Tabu. Jaargang 18

[p. 93]

Omgevingen van vrijwel
Willy Vandeweghe

0. Inleiding

In Tabu 15/4 van december 1985 publiceerde Frans Zwarts een notitie over de distributie van het partikel vrijwel. Die bleek voldoende pikant om meteen reakties uit te lokken: twee ervan zijn gepubliceerd in Tabu (Schermer-Vermeer 1986, Van Os 1986), mijn eigen reaktie vormde het onderwerp van een lezing op een Taaldag van de Belgische Kring voor Linguïstiek (17.5.86). Aangezien veel informatie over de semantiek van vrijwel al te vinden is in Van Os (1986), kan ik me in deze bijdrage beperken tot een overzicht van de omgevingen waarin vrijwel zich thuis voelt. Centraal staat daarbij de kritische uitwerking van de door Zwarts geformuleerde gedachte, dat de distributie van vrijwel alles te maken heeft ‘met zaken van universaliteit en negatie’ (p. 145-6).

1. De klassieke predikaatlogische kwantoren

1.1. uitdrukkingen van universaliteit

De eerste bevindingen van Zwarts wezen in de richting van de universele kwantor x als uitgelezen omgeving voor het opduiken van vrijwel. Met ‘omgeving’ bedoelen we in het bijzonder de konstituent(en) in het bereik van het partikel: syntaktisch onmiddellijk erop volgend, semantisch het operandum van de door het partikel uitgevoerde operatie. De bereikskonstituent bevat een onderdeel dat door aksent en intonatieverloop als fokus van zijn omgeving wordt onderscheiden¹. Enkele voorbeelden met uitdrukkingen van universaliteit:

IEDEREEN is fokus bij vrijwel in (1) en (2):

(1)	Vrijwel IEDEREEN zocht mee naar een oplossing.
(2)	Ze fouilleerden vrijwel IEDEREEN.

ALLE is fokus (als onderdeel van de syntaktische bereikskonstitu-

1 Over fokus en bereik van (graad)partikels: zie Jacobs (1983: 8-21).

[p. 94]

ent ‘ALLE deelnemers’) bij vrijwel in (3):

(3)	Ze fouilleerden vrijwel ALLE aanwezigen.

Om de bevindingen van Zwarts te toetsen lijkt het nuttig te beginnen met een verkenning van het lexikale paradigma van ∀x. Met ‘lexikale paradigma’ zijn al de uitdrukkingen bedoeld die variaties vormen op eenzelfde lexikale grondbetekenis, m.a.w. de representanten van ∀x en zijn logische tegenhangers. Die logische tegenhangers zijn de lexikale opvullers van het het door ∀x gedefinieerde dualiteitsdiagram. Maar eerst: wat is een dualiteitsdiagram?

De dualiteitsrelatie is er een die bestaat tussen een kwantor en de externe negatie van zijn interne negatie, m.a.w. als Q de kwantor voorstelt, dan is -Q- zijn duaal². Op grond daarvan kan men voor elke kwantor een dualiteitsdiagram opstellen dat er als volgt uit ziet³:

schema 1

Het duaal van ∀x nu, logisch ekwivalent aan de externe negatie van zijn interne negatie, is gelexikaliseerd in de representanten van de existentile kwantor∃x. In het door∀x gedefinieerde duallteitsdiagram kennen drie van de vier plaatsen een eigen lexikalisatie, nl. 1,3 en 4. Plaats 2 maakt gebruik van de kombinatie van het Neg-lexeem met ∀x.

schema 2

2 Men kan dit lezen als ~(Q)~ of (~Q~), maar dat doet er hier verder niet toe. Voor een technische definitie van deze van huize uit wiskundige notie in de theorie van gegeneraliseerde kwantoren: zie Barwise/Cooper (1981:197).

