3) zou correct zijn (een oordeel dat ik deel), en bovendien lastig voor het filter dat Chomsky and Lasnik aan de grammatica wilden toevoegen (het [for-to] filter).

(3)	Wiei heb je geprobeerd [om ti te verslaan]

Van Schaiks conclusie gaat vergezeld van een typologie van de om-zin, waarbij een genuanceerd beeld opdoemt. Extractie is soms mogelijk en soms niet, afhankelijk van de matrixcategorie die de om-zin subcategoriseert (V, A of N), en mogelijk ook van het soort constituent dat extractie ondergaat.

In deze squib zal ik een speciaal type van extractie uit om-zinnen aan de orde stellen, namelijk extractie uit om-zinnen die worden ingeleid door een expletief, KETTINGEN geheten (CHAINS, volgens Chomsky (1986)), en gevormd door het/er en een om-zin, type (4a). Op type (4b) ga ik niet in; (4b) dient geen ander doel dan aan te tonen dat het expletief ook niet noodzakelijk extractie blokkeert uit een KETTING met een finiete complementzin.

(4)

a.

Met wiei is het vervelend om ti je kamer te delen?

[p. 210]

b.	Met wiei ben je het zat dat je je kamer ti moet delen?

Type (4a) is interessant, omdat het een vorm van extractie vertoont die eigenlijk kwadratisch verkeerd zou moeten uitpakken, ten eerste omdat een om-zin al geen extractie zou toestaan, en ten tweede omdat een expletief extractie in de weg zou staan van wat dan ook uit de [EX,S]-KETTING gevormd door het expletief en de complementzin. Dit laatste inzicht kan toegeschreven worden aan Bennis (1986), en het wordt door velen gedeeld, recentelijk door Vikner (1995).

2. WH-extractie uit [EX,S]-KETTINGEN

Om te beginnen zal ik extractie uit V-KETTINGEN aan de orde stellen, om daarna het oog te laten vallen op A- en N-KETTINGEN. In (5a,b) is het een bevraagde PP die vooropgeplaatst is, ondanks het feit dat hij uit een om-zin komt die bovendien element is van een subject-KETTING. Noch om nog het expletief het blijken de verplaatsing te blokkeren. In (5c) is het een bevraagd object dat uit een KETTING naar voren is gehaald.

(5)	a.	Aan wiei kost het tijd om een verhaal ti te vertellen?
	b.	Aan wiei valt het niet mee om een kwestie ti uit te leggen?
	c.	Wiei lukt het maar niet om ti te spreken te krijgen?
	d.	?Wiei vergt het moed om ti de waarheid te zeggen?

Zonder te willen beweren dat zulke zinnen de schoonheidsprijs verdienen, komt het niet in mijn hoofd om ze van een ster te voorzien. Maar soms sla ik aan het twijfelen: als (5a-c) goed zijn, waarom is (5d) dan een stuk minder acceptabel? Ik heb geen idee. Een V-KETTING met de functie van prepositioneel object leent zich veel minder gemakkelijk tot extractie dan de subject-KETTING van (5), hetzelfde geldt voor extractie uit een direct object-KETTING, zie (7), en wederom weet ik niet wat daarachter zou kunnen steken.

(6)	a.	?Aan wiei hou je ervan om ti een verhaal te vertellen?
	b.	?Wiei waag je het er niet op om ti op dat project te zetten?
	c.	?Met wiei sta je erop om ti een onderhoud te hebben?

Extractie uit een direct object-KETTING, zie (7), gaat vervolgens weer even gemakkelijk als extractie uit een subject-KETTING.

(7)	a.	Wiei waag je het niet om ti in het doel te zetten?
	b.	Wiei verrek je het om ti nog langer het hoofd boven water te houden?
	c.	Met wiei vertikt zij het om ti in een commissie te zitten?

Naast V-KETTINGEN zijn er A- en N-KETTINGEN. Dat dergelijke KETTINGEN extractie toestaan is af te leiden uit respectievelijk (8) en (9).

[p. 211]

(8)	a.	Met wiei is het leuk om ti samen te werken?
	b.	Waari is het leuk om ti naartoe te fietsen?
	c.	Met wiei ben je het zat om je kamer ti te delen?
(9)	a.	Met wiei is het een eer om ti van mening te verschillen?
	b.	Aan wiei is het mijn beurt om een verhaal ti te vertellen?
	c.	Aan wiei ben jij aan de beurt om een verhaal ti te vertellen?

3. Lange relativisering

In de vorige paragraaf is twijfel gezaaid aan het eilandkarakter van om-zinnen door te laten zien dat bevraagde constituenten de om-zin kunnen verlaten, zelfs als deze element is van een KETTING. Deze vorm van WH-extractie doet zich ook voor bij zogenaamde ‘lange relativisering’ (long relativization, volgens Smits (1988). Ik kan daar in deze squib verder geen aandacht aan besteden, maar het gaat om relatieve zinnen van het volgende type:

(10)	a.	een man die het me maar niet lukt om te spreken te krijgen (vgl. (5c))
	b	?een kind aan wie ik ervan hou om een verhaal te vertellen (vgl. (6a))
	c.	een vrouw met wie het leuk is om samen te werken (vgl. (8a))
	d.	een heer met wiei het een eer is om ti van mening te verschillen (vgl. (9a))

Ook in deze context doet een vooropgeplaatst indirect object -(10b)- wat stroever aan dan de overige gevallen. Wederom zou ik willen erkennen dat zulke zinnen niet fraai zijn, maar dat is een kwestie van esthetiek, of van stilistiek. De grammaticaliteit van zulke relatieve zinnen lijkt mij boven elke twijfel verheven.

4. Conclusie

Van Schaik (1994) heeft gelijk door twijfel te zaaien aan twintig jaar generatieve traditie: om-zinnen zijn geen sterke eilanden.

Bibliografie

Bennis, Hans (1986) Gaps and Dummies. Dordrecht.

Chomsky, Noam and Howard Lasnik (1977) ‘Filters and Control’. In: Linguistic Inquiry 8-3, 425-504

Chomsky, Noam (1986) Knowledge of Language. New York.

Schaik, Frank van (1994) Extractie uit om-zinnen. Doctoraalscriptie Nederlandse Taalkunde, Rijksuniversiteit Groningen.

[p. 212]

Smits, Rik (1988) The Relative and Cleft Constructions of the Germanic and Romance Languages. Dordrecht.

Vikner, Sten (1995) Verb Movement and Expletive Subjects in the Germanic Languages. New York / Oxford.

Zwarts, Frans (1975) ‘Some remarks on the linear cycle in Dutch syntax. Ongepubliceerd.