Tabu. Jaargang 25

[p. 137]

Lili, lulu, & [wowo]
Dicky Gilbers

Het belangrijkste argument voor de introductie van feature geometrieën (o.a. Clements 1985, McCarthy 1988) is dat de natuurlijkheid van een fonologisch proces afgeleid kan worden uit de eenvoud waarmee het beschreven kan worden in het model. Een adequate verantwoording voor de natuurlijkheid van allofonische variatie is dan ook vaak exemplarisch in papers over deze hiërarchisch gestructureerde segmentrepresentaties. Om een voorbeeld te geven: de optionele assimilatie van de articulatieplaats van /n/ in inpakken [ɪmpαkən], invetten [ɪɱvɛtən] en inkopen [ɪŋkopən] aan die van de aangrenzende obstruent kan generaliserend beschreven worden, indien alle plaatskenmerken in het model gerepresenteerd worden als een eenheid, apart van alle andere kenmerken. De identieke plaatskenmerken van de nasaal en /p/, /v/ of /k/ kunnen vervolgens verklaard worden door middel van spreiding van de plaatsknoop van de obstruent naar /n/ (zie 1).

Aanhangers van deze modellen claimen dat fonologische processen door middel van spreiding of delinking van associatielijnen tussen de verschillende niveaus in het model beschreven kunnen worden. Als restrictie op het spreiden geldt dat associatielijnen niet doorkruist mogen worden (Line Crossing Prohibition (LCP)).

Latere verfijningen van de geometrieën, o.a. in onderspecificatie theorie (zie o.a. speciale aflevering Phonology 5.2 1988) geven een verdere hiërarchische indeling van de plaatsknoop te zien, waarbij niet alle kenmerken ingevuld zijn in de onderliggende representatie van een segment. Eén van de redenen hiervoor is dat men in verschillende talen wel co-articulatieprocessen aantrof waarbij vocalen elkaar beïnvloeden met tussenkomst van consonanten (denk aan vocaalharmonieprocessen in het Turks en het Hongaars), maar geen processen waarbij consonanten elkaar beïnvloeden met tussenkomst van vocalen. De /n/ in inpakken past zich wel aan aan de plaats van articulatie van /p/, maar /n/ in in-

[p. 138]

operatief niet. Om een verantwoording mogelijk te maken voor dit verschil in gedrag wordt in de aangepaste feature geometrie in (2) een onderscheid gemaakt tussen typische consonantkenmerken, zoals [anterieur] en [coronaal] (primaire plaatskenmerken) en typische vocaalkenmerken, zoals [laag] en [rond] (secundaire plaatskenmerken).

In het ondergespecificeerde model in (2) worden de secundaire kenmerken onderliggend niet ingevuld voor consonanten. De claim is dat deze secundaire kenmerken niet bijdragen aan de contrastiviteit van een segment, omdat met behulp van slechts primaire plaatskenmerken alle consonanten van elkaar te onderscheiden zijn. Omdat de secundaire kenmerken voor consonanten niet ingevuld zijn, is spreiding van vocaalkenmerken tussen vocalen met tussenkomst van consonanten mogelijk zonder schending van de LCP. Pas aan het eind van de derivatie worden de secundaire plaatskenmerken van een consonant ingevuld. Deze kunnen worden bepaald door de omgeving. Zo is de [l] in Lili ongerond en die in Lulu gerond, hetgeen verklaard wordt door spreiding van het secundaire (vocaal) kenmerk [rond] van /u/ naar het dominerende niveau van de voorafgaande liquid. Aangezien /ɪ/ ongerond is, blijft /l/ in Lili ongerond.

Bij vocalen ligt het anders. De primaire plaatskenmerken liggen bij de vocalen vast en zijn dus wel ingevuld. Alle vocalen zijn immers [-anterieur] en [-coronaal], onafhankelijk van de omgeving. Deze invulling maakt duidelijk dat spreiding van consonantkenmerken tussen consonanten met tussenkomst van een vocaal onmogelijk is vanwege schending van de LCP.

Consonantharmonie mag dan als fonologisch proces niet in talen worden aangetroffen; in kindertaal en in versprekingen komen realisaties als [pɪp] voor kip wel degelijk voor. In mijn data trof ik onder andere de gevallen van consonantharmonie in (3) aan, die met behulp van een ondergespecificeerd segmentmodel als in (2) niet beschreven kunnen worden. De beschrijving ervan is onmogelijk zonder schending van de LCP.

[p. 139]

(3)	Consonantharmonie in kindertaal (Steven 2;1 - 2;11):
	orgel	[xɔxo]
	hiep hiep	[pipip]
	Loewie	[luli]
	jullie	[lœli/lyli]

In kindertaal is echter ook een proces waarneembaar waarvoor de verantwoording binnen het geometrische model tot een fundamenteler probleem voor de theorie leidt. Het gaat hier om ronding in de omgeving van /l/, een proces dat één van de belangrijkste argumenten voor feature geometrieën, namelijk de adequate verantwoording voor de natuurlijkheid van allofonische variatie, ondermijnt. Dit proces kan o.a. worden geobserveerd in de articulatie van vocaal-/l/-opeenvolgingen in eerste-taalverwervingsdata. Steven (1;8) realiseerde appel als [apo:w] en ezel als [o:zo:w]. Vergelijkbare data trof ik aan in het kindertaalcorpus in Fikkert (1994).

