Tabu. Jaargang 21

[p. 67]

Over de syntaxis van Middelnederlandse rijmteksten
Evert van den Berg^*

0 Inleiding

Onder de beoefenaren van de studie van de Middelnederlandse syntaxis is er discussie over de vraag in hoeverre Middelnederlandse rijmteksten een juist beeld geven van ‘het’ Middelnederlands. Zo maken Van der Horst (1984), Duinhoven (1988) en Weerman (1989) geen principieel verschil tussen poëzie en proza, maar Gerritsen (1987) beperkt zich tot prozateksten met als argument dat rijm en ritme tot allerlei onkontroleerbare afwijkingen konden leiden van wat ‘normaal’ was. In deze bijdrage wil ik onderzoeken, in hoeverre een drietal verschijnselen dat alleen in rijmteksten te vinden lijkt te zijn (absolute zekerheid heeft men uiteraard nooit), verantwoord kan worden binnen het regelsysteem zoals dat voor prozazinnen geldt. De achterliggende gedachte hierbij is, dat een dichter mogelijk vrijer met zijn taal omspringt dan een normale taalgebruiker, maar dat zijn speelruimte beperkt is, omdat het anders onbegrijpelijk wordt. Dat geldt zeker voor dichters van werken die veelal voorgedragen of voorgelezen werden, zoals Middelnederlandse epische werken.

Interessant is nu de vraag, welke regels en/of principes voor overtreding in aanmerking kwamen. Men mag immers aannemen, dat een principe moeilijker te schenden is, naarmate het ‘centraler’, fundamenteler is. Vanuit dat gezichtspunt is deze bijdrage opgezet. Eerst bespreek ik relevante aspekten van de Middelnederlandse syntaxis, om daarna enige konstrukties door te lichten die alleen in rijmteksten aangetroffen zijn.

* Bij het schrijven van dit artikel heeft Joop van der Horst mij geholpen door kritische kanttekeningen te maken bij een eerdere versie.

1 Het Middelnederlands als SOV-taal

Zoals bekend is het Engels een SVO-taal. Dat houdt in, dat het direkt objekt zich onderliggend en vaak ook in de uiteindelijke volgorde onmiddellijk rechts van het werkwoord of van de werkwoordelijke cluster ophoudt:

(1)	I have seen a man

Het Engels kent ook het verschijnsel prepositiestranding: in relatiefzinnen en in vraagzinnen kan het voorzetsel alleen achter blijven:

(2)	the picture I looked at
(3)	what do you think about

[p. 68]

Inmiddels niet meer zo recente inzichten relateren deze gegevens aan de notie ‘eenheid van regeren’: werkwoorden regeren in het Engels naar rechts, wat onder meer inhoudt dat ze kasus naar rechts toekennen, en hetzelfde is het geval met voorzetsels. Prepositiestranding is nu mogelijk als de betrokken PP door zijn werkwoord geregeerd wordt, er een nauwe relatie mee onderhoudt.

Dat is wel het geval met o.a. inherente bepalingen en voorzetselvoorwerpen (zie 2 resp. 3), maar niet met tijdsbepalingen, die bepalingen bij de hele zin zijn:

(4)	*the lecture I slept during

In het Nederlands liggen de zaken anders. Deze taal is een SOV-taal (de plaats van de persoonsvorm in hoofdzinnen komt verderop ter sprake):

(5)	ik heb een man gezien

Gezien het voorgaande zal het duidelijk zijn, waarom prepositiestranding hier slechte resultaten oplevert, want het werkwoord regeert naar links en het voorzetsel naar rechts. Met andere woorden, ze ‘kijken verschillende kanten op’:

(6)	*wie heb jij aan - gedacht (vgl. aan wie)
(7)	*de partij die jij op - gestemd hebt (vgl. op die partij)

Echter, het Nederlands heeft naast preposities ook postposities, die als komplement een zgn. r-woord (er, hier, daar, waar) hebben; de kombinatie staat traditioneel bekend als voornaamwoordelijk bijwoord: hiermee, daaraan, eronder, waardoor. En hier is stranding wel mogelijk, omdat er een eenheidvan richting van regeren is:

(8)	waar heb jij - aan gedacht (vgl. waaraan)
(9)	de partij waar jij - op gestemd hebt (vgl. waarop)

Overigens, de vraag welke voornaamwoordelijke bijwoorden voor splitsing in aanmerking komen, verdient nader onderzoek. Waarom bijv. splitsen middelbepalingen wel en hoedanigheidsbepalingen niet, terwijl beide predikaatsbepalingen zijn:

(10)	het mes waar ik het brood - mee sneed
(11)	*de blokletters waar hij zijn brief - in schreef

Maar omdat dit probleem voor deze bijdrage niet van direkt belang is, laat ik het verder buiten beschouwing.

