Tabu. Jaargang 16

[p. 292]

Nader tot u
Machteid van Royen

Kloeke, een van de taalkundigen die zich met de geschiedenis van de Nederlandse aanspreekpronomina heeft beziggehouden, sprak ooit van de bijzondere ‘bekoring’ die er van dit onderwerp uitgaat (Kloeke 1947: 20)^1.. Gezien de dubbele betekenis van het woord, namelijk ‘charme’ en ‘beproeving’, is dit een geschikte term om aan te geven hoe boeiend -want nauw verweven met menselijke relaties en cultuurpatronen- deze geschiedenis enerzijds is, en hoe irritant ongrijpbaar -door de overmatige gecompliceerdheid- anderzijds.

In 1983 is er een belangrijke bijdrage toegevoegd aan de reeds omvangrijke literatuur over genoemd onderwerp: ‘De oudste vindplaats van “U”’ (Sassen 1983)^2.. Hieronder enkele kanttekeningen bij dit artikel.

1. Sassen stelt dat er na 1948 ‘niet meer gericht gezocht of ongewild ontdekt’ is. Dat is een wat boude bewering, hij bedoelt -naar ik aanneem- dat eventuele ontdekkingen althans niet gepublicéerd zijn.

2. Aanleiding tot Sassens artikel was een voorbeeldzin in de Nederlandsche Spellijnghe van Joas Lambrecht (Gent 1550)^3., welke zin merkwaardig genoeg nooit ‘in het geding en zelfs niet teberde is gebracht’ in de literatuur over de geschiedenis van onze aanspreekpronomina, en die voor Sassen voldoende aanwijzingen bevat om 35 jaar (!) na de laatste publikatie over de oudste vindplaats van nominatief U (Kloeke 1948)^4. deze vindplaats met 74 jaar (!) te vervroegen. Waarmee, tussen haakjes, gebroken wordt met de traditie van geleidelijke en met twijfels gepaard gaande verschuiving van de terminus ante quem.

Genoemde voorbeeldzin luidt: U eist dien ic meane, waarbij Lambrecht de volgende uitleg geeft: u es hier pronômen, dats ean woord/eanighen persoan of naam beteakenende (A VII^v). Sassen acht de voorbeeldzin structureel identiek aan Jij bent het die ik bedoel, beschouwt U als subjectsvorm en de persoonsvorm is^5. als de ook elders bij nominatief U vaak voorkomende 3e persoon enkelvoud. Dit is vrijwel zeker de juiste interpretatie: alleen een advocatus diaboli zou hier parafraseren met ‘Jóu is het die ik bedoel’, U als objectsvorm beschouwen (een geval van forse casusattractie^6.) en es als hulpwerkwoord van omschrijving.

3. Sassen noemt het voorbeeldzinnetje ‘intrigerend’. Inderdaad, het roept vragen op. Maar dat geldt ook voor de uitleg die Lambrecht er bij geeft. Althans mij is niet alles duidelijk.

(a) De Nederlandsche Spellijnghe is blijkens het titelblad bedoeld voor ‘onderwijsder Jonghers voor haar earste beghin’, dat wil zeggen voor jongens (of ook meisjes? de tekst bestaat uit een dialoog tussen ‘learknecht’ en ‘measter’) in het basisonderwijs. Het lijkt me niet aannemelijk dat Lambrecht, die bovendien als schoolmeester heeft gepraktizeerd^7., in een dergelijk didactisch werk vormen heeft genoteerd die een zeer geringe distributie kenden. Maar indien nominatief U inderdaad gebruikelijker is geweest dan we tot nu toe, op grond van het gevonden materiaal, hebben aangenomen, aan welk geografisch gebied en aan welk taalgenre moeten we dan denken? Blijkens het voorwoord van de Nederlandsche Spellijnghe is het boek bedoeld voor ‘alle scholen van Nederlandscher sprake’^8., en de uitleg die Lambrecht bij z'n voorbeeldzin geeft lijkt niet -of althans niet alléen- te zijn ingegeven door vrees voor misverstand, veeleer door de inrichting van het betreffende hoofdstuk (bij a, e, i en o geeft hij een vergelijkbare uitleg, hoewel het daar om niet mis te verstane interjecties gaat), zodat we mogen veronderstellen dat nominatief U een vorm was die zowel in Zuid- als Noordholland bekend was. Maar dan waarschijnlijk niet in de gangbare spreek- en schrijftaal: we zullen mijns inziens in de eerste plaats moeten denken aan kringen die bekend waren met de plechtstatige titulatuur in officiële brieven (bijvoorbeeld Uwe Liefde en Uwe

1. Kloeke, G.G. (1947) Uit de geschiedenis van het beleefde pronomen U. In: Verzamelde opstellen geschreven door oud-leerlingen van professor Dr. J.H. Scholte, 15-21.

2. Sassen, A. (1983) De oudste vindplaats van ‘U’. In: TNTL 99, 165-167.

3. Lambrecht, Joas (1550) Nederlādsche Spellijnghe/uutghesteld by vraghe ende andwoorde/duer Joas Lambrecht Lettersteker. Tot ondervijs der Jonghers voor haar earste beghin (facs.ed. Gent 1882).