3 Zie Lbner (1987: 54), ook gebruikt in Van Os (1986: 58).

[p. 95]

In dat lexikale paradigma van kwantoren zijn er sterke en zwakke⁴, aldus te definiren: zwak is een kwantor Q over een predikaat P als Q(P) en Q(~P) tegelijk waar kunnen zijn, sterk als dat niet het geval is. In het diagram voor ∀x hebben we dus sterke kwantoren boven de dubbele streep, zwakke eronder:

schema 3

Vergelijk:

(4)		a. Alle mensen zijn sterfelijk. } niet kompatibel
		b. Alle mensen zijn onsterfelijk. } niet kompatibel
(5)	Niet alle mensen zijn	a. sterfelijk. } kunnen samen waar zijn
		b. onsterfelijk. } kunnen samen waar zijn
(6)	Sommige mensen zijn	a. sterfelijk. } kunnen tegelijk waar zijn
		b. onsterfelijk. } kunnen tegelijk waar zijn
(7)	Geen mens is	a. sterfelijk. } niet verzoenbaar
		b. onsterfelijk. } niet verzoenbaar

Voor schema 3 geldt i.v.m. de externe negatie Neg_ext:

Neg_ext maakt: de sterke kwantor zwak en de zwakke sterk.⁵

De sterke kwantoren uit het behandelde lexikale paradigma nu laten kombinatie met vrijwel toe, de zwakke sluiten die uit. De verklaring daarvoor dient gezocht te worden in een epistemologische eigenschap van uitspraken die ik met de term ‘spanning’ zou willen aanduiden:

-	een uitspraak is ‘gespannen’ als ze met het geringste tegenvoorbeeld falsifieerbaar is (maar daarentegen moeilijk te verifiren);
-	een uitspraak is ‘ongespannen’ als ze met een minimum aan voorbeelden te verifiren, en niet zo gemakkelijk te falsifiren is.^6

Zo kunnen we (4b) of (7a) meteen ontzenuwen door n gestorven exemplaar ten tonele te voeren, terwijl met eenzelfde bewijsvoering de waarheid van zowel (5b) als (6a) aangetoond is. (4) en (7) kunnen als

4 Ik neem de terminologie over van Van Os (1986: 60), die daarvoor zelf op Lbner teruggrijpt. Volledigheidshalve dient opgemerkt te worden dat Lbner (1987: 64) de termen ‘tolerant’ en ‘intolerant’ prefereert, omdat de bedoelde eigenschap slechts bij benadering dezelfde kategorie oplevert als die welke door Barwise en Cooper (1981) met de termen ‘zwak’ en ‘sterk’ wordt aangeduid.

5 Vgl. Van Os (1986: 62).

6 Vgl. Lbner (1987: 64).

[p. 96]

omgeving dienen voor vrijwel, (5) en (6) niet.

1.2. Quasikongruentie.

Dat de eigenschap ‘spanning’ het optreden van vrijwel (of zijn synoniemen nagenoeg, zo goed als, praktisch) rechtvaardigt, vloeit voort uit de semantiek van die uitdrukkingen, die we stuk voor stuk kunnen karakteriseren als indikatoren van quasikongruentie. Daarmee is het volgende bedoeld.

De eigenschap ‘spanning’ komt er, zoals gezegd, op neer dat een uitspraak een vrij strikte NORM opgelegd krijgt: het geringste tegenvoorbeeld stempelt ze als onwaar. In het geval van quasikongruentie nu oordeelt de spreker dat de werkelijke situatie weliswaar niet voor de volle honderd percent aan de door de (sterke kwantor in de) gespannen uitspraak gedefinieerde norm beantwoordt, maar die in elk geval VOLDOENDE DICHT (‘na genoeg’) benadert dat hij er de verantwoordelijkheid voor op zich kan nemen, zij het dan enigszins beroep doend op de goodwill van de interpreteerder. Hij oordeelt m.a.w. dat de uitspraak een VRIJ GOEDE (cf. vrij wel) afbeelding vormt van de werkelijkheid. Immers, de in de uitspraak beschreven stand van zaken en die uit de werkelijkheid vallen ZO GOED ALS samen, we noemen ze quasikongruent. Die slag om de arm verwoordt de spreker middels de genoemde indikatoren van quasikongruentie⁷.

Een voorbeeld: iemand is zó zelden aanwezig dat je, misschien met een tikkeltje overdrijving, zou kunnen zeggen: ‘hij is NOOIT aanwezig’. Met de kwantor NOOIT krijgt men m.a.w. de meest passende omschrijving voor de aktuele SvZ, als men tenminste bereid is over die enkele uitzonderingen of tegenvoorbeelden heen te kijken. Om die bereidheid te garanderen en niet van leugenachtigheid beschuldigd te worden, bouwt de spreker een signaal van quasikongruentle in: vrijwel NOOIT (= ‘zo goed als nooit’).