Tot dusverre heb ik weinig nieuws gepresenteerd. Wie het naadje van de kous wil weten, kan terecht bij Koster (1987, hoofdstuk 4). Maar hoe liggen de zaken in het Middelnederlands?

[p. 69]

Op het eerste gezicht is het niet duidelijk, of deze taal een SOV- of een SVO-taal is. Immers, zowel (12a) als (12b) representeren zeer gebruikelijke konstrukties:

(12)	a	ic hebbe enen man ghesien
(12)	b	ic hebbe ghesien enen man

Er zijn echter redenen om aan te nemen, dat we hier onderliggend met een SOV-taal te maken hebben. Ik beperk me tot een tweetal samenhangende argumenten, en verwijs verder naar MVS (hoofdstuk 2) en Weerman (1989).

Evenals het hedendaagse Nederlands kent het Middelnederlands scheidbaar samengestelde werkwoorden, en als het een SOV-taal was, mag men er evenals in het moderne Nederlands de onderliggende plaats van het betrokken partikel onmiddellijk voor die van het werkwoord zoeken: ze vormen naar de betekenis immers een eenheid (zie Koster 1975). In de eerste plaats nu bevindt het zich daar doorgaans ook in de oppervlaktestruktuur. Zo vindt men in MNW (I, 205) onder afbernen/afberren in zinnen met minstens één werkwoord achterin de zin (dus in bijzinnen en hoofdzinnen met een samengesteld gezegde) het partikel af/of/ave tien keer direkt voor het werkwoord of de werkwoordelijke eindgroep en slechts één keer elders.

Bovendien, in het Middelnederlands kan, anders dan nu, het partikel ook in de uitloop van de zin verschijnen:

(13)	want het sal sugen dat etter ute (Van Loey 1976: 64)
(14)	de longere die welcke haelt in den wint ter nesen ende ter monde (id.)

Maar voorzover ik heb kunnen nagaan, heeft het in het middenstuk van de zin een vaste plaats, namelijk onmiddellijk voor de werkwoordelijke eindgroep (als in 16a), terwijl de plaatsing in de uitloop vrijer is. Dat wijst er eveneens op, dat de laatste positie afgeleid en de eerste de onderliggende is.

In hoofdzinnen wordt de persoonsvorm naar voren verplaatst en blijft het partikel achter:

(15)	a	dat het huis vorige week afbrandde
(15)	b	het huis brandde vorige week af -
(16)	a	men sal hem sijn goet afberren saen
(16)	b	ende berren we dese porte ave -

Die komt dan op de plaats terecht die in bijzinnen veelal door het inleidende voegwoord dat ingenomen wordt. Voor het Middelnederlands is dat goed aannemelijk te maken door naar de plaats van onbeklemtoonde voornaamwoorden te kijken. Deze hechten zich namelijk in hoofdzinnen aan de persoonsvorm, in bijzinnen aan het voegwoord (zie Weerman (1989: 15):

[p. 70]

(17)	nu moetene onse vrouwe bewaren
(18)	datten God niet en spaert

Dat wijst erop, dat we met eenzelfde syntaktische positie voor voorpersoonsvorm en onderschikkend voegwoord te maken hebben, temeer daar de aanwezigheid van de een die van de ander uitsluit.

Tenslotte, vóór persoonsvorm resp. voegwoord in hoofd- resp. bijzinnen kan evenals in het moderne Nederlands nog een zinsdeel terecht komen. In bijzinnen is dat steeds een wh-konstituent, een vragend of een betrekkelijk zinsdeel; in hoofdzinnen kunnen dat allerlei zinsdelen zijn:

(19)	(en rike man) dis coren dat wale gheract was op den velde (MVS 77)
(20)	(ende vertelden hem) hoe dat Pylatus hadde don doeden liede van din lande (id.)
(21)	van dichten comt mi cleine bate (id. 78)
(22)	(dat ghemakt es dats (=dat is) in hem en (=een) leven (MVS 58)

In zinnen als (19) en (20) wordt het voegwoord overigens in de meeste gevallen weggelaten:

(23)	(Moyses hi bescreef u in die wet) hoe - men de kinder soude besniden (id. 77)

Tot zover de bespreking van de voor deze bijdrage relevante syntaktische verschijnselen. De vraag is nu, in hoeverre het hier geschetste beeld klopt met de dichterlijke feiten.

