Tabu. Jaargang 16

[p. 164]

Syncretisme in het flexieparadigma van het Duitse werkwoord
W.U.S. van Lessen Kloeke

Zowel het temporale als het modale suffix gaan in het Duits aan de persoonsuitgang vooraf. In de verleden-tijdsvormen is dat alleen bij de zwakke werkwoorden zichtbaar: leb-te-st ‘leef-pret-2p’; in de conjunctief I is echter zowel bij de sterke als bij de zwakke werkwoorden de sjwa het teken van modaliteit: komm-e-st ‘kom-mod-2p’ (vergelijk komm-st ‘kom-2p’), leb-e-st ‘leef-mod-2p’ (vergelijk komm-st ‘kom-2p’).

De onderlinge volgorde van verleden-tijdssuffix en modaal suffix is echter niet zo eenvoudig vast te stellen omdat tempusmarkering en modusmarkering nooit tegelijk uitgedrukt worden. Weliswaar is bij de sterke werkwoorden in de meeste gevallen een met het preteritum homonieme vorm de basis voor de conjunctief II, bijvoorbeeld käm-e ‘kom-mod’ (vergelijk kam ‘kom-pret’), maar niet in alle, bijvoorbeeld würf-e ‘werp-mod’ (vergelijk warf ‘werp-pret’). Verder is het verleidelijk naar analogie van de sterke werkwoorden een structuur als * leb-te-l-st ‘leef-pret-mod-2p’ (= conjunctief II) te postuleren, maar ten eerste wordt, zoals gezegd, daarin juist geen tempus uitgedrukt, ten tweede zou dit een absolute neutralisatie van het modusteken bij alle regelmatige werkwoorden betekenen en ten derde wordt het modusteken in de conjunctief I, onder vergelijkbare condities, niet geneutraliseerd: änder-e ‘verander-mod (1p/3p-sg)’. De sjwa van een flexieuitgang wordt daarentegen wel geëlimineerd wanneer het gaat om casus, numerus, infinitief of persoon:

(1)	Eliminatie van flexie-e
	e --> ø / e (R)] ___ Co]
	waar /eCo/ = casus, numerus, persoon, infinitief

Voorbeelden zijn in (2a) te vinden:

(2)	a	Bauer-n	‘boer-obl-sg/pl’	(2)	b	Bär-en	‘beer-obl-sg/pl’
		Regel-n	‘regel-pl’			Frau-en	‘vrouw-pl’
		Ehe-n	‘huwelijk-pl’			Fe-en	‘fee-pl’
		Mütter-	‘moeder-pl’			Künst-e	‘kunst-pl’
		änder-n	‘verander-pl/inf’			geb-en	‘geef-pl’
		änder-te-n	‘verander-pret/pl’			gab-en	‘geef-pret-pl’

De morfotactiek van het geflecteerde werkwoord ziet er derhalve als volgt uit:

(3)
	käme		st	(conj. II)
	leb	te	änder-st	(conj. II/pret)

Terwijl bij de sterke werkwoorden de conjunctief II ondubbelzinnig tot uitdrukking kan worden gebracht, is de functie van het suffix -(e)te tweeledig. Wat de vormen van de conjunctief II echter met elkaar gemeen hebben is dat zij zich meer van het presens onderscheiden dan de conjunctief I.

Dat de zwakke werkwoorden vorm-syncretisme in het preteritum en de conjunctief II vertonen komt ook in de volgende regel tot uitdrukking:

[p. 165]

(4) Preteritum zw. ww.lconjunctief II zw. ww.

Het zou geenszins verrassend zijn wanneer de homonymie hier uiteindelijk ook in ‘betekenis’-syncretisme zou resulteren en dat bij de regelmatige werkwoorden, die [u Ablaut] zijn, nog maar een markering, bijvoorbeeld [m Tempus], ten slotte zou volstaan. Men vergelijke hierbij het Nederlands waar de verleden-tijdsvorm in kindertaal die modale functie geheel lijkt te hebben overgenomen (‘Dan was ik de moeder en jij was de vader’).

De conjunctief heeft in het Duits echter geenszins een marginale functie. In sommige gevallen kan zowel de conjunctief I als II gebruikt worden, maar in andere gevallen kan specifieke herkenbaarheid van de vorm de keuze mee bepalen. Juist bij de sterke werkwoorden is de conjunctief II meestal scherp te onderscheiden van zowel de conjunctief I als van het preteritum: de vormen zijn [m Ablaut], [m Modaal] en (waar mogelijk) [m Umlaut]. In tegenstelling tot regel (4) is in regel (5) van echt syncretisme sprake bij de modale flexie bij sterke en zwakke werkwoorden:

(5) Conjunctief I / Conjunctief II st. ww.