7 Vgl. ook Van Os (1986: 70).

1.3. Lexikale bezetting van het kwantorenparadigma.

1.3.1. NP's.

De kwantoren kunnen gerepresenteerd worden door NP's als:

[p. 97]

1-	∀x:	alles/allen/al(le) N/iedereen/iedere N/elke N/ enz. de hele /het hele N (vb. de hele tijd/dag, het hele jaar)
2-	~∀x:	niet alle N, niet iedereen
3-	∃x (≡ ~∀x~):	iemand, iets, een N, een van de N, sommige N, enkele N, enz.
4-	~∀x (≡ ∀x~):	niemand, niets, geen N, geen van de N^8

Vrijwel kan gekombineerd worden met de sterke kwantoren uit het paradigma, nl. die van 1 en 4; kombinatie met de zwakke kwantoren (2 en 3) levert ongrammatikaliteit op.

8 Voor de kombineerbaarheid met vrijwel geldt wel de eis van kardinaliteit (Van Os 1986: 59-60): het aantal elementen van de betrokken referentieverzameling heeft een bodemwaarde die minstens drie bedraagt. Vgl.:

Vrijwel geen van de	a. *twee deelnemers wist zich een houding te geven.
	b. twintig

Naar mijn gevoel zijn eigenlijk pas de kombinaties vanaf vrijwel geen van de TIEN N akseptabel te noemen.

1.3.2. Adverbiale representanten.

1-	∀x:	allemaal^9, altijd, overal; volkomen, helemaal + bwbn^10
2-	~∀x:	niet altijd, enz.
3-	∃x:	ooit, ergens
4-	~∃x:	nooit, nergens

Negatie van existentie kan ook gebeuren onder de vorm van voorzetselkonstituenten met zonder die een adverbiale bepaling gaan vormen, zoals: zonder (enige) twijfel, zonder (enige) onderbreking, zonder (enige) noemenswaardige hinder, enz.
Inzoverre adjektieven met on- of -loos op dergelijke omschrijvingen teruggebracht kunnen worden, zijn ze eveneens met vrijwel kombineerbaar. Voorbeelden zijn: onbeweeglijk, ‘zonder enige beweging’, ononderbroken, ‘zonder enige onderbreking’, onbeperkt, ‘zonder (enige) beperking’, onopgemerkt, ‘zonder dat iemand het opmerkt’, onaangetast, ‘zonder dat iemand het aangetast, aangeraakt heeft’, enz.; smetteloos (als in: smetteloos wit), vlekkeloos ‘zonder enig vlekje’/‘zonder enige onvolkomenheid’, wolkeloos ‘zonder een wolk(je)’; roerloos ‘zonder enige beweging’.
Uiterlijk vergelijkbare bwbn's met on- of -loos als ondoordacht, ongepast, onaangenaam, ondiep; roekeloos, harteloos, enz. zijn semantisch van een andere orde¹¹: ze hebben geen parafrase van het ~∃x-type, en zijn dan ook niet met vrijwel kombineerbaar.
Bwbn's zonder formele Neg-indikatie, maar waarbij Neg:∃x in de parafrase tot uiting komt: constant = ‘ononderbroken, zonder enige onderbreking’ (als in: Ze hadden vrijwel - ruzie), eenstemmig/unaniem = ‘zonder enige tegenstem, zonder tegenstemmen’ (als in: Hij werd vrijwel - herverkozen), automatisch = ‘zonder dat je er iets aan hoeft te doen’ (als in: Je komt vrijwel - in een hogere weddeschaal terecht), windstil ‘zonder wind, zonder enig windje’ (als in: Het is vrijwel -).

9 Allemaal kunnen we beschouwen als de adverbiale uitdrukkingswijze van alle (+ N).

10 ‘Bwbn’ is een van Paardekooper geleende afkorting voor een kategorie van woorden die in attributieve gebruikswijze als adjektieven (bn's) verbogen kunnen worden, en in adverbiale gebruikswijze als bijwoorden (bw's) onverbogen kunnen blijven.