2 Enige rijmtekstkonstrukties

2.1 Non-V2-verschijnselen

De eerste konstruktie die ik aan de orde wil stellen, wordt gerepresenteerd door (24) en (25):

(24)	een water dat hi liden soude (MVS 55)
(25)	met Firapeel datsi ghinghen (id.)

Deze zinnen, die als onafhankelijke zinnen (‘hoofdzinnen’) geïnterpreteerd moeten worden, onderscheiden zich op twee punten van ‘normale’ hoofdzinnen van het type (21): de persoonsvorm is niet naar voren verplaatst en de plaats waar die anders figureert, wordt ingenomen door het onderschikkend voegwoord dat. Dergelijke zinnen heb ik niet in proza aangetroffen, maar dat hoeft niet te betekenen, dat ze niet tot de gesproken taal behoord hebben. Immers, in het moderne Nederlands bestaan ze nog, zij

[p. 71]

het met een zeer beperkte gebruiksmogelijkheid: we kennen ze alleen nog als uitroepende zinnen:

(26)	gelachen dat we hebben
(27)	een mensen dat er waren

We mogen daarom veronderstellen, dat de spreektaal ze wel gekend heeft, maar dat ze om onduidelijke redenen niet in proza overgeleverd zijn. Een reden zou kunnen zijn, dat ze destijds al een gemarkeerde konstruktie vertegenwoordigden, waarvan de betekenis niet in de prozastijl paste; een andere mogelijkheid is, dat we al in het Middelnederlands met een archaïsme te maken hebben. Maar deze mogelijkheden vallen bij gebrek aan inzicht in de historische ontwikkelingen niet te verifiëren. In ieder geval hebben we te maken met een konstruktie die binnen het gegeven kader te verantwoorden is.

De tweede konstruktie is iets verder verwijderd van het hedendaagse Nederlands:

(28)	na sine werken hi loen ghewan (MVS 55)
(29)	achter die ploech die cnape lach (Weerman 1989: 183)

Zinnen als deze, die ook in het Oud- en Middelhoogduits voorkwamen (zie Weerman 1989: 179-184), komen in zoverre met (24) en (25) overeen, dat de persoonsvorm niet naar voren verplaatst is zoals dat in onafhankelijke zinnen het geval is, maar ze verschillen daarin daarvan, dat de plaats die die anders inneemt, leeg is. Met Weerman analyseer ik dergelijke zinnen als (28a):

(28)

a

na sine werken φ hi loen ghewan

Met andere woorden, er heeft wel vooropplaatsing van een eerste zinsdeel plaatsgevonden, maar geen persoonsvormvooropplaatsing. Dit zinstype is door Van der Horst (1984) uitvoerig besproken; hij meent in deze volgens hem al in de dertiende eeuw verouderde konstruktie een tussenvorm tussen zuivere hoofd- en zuivere bijzin te zien: ‘Er zijn graden van bijzinnigheid.’ Weerman (1989) echter ziet er slechts relikten in uit een periode dat de tweede plaats in de zin nog niet lexikaal gevuld hoefde te zijn en verantwoord het voorkomen en de verdwijning ervan in een hier niet verder te bespreken theorie.

In ieder geval kunnen we konstateren, dat beide in deze subparagraaf besproken typen volledig met de hiervoor gegeven regels afgeleid kunnen worden. Met andere woorden, ze waren ‘grammatikaal’.

2.2 P-stranding in het Middelnederlands en het Freezing Principle

Dat ligt anders bij zinnen als (30) en (31):

(30)	daer si yet en twint beruert mocht wesen ave (MNW I, 203)

[p. 72]

(31)	hier mach men vele merken an (MNW III, 427)

In deze zinnen staat het tweede deel van een gesplitst voornaamwoordelijk bijwoord, een postpositie, rechts van de werkwoordelijke eindgroep in de uitloop van de zin. Deze positie vormt een probleem voor de theorie. Enerzijds bevestigt de mogelijkheid van postpositiestranding weliswaar de hypothese dat het Middelnederlands een SOV-taal was (zie hiervoor), maar anderzijds kan stranding alleen vanuit de onderliggende positie van het betrokken zinsdeel, en niet vanuit afgeleide posities (zie Koster 1987: 172-201). Vergelijk de volgende zinnen:

(32)	a	ik heb met veel plezier aan mijn werk gedacht
(32)	b	waar heb ik met veel plezier aan gedacht
(33)	a	ik heb aan mijn werk met veel plezier gedacht
(33)	b	?? waar heb ik aan met veel plezier gedacht
(34)	a	ik heb met veel plezier gedacht aan mijn werk
(34)	b	*waar heb ik met veel plezier gedacht aan

Als we aannemen dat voorzetselvoorwerpen, die een nauwere band met het werkwoord hebben dan tijdsbepalingen, in het onderliggende volgorde daar dichterbij staan, en als we aannemen dat in SOV-talen alle zinsdelen (misschien met uitzondering van objektszinnen) onderliggend voor het werkwoord staan, is in (32b) waar vanuit de onderliggende positie naar voren verplaatst, en in (33b) en (34b) niet, en deze zinnen zijn dan ook niet korrekt. Het principe dat verplaatste konstituenten immuun zijn voor extraktie, staat in de literatuur bekend als het Freezing Principle.

Naar mijn mening echter is zin (34b) beduidend slechter dan (33b). De oorzaak daarvan zou kunnen zijn, dat in (33b) het voorzetselvoorwerp nog altijd links van zijn onderliggende plaats staat, maar in (34b) rechts daarvan, dus als het ware aan de verkeerde kant van het werkwoord. Het lijkt er dus op, dat schendingen van het Freezing Principle vanuit het middenstuk minder ernstig zijn dan schendingen vanuit de uitloop. Vergelijk ook de volgende zinnen:

(35)	a	hij heeft het onkruid met een hark onder de struiken gedeponeerd
(35)	b	waar heeft hij het onkruid met een hark onder gedeponeerd
(35)	c	?? waar heeft hij het onkruid onder met een hark gedeponeerd
(35)	d	*waar heeft hij het onkruid met een hark gedeponeerd onder

Zoals Koster duidelijk heeft gemaakt, is de notie ‘onderliggende positie’ hier cruciaal en niet een eventuele voorkeur van gestrande postposities voor de plaats onmiddellijk voor het werkwoord, zoals de volgende korrekte zin laat zien:

[p. 73]

(35)

e

waar heeft hij het onkruid mee onder de struiken gedeponeerd

Zinnen als (33b) / (35c) / (35e) heeft het Middelnederlands overigens ook gekend:

(36)	eenen casteel (...) daer hi mede scadelike die liede moyede (<MNW IV, 1245)

Maar in de overgrote meerderheid van de gevallen staat de gestrande postpositie onmiddellijk voor het werkwoord achterin de zin. Het is echter moeilijk meer na te gaan, in hoeverre zinnen als (36) gemarkeerd waren, al geeft de relatieve frekwentie ervan wel een indikatie.

In het voorafgaande is er vanuit gegaan, dat P-stranding een aanwijzing oplevert met betrekking tot de onderliggende plaats van de betrokken PP: die zou slechts daarvandaan een volledig grammatikale zin opleveren. Een zin als (35f) is daar niet mee in tegenspraak:

(35)

f

waar heeft hij het onkruid onder de struiken mee gedeponeerd

Immers, hier kan men aannemen, dat de inherente bepaling onder de struiken niet op zijn onderliggende plaats onmiddellijk voor het werkwoord staat, maar naar voren is verplaatst (vgl. 33a). Dat impliceert, dat de onderlinge onderliggende volgorde van PP's afgelezen kan worden uit de mogelijkheden die P-stranding biedt: de meest linkse grammatikale strandingsplaats markeert de basispositie van de betrokken PP.

De vraag is nu, welke status zinnen als (30) en (31) in het Middelnederlands hadden. Uit hun beperkte voorkomen (ik heb ze alleen in rijmteksten aangetroffen, waarbij dan steeds de postpositie als rijmwoord optreedt) mag mijns inziens afgeleid worden, dat hun status marginaal was. Bovendien de theorie voorspelt dat ze anders beoordeeld moeten worden dan de onder a besproken zinstypen. Hier wordt immers een syntaktisch principe geschonden. Uit de bespreking van de zinnen (35) is evenwel duidelijk geworden, dat dit principe geen absolute status heeft, maar dat er meer en minder ernstige schendingen ervan bestaan. Het komt me voor, dat dit verschijnsel in verband gebracht moet worden met de terugvindbaarheid van verplaatste zinsdelen: hoe ‘onverwachter’ de plaats van herkomst, des te gemarkeerder de betrokken zin. En is een SOV-taal als het Nederlands verwacht men zinsdelen eerder links dan rechts van de werkwoordelijke eindgroep. Dat het Middelnederlands ook de uitloop als strandingsplaats tolereert, moet naar het mij voorkomt in verband gebracht worden met de SVO-achtige trekjes die deze taal had. Zoals al vermeld vertoonde deze taalfase namelijk een veelheid aan extrapositieverschijnselen, die we nu niet meer hebben. Met name moet hier gedacht worden aan zinnen als (13) en (14), waar een partikel in de uitloop figureert. Oppervlakkig gezien lijkt het er zelfs op, dat het Middelnederlands op weg was een SVO-taal te worden. Het is moelijk met terugwerkende kracht in de geest van de Middelnederlanders te kijken, maar men zou