(4)		Ronding in de omgeving van [l]:
	uit corpus Fikkert:			data Steven:
	bal		[bo]	kameel	['kamow]
	bal		[bau]	ezel	[ozow]
	kasteel		['tas'te:u]	appel	[apow]
	struisvogel		['tœys'fo:χo:]	l	[ow]
	wortel		['to:tɔ]	lala	[wowo]
	winkel		[hɪŋkɔ]	navel	[navo]
	vogel		['fo:χo:]
	kameel		[me:uw]
	allemaal		['a:ləmau]

Waarom zijn deze data zo interessant? Zoals hierboven gesteld, wordt het geometrische model in de literatuur gemotiveerd op basis van een adequate beschrijving van allofonische variatie. De beïnvloeding van segmenten onderling wordt verklaard door spreiding van onderdelen uit de geometrie tussen adjacente segmenten. Het probleem nu voor een verantwoording van het rondingseffect in (4) binnen het geometrische model in (1) is gelegen in het feit dat /l/ volgens alle gangbare feature matrices [-rond] is.

In een woord als navel wordt geen enkel segment gekarakteriseerd als rond. Met andere woorden, de gerealiseerde ronde vocaal in [navo] is noch te verklaren als het resultaat van een spreidingsoperatie in de feature geometrie, noch als het resultaat van een of andere fusie van kenmerken.

Moeten we dan overwegen /l/ als [+ rond] te karakteriseren? Nee, dit leidt tot een verlies in verklarende waarde wat betreft allofonische variatie tussen de [l]-en in Lili en Lulu, welke verklaard wordt uit de kenmerken van de adjacente vocaal. Verder leidt een specificatie van secundaire plaatskenmerken voor /l/ tot problemen bij de verantwoording van vocaalharmonieprocessen. We kunnen ook

[p. 140]

niet stellen dat [rond] dan maar als wijzekenmerk moet worden opgevat, omdat zo'n aanpassing een generaliserende verantwoording van vocaalharmonie onmogelijk maakt. In veel vocaalharmonieprocessen spreidt [rond] met andere plaatskenmerken, zoals [achter], mee.

Een mogelijke oplossing is ronding door /l/ te ordenen na het in kindertaal veel voorkomende proces van liquid-glide substitutie (zie Gilbers en Van der Linde 1994). Neem als voorbeeld Stevens realisatie van ezel als [ozow] (2;0). Nadat /l/ gesubstitueerd is door de geronde (!) glijder [w], kan vervolgens spreiding van het secundaire plaatskenmerk [rond] naar de voorafgaande vocaal plaatsvinden. Het is niet vreemd om, in tegenstelling tot /l/, voor de glijder wel secundaire plaatskenmerken toe te staan, aangezien glijders (halfvocalen) een tussenpositie innemen tussen consonanten en vocalen. In het voorbeeld ezel [ozow] vindt vervolgens vocaalharmonie plaats.

Een probleem voor deze analyse is dat een ordening van regels noodzakelijk is, terwijl men in de autosegmentele fonologie juist graag van de regelordening uit de standaardtheorie af wilde. Zonder regelordening is het bijvoorbeeld niet duidelijk hoe de eerste [o] in (5d) aan het kenmerk rond komt. Dit kenmerk deelt [o] in (5c) met [w]. Aangezien de eigen secundaire plaatskenmerken niet gedeleerd kunnen worden, houdt spreiding van [rond] van [w] naar beide vocalen een schending van de LCP in. Een ander probleem is dat het resultaat van ronding altijd de geronde tegenhanger van de onderliggende vocaal zou moeten opleveren. Dit is echter niet het geval. Soms wordt bijvoorbeeld een sjwa als [u] gerealiseerd, dan weer als [o].

Tegenvoorbeelden voor bovenstaande analyse vormen data waarin ronding plaatsvindt, maar waarin /l/ ook gerealiseerd wordt. De rondingseigenschap zit dan dus wel degelijk in /l/ zelf. Ik kwam enkele van deze mogelijke tegenvoorbeelden tegen: sleutel [sløtul], krokodil [titytyl] (Fikkert 1994, p.294). Deze laatste realisaties kunnen echter ook het gevolg zijn van vocaalharmonie.

[p. 141]

Een fonetische verklaring is eenvoudiger: het rondingseffect, ook wel l-vocalisatie genoemd, wordt teweeggebracht door de fonetische kenmerken van de gevelariseerde [ł], een allofoon van de abstracte, onderliggende /l/. Ronding door /l/ kan daarmee echter niet als een fonetisch probleem door de fonoloog worden afgedaan, omdat juist andere allofonische (fonetische) variatie wel degelijk door middel van een spreidingsoperatie in het model wordt verantwoord en zelfs als motivatie voor de autosegmentele representatiewijze wordt gepresenteerd.

Bibliografie

Clements, G. (1985) The Geometry of Phonological Features, in: Phonology Yearbook II, 225-252.

Fikkert, P. (1994) On the acquisition of prosodic structure. HIL Diss. 6, Dordrecht: ICG Printing.

Gilbers, D. & K. van der Linde (1993) Slippin' and Slidin' on the Sonority Scale, in: E.V. Clark (Ed), The Proceedings of the 25th Annual Child Language Research. Stanford.

McCarthy, J. (1988) Feature Geometry and Dependency: A Review, in: Phonetica 43, 84-108.