11 Vgl. ook Zwarts (1985: 147, 148), Schermer-Vermeer (1986: 22, 24), Van Os (1986: 54, 62-3).

1.3.3. Verbale representanten.

~∃x kan ook langs verbale weg een lexikale verwoording krijgen. Hierna volgen enkele voorbeelden van met vrijwel kompatibele kontexten

[p. 98]

waarin ~∃x enkel in de parafrase aan de oppervlakte komt:

(8)	Het gevaar voor radioaktieve besmetting is vrijwel TE VERWAARLOZEN ‘er is vrijwel geen gevaar’^12
(9)	Ook hier is over het algemeen sprake van ‘impoverished data’ in het taalaanbod, waarin... negatieve evidentie vrijwel ONTBREEKT. (Gramma 10/3, p. 273) - ‘er is vrijwel geen negatieve evidentie’

12 Vgl. het laatste voorbeeld van Zwarts (1985: 149): Het belang van deze bijdrage is vrijwel te verwaarlozen. Deze zin kan geparafraseerd worden als: ‘deze bijdrage heeft vrijwel geen belang’, ‘het belang ervan is vrijwel onbestaande’. Vgl. ook Schermer-Vermeer (1986: 27).

2. De modale operatoren

2.1. Het dualiteitsdiagram bij de modale operatoren.

Het is bekend dat de modale operatoren ‘mogelijk’ (POSS) en ‘noodzakelijk’ (NEC) in termen van existentile resp. universele kwantifikatie gedefinieerd kunnen worden. Iets wat ‘mogelijk waar’ is, is immers waar in sommige mogelijke werelden, iets wat ‘noodzakelijk waar’ is, is dat in alle mogelijke werelden. We krijgen dan ook een vergelijkbaar dualiteitsdiagram als bij de kwantoren:

schema 4

2.2. Lexikale bezetting van het paradigma.

De belangrijkste lexikale representanten van de modale operatoren die voor kombinatie met vrijwel in aanmerking komen, zijn vooral te vinden bij de bwbn's met modale betekenis, zowel epistemisch als deontisch/fakultatief¹³. In tweede instantie lenen ook de modale (hulp)werkwoorden zich sporadisch tot kombinatie met vrijwel.

1-	NEC:	noodzakelijk (als bw bep.), zeker (zowel predikatief als adverbiaal), vast (als in: Dat staat nu al vrijwel -); (ertoe) gedwongen
2-	~NEC	onzeker

13 Dat zijn de ‘oneigenlijke’ modaliteiten: deontisch (verplichting) voor het moeten-type, fakultatief (kapaciteit, ‘in staat zijn’) voor het kunnen-type.

[p. 99]

3-	POSS:	mogelijk, waarschijnlijk, enz.; kunnen zit ook vervat in bwbn's als: draaglijk, aantoonbaar, enz.
4-	~POSS:	onmogelijk, uitgesloten; niet kunnen on- adjektieven met gentegreerde POSS-indikator: ontoegankelijk, ondraaglijk, onontbeerlijk, onverslijtbaar, enz.

Alleen de lexemen die de sterke operatoren uit 1 en 4 bevatten, maken van de uitspraak een gespannen uitspraak, dankzij welke eigenschap ze met vrijwel verbonden kunnen worden. Enkele voorbeelden:

(1)	Hij kwam vrijwel NOODZAKELIJK in konflikt met zijn superieuren.
(2)	a. Het is vrijwel ZEKER dat hij komt.
	b. Hij komt vrijwel ZEKER.
(3)	Hij was er vrijwel toe GEDWONGEN.
(4)	Dat lijkt me vrijwel a. *MOGELIJK.
	b. ONMOGELIJK.
(5)	Die schoenen zijn vrijwel ONVERSLIJTBAAR.
(6)	Hij KAN vrijwel NIET lopen.

Enkele idiosynkrasien kunnen we in dit verband niet onvermeld laten. De kombinatie van vrijwel met noodzakelijk is blijkens (1) goed mogelijk, die met nodig echter niet; die met zeker is probleemloos (cf. 2), die met beslist of ongetwijfeld niet:

(7)	*Het is vrijwel NODIG dat hij komt.
(8)	*Hij werkt vrijwel BESLIST / ONGETWIJFELD / ONTEGENZEGGELIJK / STELLIG zeer hard.