[p. 74]

kunnen vermoeden, dat daardoor de postverbale positie nauwelijks meer als afgeleid, een positie die samengaat met niet-neutrale intonatie, ervaren is.

Minder waarschijnlijk is, dat de pre- en de postverbale positie ‘gelijkwaardig’ is geweest; in die zin dat het Middelnederlands geen keuze gemaakt zou hebben tussen onderliggend SOV en SVO. In dat geval namelijk zou men ook prepositiestranding mogen verwachten zoals het Engels die kent, maar zinnen als (37) heb ik nergens aangetroffen:

(37)	* dit mach men vele merken an

Zinnen als (38) zijn geen tegenvoorbeeld:

(38)	die tovernie die ghi hebt inne en (-) (-) onsen sone met hebt verleit (Stoett par. 70)

Dergelijke zinnen analyseert Stoett mijns inziens terecht als konstrukties waarin het eerste deel van het voornaamwoordelijk bijwoord daer met, i.c. daer, is weggelaten. Hier is dus sprake van een vorm van naar huidige maatstaven gemeten onjuiste samentrekking. Zinnen als (39) vormen evenmin een tegenvoorbeeld:

(39)	(een coc) dien die arme waren of (MNW I, 204)

Hier hebben we namelijk te maken met het scheidbaar samengesteld werkwoord af/of/ave sijn, dat een verwijdering uitdrukt. De relatie tussen deze konstruktie en die met een al dan niet gesplitst voornaamwoordelijk bijwoord verdient evenwel een grondiger onderzoek, in het bijzonder met het oog op de oorsprong van de laatste.

Voorlopig lijkt het er dus op, dat de hypothese dat de keuze tussen OV en VO voor elke taal dwingend is, door het Middelnederlands niet gefalsifieerd is.

3 Konklusie

In deze bijdrage hoop ik te hebben laten zien, dat de studie van de syntaxis van Middelnederlandse dichters interessante inzichten op kan leveren. Hun vrijheid was zeker niet zo groot dat ze grammatikale regels volledig aan de laars konden lappen. Zo heeft ook het ‘epische’ Middelnederlands zich niet aan een keuze tussen SOV en SVO kunnen onttrekken; het voorkomen van het type ‘na sine werken hi loen ghewan’ doet vermoeden, dat de verplichting om in onafhankelijke zinnen de persoonsvorm naar voren te verplaatsen althans in het oudere Middelnederlands nog niet volledig doorgevoerd was. Verder kunnen de P-strandingsverschijnselen het best verklaard worden door aan te nemen, dat deze taalfase onderliggend weliswaar nog steeds een SOV-

[p. 75]

taal was, maar dat een ontwikkeling naar SVO-taal in zicht is geweest. En dat de status van het Freezing Principle verder onderzoek verdient, is duidelijk.

Bibliografie

Berg, E. van den (z.j.) Middelnederlandse versbouw en syntaxis. Ontwikkelingen in de versifikatie van verhalende poëzie ca. 1200 - ca. 1400. (In de tekst aangeduid als ‘MVS’.)

Duinhoven, A.M. (1988) Middelnederlandse syntaxis, synchroon en diachroon I, Leiden.

Gerritsen, M. (1987) Syntaktische veranderingen in kontrolezinnen, Dordrecht.

Horst, J. van der (1984) ‘Over vorm en inhoud van bijzinnen’. In: Vorm en functie in tekst en taal, Leiden, p. 154-179.

Koster, J. (1975) ‘Dutch as an SOV language’. In Linguistic Analysis 1, p. 111-136.

Koster, J. (1987) Domains and dynasties. The radical autonomy of syntax, Dordrecht.

Loey, A. van (1976) Scheidbare en onscheidbare werkwoorden hoofdzakelijk in het Middelnederlands, Gent.

Stoett, F.A. (1923) Middelnederlandse spraakkunst, syntaxis, 's-Gravenhage.

Weerman, F. (1989) The V2 conspiracy, Dordrecht.