De regel voor de persoonsvorm hoeft wat minder specifiek te zijn ten aanzien van de basis:

(6) 2de persoon

Binnen vier categorieën vormt de uitgang namelijk een syncretismeveld. Om de andere syncretismes bij de persoonsuitgangen zichtbaar te maken wordt hieronder het flexieparadigma van het zwakke werkwoord baden ‘baden’ in schema gebracht:

(7)	Imp.	Pres	Conj I	Pret	Conj II
		bad(-e)	-e	-ete	ete	1
		-et	-e	-ete	-ete	3
	bad(-e)	-est	-e-st	-ete-	-ete-	2
		-en	-e-n	-ete-	ete-	1
		-en	-e-n	-ete-n	ete-n	3
	bad-et	-et	-e-t	-ete-t	-ete-t	2

De flexie van het sterke werkwoord laden ‘laden’ levert het volgende paradigma op:

[p. 166]

(8)	Imp.	Pres	Conj I	Pret	Conj II
		lad(-e)	-e	lud	lüd-e	1
		ä-t	-e		-e	3
	lad(-e)	ä -st	-e-st	-est	-e-st	2
		a -en	-e-n	-en	-e-n	1
		-en	-e-n	-en	-e-n	3
	lad-et	-et	-e-t	-et	-e-t	2

De uitgang van de eerste persoon presens wordt hier niet als flexie-uitgang geïnterpreteerd, en wel op grond van regel (1), die een sjwa in de persoonsuitgang van (ich) er-heiter-e ‘vermaak-1p’ zou moeten deleren. In plaats daarvan wordt aangenomen dat deze sjwa deel uitmaakt van de stam, dat wil zeggen een themavocaal of stamvormend suffix is. Er bestaat dan syncretisme tussen de 1e persoon enkelvoud en de imperatief enkelvoud in die zin dat ze beide onverbogen zijn.

Het is opmerkelijk dat de 1e persoon [m Participant, u Deixis] (de features zijn enigszins willekeurig gekozen) niet vertegenwoordigd is door een persoonsuitgang, terwijl de 3de persoon, naar alle waarschijnlijkheid de minst gemarkeerde categorie, een zeer specifieke regel kent die uitsluitend in het presens een uitgang toekent.

Het is duidelijk dat de 1e en 3e persoon verregaand syncretisme vertonen. Voorts is opmerkelijk dat maar drie persoonsuitgangen te onderscheiden zijn, -(e)t ‘3p-sg’, -(e)st ‘2p-sg’ en -(e)t ‘2p-pl’, want -(e)n ‘1/3p-pl’ vormt niet een feitelijke persoonsuitgang maar is slechts een numerusuitgang.

Meervoud op -(e)n komt voor bij substantieven die in het enkelvoud n-flexie hebben, de zogenaamde zwakke masculina, want n-flexie in het enkelvoud impliceert n-pluralis (Graf-en ‘graaf-obl-sg’, Graf-en ‘graaf-pl’) maar niet omgekeerd (Muskel-s ‘spier-gen’, Muskel-n ‘spier-pl’). Adjectieven die geen casusflexie krijgen, behoren tot het paradigma met n-flexie en dus n-pluralis. Deze regelmatigheden kunnen als volgt geformaliseerd worden:

(9)

Bij masculina is n-flexie te verwachten wanneer het om levende wezens gaat en het woord eindigt op sjwa:

(10)

Käse ‘kaas’ krijgt dus geen zwakke flexie, maar Rabe ‘raaf’ wel.

De toekenning van -(e)n geschiedt ten eerste op grond van dit morfologische feature:

(11)

[p. 167]

Specificatie voor adjectief of substantief is niet nodig. Verder hebben de meeste feminina een meervoud op -(e)n:

(12)

In het ongemarkeerde geval krijgt Mutter ‘moer’ dus een meervoud Mutter-n, in het gemarkeerde Mütter- ‘moeder-pl’.

Substantieven die eindigen op ...e krijgen eveneens een meervoud met _(e)n, dus zowel Auge (neut) ‘oog’ als Buchstabe (masc) ‘letter’ zijn in dit opzicht regelmatig, maar niet woorden als Ge-birg-e ‘gebergte’, maar die vormen een regelmatige subgroep vanwege hun afleiding met een disjunctief affix:

(13)

Tenslotte valt ook de meervoudsvorming bij verkvoordsvormen binnen dit syncretismeveld voorzover niet van de 2de persoon sprake is:

(14)

De morfotactische conditie voor geflecteerde (verbogen dan wel vervoegde) werkwoorden moet dus als volgt herzien worden:

(15)