Voor (7) kan opgemerkt worden dat nodig (behalve attributief) alleen predikatief gebruikt kan worden, en niet adverbiaal: in die predikatieve gebruikswijze - die overigens ook bij noodzakelijk problemen oplevert voor de kombinatie met vrijwel - heeft het geheel meer het karakter van een existentile uitspraak van het type ‘er is een nood(zaak) dat...’, en zoals we al zeiden is deze zwakke kwantor met vrijwel niet verzoenbaar.

Voor (8) echter kan een dergelijke poging tot verklaring ons niet redden. Wel kan men opmerken dat de hier gebruikte bijwoorden de stelligheid van de spreker onderstrepen (‘IK ben beslist’, ‘bij MIJ is geen twijfel’, enz.).

Dergelijke uitdrukkingen verraden in de eerste plaats een sterk

[p. 100]

engagement van de spreker, en situeren zich in de attitudinele laag van de uiting, i.t.t. de meer objektieve wendingen als ‘zonder (enige) twijfel’, ‘zeker’ uit de deskriptieve of propositionele laag: wellicht is dat de reden waarom ze immuun zijn voor operatoren van quasikongruentie.

3. Negatie

Het gebeurt nogal eens dat vrijwel aan het negatieve partikel niet voorafgaat, zonder dat zo meteen, i.t.t. wat het geval is in voorbeeld (6) van de vorige sektie, een oppervlakterepresentant van ∃x of POSS in de rest van de zin terug te vinden is. Als algemene regel kan men stellen dat de aanwezigheid van vrijwel een lezing opdringt waarbij, zij het op een dieper niveau, toch weer een dergelijke operator opduikt. Enkele voorbeelden kunnen dit illustreren.

(1)	Dat boek verkoopt vrijwel NIET.
	= ‘er is vrijwel NIEMAND die dat boek koopt’
(2)	Hij verroert zich vrijwel NIET.
	= ‘hij maakt vrijwel GEEN beweging’
(3)	Nieuws was er vrijwel NIET.
	= ‘er was vrijwel GEEN nieuws’
(4)	Wie ik tegenwoordig vrijwel NIET meer zie, is Gerd.
	= ‘NOOIT meer’

Daartegenover zijn negatieve zinnen waarin een dergelijke kwantificerende lezing uitgesloten is, met vrijwel niet kombineerbaar.

(5)	Een mens is a.NIET / b.*vrijwel NIET van steen.
(6)	Dat tafeltje komt hier a.NIET / b.*vrijwel NIET binnen.
(7)	Ik vind de schaar a.NIET / b.*vrijwel NIET.

Niet alle zinnen met NIET zijn op dat punt ondubbelzinnig. Een argument voor de hierboven geponeerde stelling is dan ook dat vrijwel dergelijke zinnen kan disambiguren. Vgl.:

(8)	Hij is NIET thuis geweest.
	Deze zin kan in verschillende kontexten o.a. de volgende lezingen krijgen:
	(i) Normaal had ik hem b.v. vanmiddag thuis verwacht, maar dat is niet gebeurd.

[p. 101]

(ii) Hij had het weekend vrij, maar van het hele weekend is hij op geen enkel moment, geen enkele keer thuis geweest.

De kombinatie met vrijwel is enkel mogelijk in (ii).

Enkel via de aanwezigheid van een kwantor is ook de kombinatie van vrijwel met niet hoeven verklaarbaar. Deze kombinatie is eigenlijk van het (zwakke) type 2 (~NEC), wat in principe met vrijwel onverzoenbaar is. Dat vrijwel er toch soms bij op kan treden, heeft het enkel te danken aan een mogelijke kwantificerende lezing. In (9) ligt die nauwelijks voor de hand, in (10) daarentegen is ze goed mogelijk:

(9)	??We hoefden vrijwel NIET op zijn voorstel in te gaan.
	Het gaat hier om alles of niets: om het al of niet op een (uniek) voorstel ingaan.
(10)	Hij hoefde vrijwel NIET van zijn principes af te wijken.
	Niet kan hier genterpreteerd worden als gespreid over diverse gelegenheden/momenten (~ NOOIT), maar ook gradueel (~ in GEEN ENKELE mate)

In (11) kan weer een genegeerde ∃x de aanwezigheid van vrijwel verklaren, maar evenzeer is de wending via parafrase terug te voeren op het ~POSS-formaat, als gexpliciteerd in (12).

