Tabu. Jaargang 25

[p. 201]

Twee tendensen in naamvalsparadigmata
Fred Weerman

1 Inleiding

Dat er regelmaat zou zitten in de vormen van naamvalsrijen klinkt de doorsnee taalgebruiker (en vooral taalleerder) vermoedelijk erg onwaarschijnlijk in de oren. Voorzover ik weet, hebben ook taalkundigen niet veel regelmaat kunnen ontdekken in naamvalsparadigmata. Soms wordt wel eens gewezen op de tendens dat nominatief en accusatief een vergelijkbare vorm hebben (vgl. (1)). Een enkele maal wordt de tendens genoemd dat de nominatief de vorm zonder casus-affix is, terwijl accusatief, datief en genitief wel zo'n affix zouden hebben (vgl. (2)).

(1)	Nominatief-accusatief-symmetrie
	Nominatief en accusatief hebben dezelfde vorm
(2)	Nominatief-accusatief-asymmetrie
	Nominatief heeft geen casus-affix, accusatief (datief en genitief) wel

De tendens in (1) stemt overeen met de gedachte in veel generatief werk dat nominatief en accusatief in die zin gelijk zijn dat ze beide structurele casus representeren. De tendens in (2) doet denken aan de opvatting die je in generatief werk ook wel eens hoort, namelijk dat de nominatief de ‘default’ is.

Het aardige is dat (1) en (2) strijdig met elkaar zijn. Dit lijkt koren op de molen van de doorsnee taalgebruiker die concludeert dat er geen regelmaat is, maar is vooral een uitdaging voor de taalkundige. Wie in handboeken de systematiek van naamvalrijtjes in bijv. (eerdere stadia van) de Germaanse talen probeert te ontdekken, zal zien dat er èn voor (1) èn voor (2) veel empirische steun is. Het is ook niet zo dat talen ofwel (1) ofwel (2) volgen. Kortheidshalve beperk ik me hier tot enkele Middelnederlandse voorbeelden.

(3)		‘de man’	‘de gift’	‘het brood’
	NOM	die man	die gift	dat brood
	GEN	dies mans	dier gifte	dies broods
	DAT	dien manne	dier gifte	dien broods
	ACC	dien man	die gift	dat brood

De rij van ‘de man’ demonstreert, althans voor de determinatoren, de asymmetrie van (2), terwijl tegelijkertijd ‘de gift’ en ‘het brood’ de symmetrie van (1) laten zien. Waarom kunnen (1) en (2) tegelijkertijd in een taal voorkomen?

Als we deze vraag willen beantwoorden, lijken er twee wegen mogelijk: ofwel we herleiden (2) tot een bijzonder geval van (1) ofwel (1) is een bijzonder geval van

[p. 202]

(2). Volgens mij zijn er goede argumenten om (2) als basaal en (1) als afgeleid te beschouwen. Laten we daarom eerst preciezer kijken naar (2).

2 De nominatief-accusatief-asymmetrie

De tendens in (2) stelt de nominatief niet alleen tegenover de accusatief, maar ook tegenover de datief en de genitief. Dit patroon (accusatief etc. en bloc tegenover de nominatief) vinden we op allerlei punten terug. Ik bespreek er hier een paar.

De eerste kwestie is dat de functionele informatie die bij objecten op de objecten zelf morfologisch zichtbaar wordt (het casus-affix), bij het argument dat in de nominatief staat nu juist op het werkwoord zichtbaar wordt: de agreementmorfologie. Het werkwoord (in de Germaanse talen) congrueert in getal (vaak) morfologisch zichtbaar met het subject, niet met het direct object en/of het indirect object. De accusatief etc. staan en bloc tegenover de nominatief.

Zoals bekend staan talen met morfologische casus soms ook toe dat een nietnominatieve DP subject wordt. Doorgaans wordt voor dit verschijnsel verwezen naar het IJslands, maar ook een Middelnederlands voorbeeld als (4) kan dit illustreren.

(4)	den coninc gedachte sire vrouwen

Het interessante is dat indien een niet-nominatief subject (doorgaans datief, maar soms ook accusatief) verschijnt, het werkwoord juist geen getalscongruentie vertoont, zoals bij een nominatief subject, maar onveranderlijk in de derde persoon enkelvoud staat. De accusatief etc. staan en bloc tegenover de nominatief.

Een volgend punt betreft selectie. Als de nominatieve vorm inderdaad de vorm is zonder affix (zonder functionele informatie), dan is het onmogelijk om een nominatief te selecteren (onder de aanname dat niet geselecteerd wordt voor de afwezigheid van informatie). Omdat een DP met accusatief, datief of genitief wel zo'n affix heeft (en dus functionele informatie bevat) moet het wel mogelijk zijn om te selecteren voor een dergelijke DP. Voor zover ik weet, komt deze voorspelling uit. Werkwoorden kennen in het ongemarkeerde geval aan een argument de accusatief toe, maar kunnen een datiefobject of een genitiefobject selecteren (vgl. het object in (4)). Middelnederlandse preposities kunnen accusatief of datief selecteren:

(5)	a.	So quam Brune in die riviere
	b.	Bruun die lach in der ryvieren

Volgens Van Riemsdijk (1983) kennen adjectieven in het ongemarkeerde geval datief en kunnen ze een genitief selecteren, vgl. (6):

(6)	a.	Ein ihm ungeläufiges Wort (Van Riemsdijks (7))
	b.	Der seiner Freundin überdrüssige Student (Van Riemsdijks (9))

[p. 203]

Kortom, selectie voor accusatief etc. bestaat, terwijl er niet geselecteerd wordt voor de nominatief. De accusatief etc. staan en bloc tegenover de nominatief.