4. Kloeke, G.G. (1948) De zeventiende-eeuwse aanspreekvorm U in de nominatief. In: TNTL 65, 286.

5. Correcter ware es.

6. Tot ‘regelmatig Nederlands’ zou zo'n attractie zeker niet gerekend mogen worden. De bewaard gebleven historische teksten leveren hoogstens gevallen op die in dit opzicht neutraal zijn. Bijvoorbeeld Dese waest dat Francoys cochte (Maerlant: St. Franc. leven, ed. P. Maximilianus O.F.M. Cap. dl. I, 46, vs. 389) waarin Dese verwijst naar het vrouwelijk enkelvoud margarite, dus formeel zowel subject als object kan zijn.

7. L. was -behalve drukker in Gent- schoolmeester in Oudenburg (zie D.M. Bakker en G.R.W. Dibbets: Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde, Den Bosch 1977: 24). Oudenburg ligt ten oosten van Oostende, dus in West-Vlaanderen; mogelijk heeft dit feit een rol gespeeld inzake Lambrechts interesse voor taalvariatie.

8. Toch wijst alles erop dat L. uitgaat van z'n eigen Gentse (Oostvlaamse) taal: 1e. Waar L. spellingvarianten, vormvarianten en lexicale varianten noemt, gaat het steeds om Brabants, Zeeuws, Hollands, Gelders, Westvlaams, Guliks, Kleefs en Fries.
2e. In de marge van D IIIJ^v heeft L. het over ‘wy Ghentenaers’.

[p. 293]

Genade, zie de 16e eeuwse voorbeelden in Vor der Hake 1908^9.) of met de daaruit ontstane reductievorm U, dus aan hogere en lagere ambtenaren. Dezelfde reductievorm U zien we mijns inziens in de tot 1948 oudste attestatie^10. van nominatief U, namelijk, de brief van Maria van Reigersberch (1627: u + 3e persoon enkelvoud sal)^11. die door afkomst, huwelijk en politieke omstandigheden vertrouwd zal zijn geweest met het genoemde briefgenre.

Dat de nominatief U een beperkt gebruik heeft gekend, zou ook kunnen blijken uit het feit dat we deze vorm elders in Lambrechts werk niet tegenkomen: z'n Nederlands-Frans woordenboek, het Naembouck (Gent 1562)^12. vermeldt als lemmata alleen ghi/ghy en V belieue oft V sal belieuen (datief dus), en in het tweede deel van de Nederlandsche Spellijnghe (waar hij -anders dan in het eerste deel waarin het voorbeeldzinnetje- dialectische varianten vermeldt) noteert hij achter ie (‘Hollandsch/Zeelandsch/ende Westvlaandsch)^13. en iy (gezegd door ‘zommighe lieden’)^14. alleen ghy, niet u.

(b) In de uitleg die Lambrecht bij z'n voorbeeldzin geeft, zegt hij dat het pronomen u een woord is dat een ‘persoan of naam’ aanduidt. ‘Persoan’ betekent hier ongetwijfeld ‘menselijk individu’. Maar wat we ons moeten voorstellen bij ‘naam’, lijkt me niet zonder meer duidelijk. Mijns inziens zijn er drie -eventueel te combineren- mogelijkheden:

1e.	Persoonsnaam, dat wil zeggen voor- en/of achternaam.
2e.	Naamwoord, als vertaling van lat. nomen (zie WNT IX, 1368^15.): verwantschapsnaam, functieaanduiding, invectief etc.
3e.	Titel: Uwe liefde e.d. (zie boven).

En waarom noemt Lambrecht hier zowel ‘persoan’ als ‘naam’? Juist in het geval van aanspreking zijn die twee noties onlosmakelijk met elkaar verbonden, in die zin dat met de ‘naam’ (in welke van de drie betekenissen ook) altijd de ‘persoon’ gegeven is.

9. Vor der Hake, J.A. (1908) De aanspreekvormen in 't Nederlandsch. I De Middeleeuwen, 200.

10. Ik spreek hier bewust van ‘attestatie’ (bewijsplaats), ter onderscheiding van een theoretische ‘vindplaats’ zoals bij L.

11. Zie Kloeke (1947) en Kloeke (1948) en Brieven van en aan Maria van Reigersberch, ed. H.C. Rogge, Leiden (1902), 161 (op p. 110 vinden we haar eerste nominatief U, maar dan verbonden met 2e persoon meervoud sult). Ik laat in het midden of Maria's karakter (ze was niet het angstvallige type, en koos desnoods voor ongebruikelijke oplossingen) en/of haar vrouw-zijn (zie Kloeke 1947: 19 en P.C. Paardekooper 1966: De vrouw en de naamval. In: Nieuwe Taalgids 59, 286) een rol kunnen hebben gespeeld bij het kiezen van de onorthodoxe nominatief U.

12. Naembouck Van allen natuerlicken en ongheschuumde vlaemsche woorden/ghestelt in ordene by abc/en̄ twalsch daer by ghevought (etc.).

13. Zie D IJ^v.

14. Zie D IIIJ^r.

15. M. de Vries, L.A. te Vinkel e.a. (1882-...). Woordenboek der Nederlandsche taal.