(11)	Dergelijke boeken vind je vrijwel NIET.
	~ NERGENS
(12)	Dergelijke boeken	a. ZIJN vrijwel NIET TE vinden.
		b. KUN je vrijwel NIET vinden.

4. Identiteit en exklusiviteit

4.0. Met de klassieke predikaatlogische kwantoren en de modale operatoren konden we een dualiteitsvierkant definiren, in twee helften verdeeld door een strakke scheidingslijn tussen sterk en zwak. In deze paragraaf onderzoeken we nog enkele andere antonymische paren die weliswaar geen duaal paradigma vormen, maar waarvan toch n van de leden met vrijwel kombineerbaar is, en het andere niet.

4.1. Identiteit.

4.1.1. De oppositie.

[p. 102]

De lexikale types GELIJK en VERSCHILLEND vormen een kontradiktorisch paar:

GELIJK	<--->	VERSCHILLEND
= ~VERSCHILLEND	<--->	≡ ~GELIJK(END)

Het is duidelijk dat uitspraken waarin de relatie gelijk geprediceerd wordt van twee elementen, een gespannen karakter vertonen: de uitspraak dat A en B gelijk zijn wordt strikt genomen door de minste afwijking tussen A en B ontkracht. Overigens kan gelijk probleemloos in termen van de sterke kwantoren, ∀x en ~∃x, geparafraseerd worden:

GELIJK (A,B)	- (i) er is overeenkomst tussen A en B op ALLE punten
	= (ii) er is GEEN verschil tussen A en B

4.1.2. Bezetting van het lexikale paradigma.

Van de volgende lexemen die met identiteit en verschil te maken hebben, is de linkerkolom wel, de rechter niet met vrijwel kombineerbaar:

(i)	zuivere identiteit
			type GELIJK	type VERSCHILLEND
		dezelfde, gelijk, identiek samenvallen met/het eens zijn met niet afwijken/verschillen van		verschillend, ongelijk afwijken/verschillen van
(ii)	temporele toepassing
			type GELIJK	type VERSCHILLEND
		tegelijkertijd, meteen onmiddellijk (gaat etymologisch terug op het type -∃x)		een ogenblik later, even nadien

Enkele voorbeelden:

(1)	In zijn toespraak heeft hij vrijwel HETZELFDE gezegd als vorige keer.
(2)	Deze toespraak VERSCHILDE vrijwel NIET/IN NIETS van die van vorige keer.
(3)	We kregen vrijwel ONMIDDELLIJK antwoord.
(4)	Op dit punt zijn m'n opponent en ik het dus vrijwel EENS, als ik het goed begrijp. (Paardekooper, Lev. Talen 1958 p. 539) ‘we hebben vrijwel GEEN VERSCHIL van mening’

Een merkwaardige toepassing van vrijwel biedt het volgende voorbeeld:

(5)	Met het oog vooral op die lezer kiest de ANS voor een kader dat vrijwel dat van de traditionele grammatica is. (Smits,

[p. 103]

Ntg 79/5, 1986 p. 402)

De aanwezigheid van vrijwel vestigt er de aandacht op dat hier sprake is van een ekwatieve bewering, waarbij het neutrale zijn parafraseerbaar is door ‘samenvallen met’, ‘gelijk zijn aan’: de uitspraak waar vrijwel bij aansluit krijgt er een gespannen identifikatiekarakter door, en kan nu geparafraseerd worden als:

(5')	... dat vrijwel SAMENVALT MET dat van ... / ... aan dat van
	... GELIJK IS

M.i. gaat ook een uitdrukking als op tijd (zie Van Os 1986: 69) op een identiteitsoperator terug:

(6)	Hij was vrijwel OP TIJD.

Op tijd vooronderstelt immers een richtpunt van tijdigheid, en de uitdrukking op tijd geeft aan dat het rele punt waarvan in de bewering sprake met dat richtpunt samenvalt. De potentile bewering van kongruentie schept ook hier een geschikte achtergrond voor een rele bewering van quasikongruentie, waardoor meteen de spanning van de bewering afgezwakt wordt.

4.2 Exklusiviteit.

4.2.1. Uitdrukkingen van uniciteit verlenen aan de uitspraak een gespannen kwantificerend karakter, wat de kombinatie met vrijwel mogelijk maakt. Evenmin als bij identiteit is er sprake van duale relaties. Uniciteit kan net als universaliteit nominaal en adverbiaal gestalte krijgen: de linker kolom (type UNIEK) is wel, de rechter (type NIET-UNIEK) niet met vrijwel kombineerbaar.