Kijken we tot slot naar het verschijnsel van casusverdringing in relatieve constructies. In relatieve bijzinnen ontmoeten de casuseigenschappen die opgelegd worden door de matrixzin en de casuseigenschappen die opgelegd worden door de bijzin elkaar bij het relatieve pronomen. Dit is schematisch weergegeven in (7):

(7)	[CP ....	V ....	[DP	Ni	[CP	RELi ...	V ......		ti ...]]]
		⌞	CASE	⌟		?	⌞	CASE	⌟

Wat gebeurt er als de casuseigenschappen van de matrix botsen met die van de relatieve zin? In dat geval blijken talen verschillende strategieën te hanteren. In de oudere stadia van de Germaanse talen kunnen we observeren, zoals recentelijk beschreven door Pittner (te verschijnen), dat onder bepaalde voorwaarden de casus toegekend aan het hoofd (N in (7)) wordt overgenomen door het relatieve woord (REL). Deze casusverdringing volgt een speciaal patroon:

(8)	a.	Inherente casus verdringt de accusatief
	b.	Inherente casus verdringt de nominatief
	c.	Accusatief verdringt de nominatief

Als REL in overeenstemming met de eisen van de bijzin in de nominatief zou moeten staan, en de matrix vereist accusatief of inherente casus, dan moet de nominatief dus het loodje leggen. De nominatief verliest altijd. De accusatief etc. staan en bloc tegenover de nominatief.

Het laatste voorbeeld laat trouwens tegelijkertijd zien dat er in de groep nietnominatief een wezenlijke differentiatie zit: volgens (8a) verdringt de inherente casus ook de accusatief. Het is aannemelijk dat dat rechtstreeks volgt uit het feit dat deze casus inherent is, dat wil zeggen lexicaal-gebonden zodat ze daarom per se niet verloren mag raken. Daarmee komen we bij de volgende structuur voor het casussysteem van verbale argumenten (gemakshalve laat ik hier buiten beschouwing dat ‘inherent’ eigenlijk weer opgesplitst moet worden):

(9)	Nominatief
		Accusatief
	Casus
		Inherent

Deze structuur brengt de asymmetrie tussen nominatief en niet-nominatief tot uitdrukking. Nominatief is een default ten opzichte van Casus in de zin dat het minder informatie bevat (geen speciaal casus-affix). Accusatief is de default ten opzichte van Inherent: de informatie onder Inherent is lexicaal bepaald.

[p. 204]

3 Nominatief-accusatief-symmetrie

Het zal inmiddels duidelijk zijn in welke richting we moeten zoeken voor de (ogenschijnlijke) symmetrie(-en) tussen nominatief en accusatief: ze zijn in zoverre gelijk dat ze beide de default zijn ten opzichte van de zusterknoop in de hiërarchie in (9).

Laten we Pinker (1984) volgen in de gedachte dat kinderen alleen tot de conclusie kunnen komen dat er een casusparadigma is als daarvoor morfologische evidentie bestaat. Anders gezegd, een knoop in schema (9) wordt alleen ontwikkeld (d.w.z. uitgesplitst) indien daar morfologische evidentie voor is.

Welke minimale evidentie is vereist om Casus in (9) uit te splisten in Accusatief en Inherent? Morfologische evidentie voor Accusatief helpt niet: omdat Accusatief de default is, vertelt deze informatie niet meer dan dat Casus gelexicaliseerd is. Cruciaal voor de uitsplitsing is morfologische evidentie voor de lexicaal gebonden casus. Sterker, uit de aanwezigheid van het gemarkeerde geval kan geconcludeerd worden dat het ongemarkeerde geval ook moet bestaan. Het accusatief-affix kan dus aanwezig maar leeg zijn dankzij de aanwezigheid van een niet-leeg inherent casus-affix. Een taal die dus al dan niet gedwongen (bijv. in een deflexie-proces) zuinig moet zijn met lexicale affixen kan met alleen inherente casus een onderscheid tussen nominatief, accusatief en inherente casus maken. De keerzijde is dat als de inherente casus het loodje legt het casussysteem als geheel verdwijnt.

We kunnen nu concluderen dat de symmetrie tussen de nominatief en de accusatief van bijv. die gift en dat brood in (3) alleen bestaat aan de oppervlakte. De nominatief is als in (10a), de accusatief als in (10b).

(10)	a.	STAM
	b.	[[STAM] øACC]

Merk op dat we hiermee preciezer dan (1) voorspellen hoe de ogenschijnlijke symmetrie tussen nominatief en accusatief vorm krijgt: er kan alleen symmetrie zijn waar er geen lexicaal casus-affix is. Voor zover ik weet klopt dat niet alleen voor de voorbeelden in (3). Voordat de lezer een tegenvoorbeeld noemt, bedenke hij dat een ogenschijnlijk nominatief-suffix in een fuserende taal ook geanalyseerd kan worden als bijv. vertegenwoordiger van een getalskenmerk.

Bibliografie

Pinker, S. (1984), Language Learnability and Language Development, Harvard University Press, Cambridge.

Pittner, K. (te verschijnen), ‘The Case of German Relatives’, The Linguistic Review.

Riemsdijk, H. van (1983), ‘The Case of German Adjectives’. In: F. Heny & T. Richards (eds.), Auxiliaries and Related Puzzles, Reidel, Dordrecht, 223-252.