(i)	Nominaal -	de enige (N)	andere N, anderen
		(hij is - die...)	(er zijn - die...)
(ii)	Adverbiaal:	alleen, op z'n eentje	samen net anderen

(7)	Hij is vrijwel DE ENIGE die dat ooit onderzocht heeft.
(8)	Hij heeft zich daar vrijwel ALS ENIGE voor ingezet.
(9)	Die klus heeft hij vrijwel OP Z'N EENTJE geklaard.
(10)	Er lagen vrijwel ALLEEN boeken op tafel.^14

14 (9) is een voorbeeld van de graadpartikelgebruikswijze van alleen (met boeken als fokus). In deze gebruikswijze zijn er wel beperkingen op de kombineerbaarheid met vrijwel die nader onderzoek vergen, zoals blijkt uit:

*Vrijwel ALLEEN Jan heeft z'n werk afgemaakt.

[p. 104]

4.2.2. De ‘zuivere’ exklusiveerders zijn uitdrukkingen als uitsluitend, exklusief: zeker in adverbiaal gebruik verdragen ze zeer goed het gezelschap van vrijwel, getuige voorbeelden als:

(11)	(Zij rookt) vrijwel UITSLUITEND sigaren.
	= niets (anders) dan sigaren
(12)	Het beeld werd... vrijwel EXKLUSIEF bepaald door de landelijke kopstukken. (De Groene 19/03/86 p.3)

4.2.3. Rangordesluiters.

Een variant op de exklusiviteitsoperatoren vormen rangordesluiters als de eerste, de laatste, omdat die evengoed alternatieven - zij het geordende alternatieven - uitsluiten: ook die blijken gespannen uitspraken op te leveren die in aanmerking komen voor de operatie van quasikongruentie. Een voorbeeld:

(13)	Hij was vrijwel DE EERSTE die met een harde schijf werkte.
	( ~ er was vrijwel NIEMAND vÂÂr hem)

4.3. Konklusie

Zoals de identificeerders (zelfde, e.d.) mogelijk verschil uitsluiten, zo sluiten de exklusiveerders mogelijke alternatieven uit voor de invulling van een open plaats in de propositie. Uiteindelijk zijn ze dus allebei van het ~∃x-formaat.

5. Telische situaties

Zoals in de notitie van Zwarts al opgemerkt, en in de bijdragen van Schermer-Vermeer en Van Os nog eens bevestigd, treft men vrijwel vaak aan in uitspraken die op de een of andere manier als perfektisch te kwalificeren zijn. De distributie is echter niet zo maar op het eerste gezicht klaarblijkelijk; zo kombineert vrijwel probleemloos met de lexemen uit de linker, niet echter met die uit de rechter kolom:

[p. 105]

+ vrijwel			*/? + vrijwel
opgelost			begonnen
voltooid			hernomen
hersteld			uitgesteld
afgelost	(v. schuld)		aangekomen
genezen			ziek
klaar
af, uit
In kannen en kruiken
schema 5

Hun gespannen karakter ontlenen uitspraken met een predikaat uit de linker kolom wellicht toch weer aan een onderliggende vorm van universele kwantifikatie. De aanwezigheid van vrijwel releveert de beschreven toestand als (natuurlijk) eindpunt van een ertoe leidende ontwikkeling of een erin uitmondend proces¹⁵:

naar een oplossing moet eerst gezocht worden
herstel komt pas na een genezings-/herstelproces
aflossing van een schuld is het resultaat van een meestal zorgvuldig gepland (b.v. kontraktueel vastgelegd) proces enz.

Waar vrijwel in past, zijn m.a.w. uitspraken waarin een beschrijving gegeven wordt van wat Comrie (1976) aanduidt als een TELISCHE SITUATIE¹⁶. De band met universaliteit kan als volgt duidelijk worden gemaakt: stellen we ons een assenkruis voor met t als de tijdslijn en k als representatie van de (hoeveelheid) dingen die gedaan moeten worden/ die moeten gebeuren vóór een bepaald proces uitmondt in zijn (natuurlijke) eindtoestand:¹⁷

schema 6

Het predikaat dat de eindtoestand X (vb. uit) beschrijft, vereist het afwerken van het HELE proces, anders gezegd: het proces leidend tot X dient INTEGRAAL te worden doorlopen. Als prototypisch voorbeeld noemen we het boek dat men pas ‘uit’ heeft wanneer ALLE bladzijden gelezen

15 Vgl. Van Os (1986: 56-7), Schermer-Vermeer (1986: 25-7).

16 Comrie (1976: 44) zegt over telische situaties als die beschreven door make a chair het volgende:
there comes eventually a point at which John completes the action of making a chair, the chair is ready, and at this point the situation described by make a chair must of necessity come to an end.

17 Verwijzen we nogmaals naar Comrie (1976: 47):
In expressions referring to telic situations it is important that there should be both a process leading up to the terminal point as well as the terminal point.

[p. 106]

zijn. De k uit het schema slaat op het aantal bladzijden, te lezen vÂÂr de eindtoestand bereikt is. De uitspraak ‘ik heb het boek uit’ is m.a.w. een GESPANNEN uitspraak van het formaat ‘het proces leidend tot X is integraal doorlopen’ (in casu: alle bladzijden zijn gelezen), en de ne nog ongelezen bladzijde maakt ze strikt genomen onwaar. Zo ook is een schuld pas ‘afgelost’ als de laatste frank of gulden terugbetaald is. Een namenlijst is pas ‘volledig’ als alle namen ingevuld zijn, enz.¹⁸

Het feit dat niet alle processen even gemakkelijk in kwantitatieve termen worden uitgedrukt, doet niets af aan de spanning waarop door vrijwel gezinspeeld wordt, tussen het integraal vs. het niet-integraal afwerken van een proces. Meer nog: de toevoeging van vrijwel is er juist vaak verantwoordelijk voor dat een toestandspredikaat wordt genterpreteerd als ‘eindtoestand van een proces’, een lezing die zonder de aanwezigheid van vrijwel helemaal niet in het geding hoeft te zijn. Daar worden (meer of minder geloofwaardige c.q. acceptabele) voorbeelden van gegeven in Van Os (1986: 53-5, 57) en Schermer-Vermeer (1986: 28-9).

18 Zie ook Van Os (1986: 63). Het is dan ook volstrekt onduidelijk wat Zwarts (1985: 149) ertoe aanzet te vinden dat het ‘volstrekt onduidelijk (is) wat woorden als opgelost en voltooid met kwesties van universaliteit te maken hebben’.

6. Afrondende beschouwing

Vrijwel, indikator van quasikongruentie maar zeker geen ‘bepaling van hoeveelheid’ (Schermer-vermeer)¹⁹, heeft inderdaad te maken met ‘zaken van universaliteit en negatie’ (Zwarts). Niet zozeer het begrip ‘grens’ is hierbij kruciaal (cf. Van Os), dan wel het begrip ‘spanning’. Zo moet ook de negatie van die aard zijn dat ze de uitspraak tot een gespannen uitspraak maakt. Negatie van de duale tegenhanger van universele of met universaliteit verwante uitdrukkingen voldoet aan die voorwaarde.

19 Haar kritische bedenkingen bij de term (p. 22) beletten haar niet hem toch in de titel te handhaven.

[p. 108]

Literatuur

Barwise, J. and R. Cooper (1981): ‘Generalized quantifiers and natural language’, in: Linguistics and Philosophy 4, 159-219.

Comrie, B. (1976): Aspect. An introduction to the study of verbal aspect and related problems. Cambridge, etc: Cambridge University Press.

Jacobs, J. (1983): Fokus und Skalen. Zur Syntax und Semantik der Gradpartikeln im Deutschen. Tbingen: Niemeyer.

Lbner, S. (1987): ‘Quantification as a major module of natural language semantics’, in: Groenendijk, J. et al. (eds.), Studies in discourse representation theory and the theory of generalized quantifiers (Dordrecht: Foris), 53-85.

Os, Ch. van (1986): ‘“Vrijwel” heeft zijn grenzen’, in: Tabu 16, 51-71.

Schermer-Vermeer, E. (1986): ‘Over de distributie van vrijwel als bepaling van hoeveelheid’, in: Tabu 16, 21-31.

Zwarts, F. (1985): ‘De zaak vrijwel’, in: Tabu 15, 145-149.